Гидротехника иншоотларини затворлари - Водное хозяйство - Рефераты

Гидротехника иншоотларини затворлари

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

2513.5 KB

Гидротехника иншоотларини затворлари Режа: 1. Затворлар хақида умумий маълумотлар. Затворларнинг турлари ва туркумланиши 2. Юзага жойлашган затворлар. Ясси, сегментли, секторли, клапанли ва юмшоқ ашёдан ясалган затворлар. Оддий ясси затворлар 3. Ясси металл затворлар 4. Юза жойлашган затворларнинг махсус турлари 5. Затворларнинг зичлаш қурилмалари 6. Сегментли затворлар 7. Секторли затворлар 8. Юмшоқ ашёдан ясалган затворлар 9. Сув босимини иншоотга бевосита таянч харакатланувчи қисмлар орқали узатувчи чуқур жойлашган затворлар 10. Сув босимини затвор жойлашган корпус орқали иншоотга узатувчи чуқур жойлашган затворлар

Затворлар хақида умумий маълумотлар. Затворларнинг турлари ва туркумланиши Гидротехника иншоотларини эксплуатация қилиш даврида сув сарфини ёки сув сатҳини ростлаш, cузгичларни ва кемаларни ўтказиш учун сув ўтказиш оралиқларини тўлиқ ёки қисман ёпишга зарурат туғилади. Бу функцияларни (ишларни) бажарувчи муҳандислик конструкциялари гидротехника затворлари деб аталади. Иншоотдан сув ўтказишни тўхтатмасдан сузгичлар ва ҳоказоларни ушлаб қолишга тўғри келади. Бу мақсадлар учун панжаралар қўлланилади. Затворлар ва панжаралар ҳаракат қилишини кўтариб-тушириш механизмлари , таъмирлаш ва авария тўсиқлари , ҳамда бошқа мосламалар орқали амалга оширилади. Юқорида қайд қилинган конструкциялар мажмуасига гидротехника иншоотларини механик жиҳозлари деб аталади. Механик жиҳозлар таркибига қўйидагилар киради: затворлар , ҳаракатланувчи конструкция бўлиб, унинг ёрдамида тирқишлар ёпилади ва сарфлар, сатхлар орасидаги фарқ, иншоот бъефлардаги хажм бошқарилади. Қўйилма қисмлар - ҳаракатланмайдиган конструкция бўлиб, у иншоот танасига ўрнатилади ва қўйидаги вазифаларни бажаради: 1) затворлар ва панжаралар ҳаракатини йўналтиради ёки уларнинг ҳолатини белгилайди; 2) затворнинг иншоот билан туташган жойида сув ўтказмасликни таъминлайди; 3) туташган жойларни қизитиш ва қирраларини ва бетон сиртларни бузилишдан ҳимоялайди. Таянч ҳаркатланувчи қисмлар -затворлардан тушадиган босимни қўйилма қисмларга ва улар орқали иншоотга ўтазувчи ва затвор ҳолатини белгилайдиган конструкция ва уларга қуйидагилар киради:

1) сузгичларни ушловчи панжара ва бошқа тўсиқлар; 2) затворлар панжаралар ва бошқаларни кўтариб - тушурувчи механизмлар ва устидан ушлаб турувчи тўсинлардир; 3) затворлар ва панжараларни ҳаракат қилдирувчи қурилмалар ва тизимлар; 4) панжараларни тозалайдиган сузгичларни чиқариб ташлайдиган мосламалар, панжара тозалайдиган машиналар. Механик жиҳозлар ишлашини бир қатор ёрдамчи доимий ва вақтинчилик қурилмалар (қурилиш кўприклари, эстакадалар), кран ости тўсинлари ва кран йўллари, таянч устунлари, хизмат кўприклари, механик ва гидравлик кўтаргичлар ва уларнинг узатмалари ва бошқалар таъминлайди Затворларнинг умумий таснифи. Бьефлардаги сув сатҳига нисбатан тўсиладиган оралиқнинг жойлашувига кўра затворлар юза ва чуқур жойлашган бўлади. Юза жойлашган затворлар водосливли тирқишларни ва чуқур жойлашган затворлар чуқур жойлашган тирқишларни ёпиш учун хизмат қилади. Чуқур жойлашган затворларни сув ўтказувчи иншоот кириш қисмида, ўртасида ёки охирида жойлаштириш мумкин. Чуқур жойлашган затворларга таъсир қилувчи босим 50 м ва ундан ортиқ бўлса юқори босимли затворларга киради. Эксплуатация қилиш вақтидаги вазифасига кўра затворлар асосий, авария, авария - таъмирлаш, қурилиш турларига бўлинади. Асосий затворлар сув сарфини ўтказиш, бьефлардаги сув сатҳини берилган белгида ушлаб туриш, сувни пропорционал бўлиш, чўкиндилардан ҳимоялаш учун мўлжалланади. Бу затворлар эксплуатация қилиш даврида ишчи ҳолатда бўлиши керак ва ҳар қандай босимда оқаётган сувда кўтарибтуширилишини таъминлаши лозим. Авария затворлари асосий затворлар ёки гидромашиналар турбиналари, насослар авария бўлганда сув ўтказиш оралиғидан сув ўтишини тўхтатиш учун мўлжалланади. Улар иншоотга ҳар қандай босим таъсир этганда ҳам оқаётган сувда орлиқни ёпиши керак. Таъмирлаш затворлари асосий затвор ёки иншоот элементини

таъмирланиш вақтида сув ўтказиш оралиғини вақтинчалик ёпиш учун ўрнатилади. Авария – таъмирлаш затворлари авария ва таъмирлаш затворлари белгилари ва вазифаларини бирлаштиради. Затворлар вазифаларини бирлаштириш ҳозирги вақтда кўп учрайди, чунки у катта техник-иқтисодий фойда беради. Қурилиш затворлари сув ўтказиш оралиқларини иншоот қурилиш даврида (қурулиш сарфларини ўтказиш даврида) ёпиш учун хизмат қилади. Айрим ҳолларда затворлар хизмат вазифалари бирлаштирилади (умумлаштирилади) ва бунда авария затворларини авария-таъмирлаш ва асосий затворларни таъмирлаш-қурилиш затворлар сифатида фойдаланилади. Конструкция материали бўйича затворлар пўлат, ёғоч, темир-бетон, тўқимали (матоли) турларга бўлинади. Пўлат затворлар материалининг юқори мустаҳкамлиги туфайли кенг тарқалган. Пулатнинг маркаси затворнинг ишлаш шароити, у ёки бу элементнинг вазифаси ва ясаш усули бўйича танланади. Ёғоч затворлар асосан таъсир этувчи босим 4...5 м, кенглиги 3.4 м баъзан 8..10 м ли оралиқларни ёпиш учун мўлжалланилади. Темир-бетонли затворлар катта оғирликка эга бўлганлиги сабабли кам ишлатилади. Олдиндан кучайтирилган конструкцияларнинг қўлланилиши бу камчиликни сезиларли даражада камайтиради. Тўқимали затворлар резина аралаштирилган ёки синтетик (нейлон, капрон, лавсан ва бошқалар) матолардан тайёрланади. Сув босимини иншоотга узатиш усули бўйича затворлар босимни оралиқ ва ён деворларга, иншоот остонасига, остона ва оралиқ деворга (ён деворга), чуқур жойлашган тирқиш контури ёки унинг бир қисмига узатиш ва сув босимини иншоотга узатмайдиган турларга бўлинади. Ҳаракат қилиш усули бўйича затворлар илгариланма силжийдиган, айланувчи, думаланувчи, эркин сузувчи турларга бўлинади.

Узатма тури бўйича затворлар электр, гидравлик юритма ва қўл кучи билан ҳаракатланадиган ёки сув таъсиридан, яъни сув босими кучи ҳаракатланишидан фойдаланиш мумкин. Юза жойлашган затворлар таснифи. Затвор конструкциясини ҳарактерлайдиган асосий белгилардан бири сув босимини иншоотга узатиш усулидир. Босимни оралиқ ва ён деворларга узатувчи затворлар: 1) ясси шандорлар ва ясси затворлар (1-расм, а, b), улар илгариланма ҳаракат қилади; 2) сегментли, айланма ҳаракат қилади (1-расм, d); 3) валикли, думаланувчи (1-расм, e). 1 - расм. Юза жойлашган асосий затвор турлари Сув босимини иншоотга узатади: а-e-оралиқ ва ён деворларга; f-n остонага;о-r-остонага ва оралиқ деворларга; q-иншоот-а босим узатилмайди.

Босимни иншоот остонасига узатувчи затворлар: 1) секторли, ўқлари пастки ва юқори бьефлар томонидан жойлашган ва ўз ўқи атрофида айланувчи (1 - расм, f, g); 2) томсимон, иккита шитдан ташкил топган, горизонтал ўқ атрофида айланади; 3) клапанли, битта щитдан ташкил топган, горизонтал ўқ бўйича бурилади (1 - расм, h); 4) пазга ўхшаш конструкциядан ён деворга қараб оралиқларни беркитиш учун силжитиладиган (1 - расм, и); 5) бурилувчи фермали затворлар оқими бўйича жойлашган фермаларга маҳкамлаб қуйилади ва оралиқни ёпиш учун вертикал ҳолатда ўрнатилади, сўнгра ферма оралиқларига шитлар ёки спицалар ўрнатилади (1 - расм, j); 6) бурилувчи рамалар, оқим жойлашган ўқлар атрофида бурилади, рамалар вертикал ҳолатда бевосита оралиқни ёпади (1 - расм, k); 7) оғма затворлар бунда унинг таянч металл устунлари ҳам оғма кўринишда бўлиб, затвор оралиғи ясси тўсинлар билан беркитилади (1 - расм, l ); 8) юмшоқ, қобиғни матодан тайёрланади, улар сув ёки ҳаво билан тўлдирилади (1 - расм, m). Босимни остонага ва оралиқ деворларга (ён деворларга) узатувчи затворлар: 1) устунли, ясси затворлар бирлаштирилган устунлар кўринишида бўлиб, устунлар оралиғини ёпувчи шитдан келадиган юкламани қабул қилиб, устунлар остонасига ва кўприкнинг пастки қиррасига таянади (1 - расм, о); 2) клапанли, айланувчи (1 - расм, n); 3) сузиб юрувчи (батапорталар), тирқишларга сузиш давомида яқинлашиб келувчи ва тушириш учун сув билан тўлдирилувчи затворлар (1 - расм, r).

Чуқур жойлашган затворлар таснифи. Чуқур жойлашган затворлар характерли белгилари, юза жойлашган затворлар каби сув босимини иншоотга узатиш билан белгиланади. Сув босимини иншоотга бевосита таянч ҳаракатланувчи қисмлар орқали узатувчи затворлар. 1) ясси (2 - расм, а); 2) сегментли (2 - расм, b). Босимни затвор жойлашган корпус орқали узатувчи затворлар: 1) задвижкалар, илгариланма ҳаракат қилади (2-расм, d); 2) дискли (дроселли), вертикал ёки горизонтал ўқда айланма ҳаракат қилади (2-расм, e); 3) игнасимон, қўзғалмас цилиндр 1 дан чиқадиган поршен қўзғалувчи цилиндр 2 илгариланма ҳаракат қилиб, тирқиш 3 нинг игнасимон қисмини ёпади (2-расм, f); 2- расм. Чуқур жойлашган асосий затвор турлари. 4) конусли (телескопик), бу затворларда цилиндр 1 нинг илгариланма ҳаракати қўзғалмайдиган цилиндр 2 билан сув ўтказувчи қувур охиридаги конус 3 оралиғидаги тирқишни ёпади (5.2-расм, е); бурилувчи цилиндрли (2- расм, h) ва шарсимон (2-расм, i).

5) Тенглаштирувчи, босимни иншоотга узатмайдиган: цилиндрли ва ҳалқасимон (ён томонсиз), тенглаштирилган сув босими билан, илгариланма ҳаракат (5.2-расм, j, k); Затворларнинг умумий ишлаш шароитлари Затворларнинг асосий тури ва конструкциясини танлаш уларнинг ишлаш шароитларига кўра амалга оширилади. Затворларни кўтариш ва тушириш Затворларни кўтариб-туширишда водосливли тирқишдан сув ўтказишнинг бир нечта усули бўлиш мумкин: затвор остидан, затвор устидан ёки бир вақтнинг ўзида затвор остидан ва устидан. Затвор туширилганда оралиқдан сув ўтказиш тўхтайди, агар затвор сув сатҳидан юқорига кўтарилганда, сув водослив орқали ҳаракат қилади. Затворлар орқали сув оқимини ўтказиш юқорида қайд этилган усуллар билан амалга оширилади (3-расм). 3 - расм. Затворларни кўтариш ва тушириш схемалари: а-затвор қисман кўтарилган, оқим затвор остидан ҳаракат қилади; b- затвор қисман туширилган, оқим затвор устидан ҳаракат қилади; d-оқим затвор остидан ва устидан ўтади; e-затвор тўлиқ кўтарилган, оқим эркин ўтади; f-затвор туширилган. Затворлар кўтарилиши ва туширилиши максимал сув сарфларини ўтказиш билан боғлиқ ва иншоот шу сув сарфларига ҳисоб қилинади. Минимал ёки улар оралиғидаги сув сарфларини ўтказишда сузгичларни ўтказиш ва юқори бьефда берилган сув сатҳини ростлашда ҳисобга олинади.

қўйилган масалага кўра затворлар кўтариб-туширилишнинг у ёки бу схемаси қабул қилинади. Музларни, сузгичларни ва чўкиндиларни ўтказиш. Дарё сувлари юзасида ҳар-хил сузиб юрувчи жисмлар ҳаракат қилади. Муз оқиши гидротехника иншоотлари учун оғир давр ҳисобланади, чунки бу вақтда уларга таъсир этадиган юклама ошади. Агар сув сарфи юқори бьефдаги берилган сатҳни таъминлаб берса, муз ва сузгичлар затвор тўлиқ кўтарилганда иншоот оралиғидан ўтказиш мақул. Муз парчаларини затвор қисман ( 0,15...0,25 ) H туширилганда оралиқлардан ўтказиш мумкин. Аммо сув сатҳига шўнғиган музлар затворларга урилиб шикаст етказиши мумкин. Муз парчалари ва бошқа сузгичлар кичик сув сарфларда туширувчи ёки кўтарувчи ва икки қаторли затворлар, шунингдек икки қаторли уркачли затворлар орқали эркин ўтказиб юборилади. Тубдаги чўкиндиларни затвор тўлиқ кўтарилганда оралиқлардан ювиш тавсия этилади, затвор қисман кўтарилганда ювиш унча самарали бўлмайди. Затворга таъсир қилувчи кучлар. Затворга таъсир этувчи юклама затвор очилиши ва гидравлик режимига боғлиқ. Затвор оралиқни тўлиқ ёпганда унга гидростатик босим таъсир этади ва у асосий босим ҳисобланади. Затвор элементлари мустаҳкамлик ҳисоби максимал юклама учун олиб борилади, у затвор барча эксплуатация ҳолатларининг бўлиши мумкин бўлган оралиғида ва гидравлик режимларида содир бўлади. Асосий юкламалар бирикмаси максимал сув сатҳда ва (шамол ҳисобга олинганда), максимал босимда ва нормал эксплуатация шароитида аниқланади. Махсус юкламалар бирикмаси тўлқин таъсири ҳисобга олинганда жадаллашган сув сатҳда ва катострафик ҳолатлар ҳосил бўлиши мумкин шароитларда (эксплуатация шароитлари бузилганда) аниқланади. Затворга таъсир этувчи шамол босими ҳисоблар асосида аниқланади. Лаборатория ва ҳисоб маълумотлари бўйича баъзи бир ҳолларда шамол босими гидростатик босимнинг 50% дан камроқ қисмини ташкил этади. Баландлиги катта бўлмаган тўлқинлар ва оралиғи кичик бўлган тирқишларда

тўлқин босими ҳисобга олинмайди. Чўкиндилар босими уларнинг затвор олдида тўпланиши билан затворнинг ўзаро таъсирига кўра актив ёки пассив босим сифатида аниқланади. Кичик балндликдаги тўлқин босимининг затворга таъсири ҳисоб қилинмайди. Шамол таъсири затвор тўлиқ кўтарилганда ҳисобга олинади. Атмосфера босимининг конструкцияга таъсири вакуум бўлганда намоён бўлади, унинг қиймати тадқиқот ёки ҳисобий маълумотлар бўйича қабул қилинади. Затвор оғирлиги бошланғич ишлаб чиқиш босқичида эмпирик формулалар ва графиклардан аниқланади. Гидродинамик босим затвор қопламасига гидростатик босимга кўра кам юклама билан таъсир қилади, (4 - расм). Затвор пастки қиррасига таъсир этувчи гидродинамик ва гидростатик босимлар қиймат ва йўналиши унинг шакли, ўлчамлари ва қиялигига боғлиқ. 4 - расм. Ясси затвор қопламасига таъсир этувчи гидродинамик босим (пунктир чизиқ билан гидростатик босим кўрсатилган.) Затвор қисман кўтарилганда, унга гидродинамик босим таъсир қилади, у кўтариш кучи ўзгариш эҳтимолини баҳолаш ва гидродинамик юкламадан ҳосил бўладиган пульсация ва зўриқишларни аниқлайди. Пульсация ва зўриқишлар затворни тебраниш ҳолатига олиб келади. Тебраниш затвор материали чарчашини келтириб чиқаради, қуйилма қисмларга узатилади, уларни бетон билан боғланишини бузади, оралиқ деворлар ва иншоот бошқа элементларига таъсир қилади. Баъзи бир затвор конструкциялари учун тебраниш хавфли бўлган резонансни пайдо бўлишига сабаб бўлади, ва у конструкциянинг деформацияланишга олиб келади.

Затвор пастки қирраси силлиқ бўлган, юқори бьеф томонга қия жойлашган, затвор остидан сув оқиб чиқиш энг қулай режим ҳисобланади (5расм, b). Затвор пастки қиррасидан сиқилиш туфайли сиқилишнинг ёпиқ областида вакуум, пулсация характерига эга бўлган пастга йўналтирилган куч ҳосил бўлади (5 - расм, а). Учли зичлагич юзаси деярли бўлмаганлиги сабабли, вертикал йўналишдаги мумкин бўлган босим таъсир этмайди (5расм, d). Затвор туширилганда ёғочли зичлагичга юқорига йўналган фильтрация босими таъсир этади (5-расм, e), затвор остидан сув оқиб чиқишда эса ёғочдан ажралган оқим ёпиқ ажралган область ҳосил қилиб, пастга йўналган куч пайдо бўлади (5-расм, e). 5 - расм. Затвор пастки қиррасига оқимнинг таъсири: 1-тирқиш ёпилганда босим эпюраси (ҳисобий). Затвор пастки қиррасига таъсир қилувчи вертикал куч затвор очилиш баландлигига кўра пастга ёки юқорига йўналган бўлиши мумкин. Затворни остонага тушириш пайтида ва тирқиш тўлиқ ёпилганда куч юқорига йўналган бўлади (5-расм, а,б,e). Тирқиш ёпилганда қарши босим кучи қиймати босим эпюраси юзаси ҳисоби бўйича, қисман очилганда ҳисоб ёки тадқиқот асосида аниқланади. (5-расм, а, e) схемалари учун пастки қиррадан оқим ажралган областда вакуум 0,6 м сув устинигача етади ва пастга йўналган сўрувчи куч W в ҳосил бўлади. Чуқур жойлашган затворлар кўмилишига йўл қўймаслик учун, затвордан кейин ҳосил бўладиган бўшлиққа ҳаво юборилади (6 - расм). Затворларга қуйиладиган эксплуатация талаблари. Затворларни кўтариб-тушириш кўчмас чиғирлар, кўчма кранлар, унча катта бўлмаган

оралиқларда қўл билан юк кўтариш механизмлари орқали амалга оширилади. Электр юк кутариш механизмлари катта гидроэнергетик гидроузеллардаги затворларни кўтариб-туширишда қўлланилади. Гидромелиоратив иншоотларда кўп ҳолларда қўлда, баъзида аралаш электр ва қўлда бошқариш қўлланилади. 6 - расм. Чуқур жойлашган затвордан кейин жойлашган бўшлиққа ҳаво юбориш. Затвордан кейинги сув ўтказувчи участкаларда, пазларда, затвор элементларида кавитацияга қарши курашиш учун махсус чоралар кўрилади: 1) кавитация ҳосил бўладиган зоналарга ҳаво юбориш; 2) кавитация таъсир қиладиган сув ўтказувчи участка элементларидан оқимни ажратиш; 3) кавитацияга чидамли материалларни қўллаш. Асосий затворларга қуйидаги асосий эксплуатация талаблари қуйилади: 1) ҳар қандай вақтда ҳаракат қилишга тайёр бўлиши; 2) тўхтатмасдан (бузилмасдан) ишлаши; 3) затвор ўзидан ва иншоот билан туташган жойдан ҳам сув ўтказмаслиги; 4) кўтариб-тушириш учун минимал куч, қурилиш нархининг минимал бўлиши. Таъмирлаш затворларга қуйиладиган талаблардан бири уларни бир тирқишдан иккинчисига алмаштириш имконияти таъмирлаш затворлари сонини 1…2 гача етказишга имкон беради. Авария затворларига қуйиладиган асосий талаб тирқишни дарҳол тез ёпиш учун доимо тайёр бўлиши.

Юзага жойлашган затворлар. Ясси, сегментли, секторли, клапанли ва юмшоқ ашёдан ясалган затворлар. Оддий ясси затворлар Шандорлар. Гидротехника иншоотларида сув ўтказувчи оралиқларни ёпиш учун учларини пазларга киритиб, устма-уст девор шаклида териладиган тахта, бруслар ва анча мураккаб кўринишдаги тўсинлар шандор дейилади. Шандорлар асосан авария ва таъмирлаш затворлари сифатида ишлатилади. Шандорлар ёғоч, металл ва темир-бетондан ясалиши мумкин. Одатда кенглиги 4…5 м гача, чуқурлиги (сув сатҳидан бошлаb) 4…5 м гача бўлган оралиқларни ёпиш учун ёғоч шандорлардан фойдаланилади (7 - расм, а,b,d). Металл шандорларнинг ҳар хил конструкциялари мавжуд. Катта оралиқларни 20 м гача ва босим 12 м гача бўлганда ёпиш учун қуштавр кесимли металл шандорлар қўлланилади (7 - расм, f, e). Сув сизиб ўтмаслиги учун уларнинг ораларига бруслар ўрнатилади ва чуқур оралиқларни бундай шандорлар билан ёпиб бўлмайди, чунки уларни кўтариб-тушириш учун анча катта куч керак бўлади. Темир-бетонли шандорлар катта оғирликка эга бўлганлиги учун кам қўлланилади. Темир-бетон шандорларнинг ҳар хил кесимлари қўлланилади (7 - расм, g). Кичик шадорлар қўлда, катталари эса чиғир ёки махсус кўтаргичлар ёрдамида кўтариб - туширилади .

7 - расм. Шандор схемалари: а,b,d, - ёғоч; e,f - металл; g - темир-бетон. Спицалар билан унча чуқур бўлмаган ва жуда кенг оралиқларни беркитиш мумкин. Спицалар кўндаланг кесими тўғри бурчакли ёғоч бруслардан иборат бўлиб, улар бир-бирига зич ҳолда икки таянчга (хизмат кўпригига ва флютбетга махсус қуйилган чуқурчага) ўрнатиб чиқилади (5.8 расм). Спицаларни ўрнатиш қулай бўлиши ва сув сатҳига қалқиб чиқмаслиги учун улар қия қилиб (1/4 дан 1/8 гача қия қилиb) жойлаштирилади. Спицаларнинг ўзаро ёндош жойларида тирқишлардан катта миқдордаги сув оқиб чиқиб кетади. Улар димловчи иншоотлардан унча катта бўлмаган сув сарфларини ўтказишда сув сатҳини ростлаш учун қулай ҳисобланади. Сув спицалар орасидаги тор тирқишлардан катта миқдордаги сув чиқиб кетади. Кўндаланг кесими тўғри бурчакли шаклдаги спицалар ўрнига металл қувурлар ўрнатиладиган бўлса, спицалар оралиғи анча зич бўлади. Ёғоч затворлар одатда 6…8 см қалинликдаги тахталардан ораларига ички рейкалар қўйиб ясалади. Баъзан тахталар бир-бирларига киргизиб бирлаштирилади, лекин уларнинг бирлашган ерларидан сув сингиб туради. Шунинг учун тахталарни бир хилда бирлаштириш тавсия этилмайди (9 расм). 8 - расм. Ёғоч спицалар: 9 - расм. Ясси ёғоч затвор. 1-флютбетга уйилган чуқурча; 2-хизмат кўприги; 3-спицалар.

Тахталар сув босими томонида ўрнатилган қўш илгак темир тасма (8 х 50 мм) билан кўтарилиб туширилади. Бундай затворларнинг кенглиги 1…1,5 м ва баландлиги 1,25…1,7 м чамасида бўлади. Затворларнинг четларига темир тасма ёки прокат бурчаклар қоқиб қўйилади. Затвор тахталари икки таянчда эркин ётган тўсин сифатида ҳисоб қилинади, лекин ҳисоблаш вақтида тахталарнинг шпонкалар билан заифлашиши ҳисобга олинади. Ясси металл затворлар Умумий маълумотлар. Ясси металл затворлар ясси ригелли конструкциядан иборат бўлиб, улар оралиқ ва ён деворлардаги пазларда ҳаракат қилади. Улардан асосий, таъмирлаш, авария, авария-таъмирлаш ва қурилиш затворлари сифатида фойдаланилади. Затвор ҳаркатланувчи оралиқ тузилмалари, таянч ҳаркатланувчи қисмдан, зичлагич ва илгак қурилмаларидан ташкил топади. Ясси затвор асосий турлари 5.10 - расмда келтирилган. Якка ҳолдаги затвор битта ҳаркатланувчи конструкциядан иборат, секцияли затвор эса бир нечта ҳаракатланувчи конструкциядан ташкил топиб, кран юк кўтаришини оширмасдан уларни навбат билан кўтариб-тушириш баланд тирқишларни ёпишга имкон беради. Иккита ҳаракатланувчи конструкция кўринишда икки қаторли ва клапанли затворлар ясалади.

10 - расм. Асосий ясси затвор турлари схемалари: а - якка ҳолдаги; b - секцияли; d - икки қаторли; e - клапанли. Ясси затворлар қуйидаги афзалликларга эга: 1) затворлар ёрдамида 40 м гача (босим 15 м гача) бўлган оралиқларни ёпиш мумкин; 2) уларни водосливнинг ҳар қандай конструкцияларида ишлатиш мумкин; 3) унча узун бўлмаган оралиқ ва ён деворлар узунликлари талаб қилинмайди; 4) затворни кўтариш ва бир оралиқдан иккинчи оралиққа ўтказиш имконияти борлиги; 5) конструкциянинг хилма-хиллиги улардан фойдаланиш учун қулай турини танлаш имконини беради. Уларнинг камчиликларига қуйидагилар киради; 1) катта оралиқларни ёпишда кўп миқдордаги кўтариш кучи талаб қилинади ва кўтариш механизмларининг нархи ошади; 2) затворни кўтариб-туширишда оралиқ ва ён деворлар баландлиги ошади;

3) пазга қўзғалмас қисмларнинг жойлаштириш ҳисобига оралиқ девор қалинлиги ошади. расм. Ясси металл затвор: а - юқори бьеф томонидан кўриниши; b - план. Ясси металл затвор оралиқ тузилмаси тўсинлар тизимидан ва қопламадан ташкил топади. Унча катта бўлмаган тармоқлардаги иншоотлар затвор-лари оралиқ тузилмалари 6 мм ли листли пулатга прокат бурчаклар ва тасмалар маҳкамланиб қуйилган намунавий лойиҳа асосида бажарилади (11 - расм). Ясси металл затворларда махсус зичлагичлар ва таянч ҳаракат-ланувчи қисмлар йўқ. Катта затворларнинг оралиқ тузилмалари ригеллардан, қопламадан тўсинли катаклардан, кўндаланг боғловчилар ёки диафрагмалар, четки таянч устунларидан ёки юк кўтариш фермалардан ташкил топган (12, 13 расмлар).

расм. Ясси затвор схемалари: а-кўндаланг тизим тўплами; b-бўйлама тизим тўплами (яхлит диафрагма кўринишдаги кўндаланг боғловчилар); d-кўндаланг кесим ва ён томондан кўриниши. расм. Ясси затвор оралиқ тузилмаси элементлари: (кўриниш 12 - расмга қаранг). Оралиқ тузилма тирқишни ёпади ва сув босимини ўзига қабул қилади., у юкламани стрингерлар (ригелга паралел тўсинлар) 2 ва кўндаланг тўсинлар (ригелга перпендикуляр тўсинлар) 3 дан ташкил топган тўсинли катакка узатади. Сўнгра юклама ригеллар 4 га узатилади. Кўндаланг боғловчилар 5

стерженлар ёки яхлит диафрагма кўринишда бўлиб, затворни бурилиб кетишига қаршилик кўрсатади ва тўсинли катакка тушадиган юкламани узатишда қатнашади. Агар қоплама кўндаланг боғловчиларнинг вертикал элементларига ёки бевосита диафрагмага таянса улар тўсинли катакнинг кўндаланг тусини вазифасини бажаради (12 - расм, и, 13 - расм, а). қопламага паралел текисликда бўйлама боғловчилар 6 ни юк кўтарувчи фермалар ҳосил қилади ва улар затвор оғирлиги ҳамда тик юкламаларни қабул қилиб ригелларни ўзаро ўзгармас ҳолатини таъминлайди. Ригеллар юк кўтарувчи фермаларнинг тасмалари сифатида хизмат қилади. Оралиқ тузилма конструкцияси. Затворнинг юк кўтариш конструкцияси оралиқ тузилманинг асосий қисми ҳисобланади, яъни унинг кўндаланг кесимига тушадиган ва сувдан ҳосил бўладиган юкламани затвор таянчларига узатадиган барча бўйлама элементлар ҳисобланади. Таянч устунлари 7, ригеллардан келадиган горизонтал (уни таянч ҳаракатланувчи қисмга узатади) ва юк кўтарувчи фермалардан келадиган тик (илгак қурилмаларига узатади) юкламани қабул қилади. Таянч ҳаркатланувчи қисм 8 затвор ҳаркатланиш имкониятини таъминлайди ва қуйилма қисмлар орқали юкланишни иншоотга узатади. Затворнинг ён томонга силжишини, оғишини, унинг тебранишини чегаралаш учун ёрдамчи ва ён томондаги 9, тескари таянч 10 ва йўналтирувчи қурилмалар (ғилдирак, тиргович) хизмат қилади. Зичлагичлар 11 затворнинг ҳаракатланувчи қисми билан қуйилма қисмлар орасидаги тирқишни секцияли затворларда эса секциялар орасидаги тирқишни ёпади. Илгак қурилмалар 12 кўтарувчи механизмлар устидан ушлаб турувчи тўсинлар билан бирлаштирилади. қуйилма қисмлар 12 затворнинг қўзғалмас элементи бўлиб, у бетон ичига ўрнатилган ва затвор ҳаракат қилиш йўли ҳисобланади. Ригеллар яхлит тўсинлар ёки фермалар кўринишида бажарилади (12 - расм). Оралиқ L х = 5 м гача бўлса прокат профили, оралиқ катталашса – баландлиги ( 1/7...1/8 ) L х улама кесимли қўштавр тўсин ва баландлиги ( 1/6...1/8 ) L х фермалар қўлланилади. Пазлар кенглигини камайтириш учун

таянчда ригел баландлиги оралиқдаги унинг баландлигини 0,4...0,65 қисми қабул қилинади. Ригеллар затвор баландлиги бўйича босимининг тенг юкланганлиги принципига риоя қилган қояда жойлаштирилади. Юза жойлашган затворлар икки ригелли баъзида уч ригелли бўлади. Агар пастки ригел яхлит бўлса, ригел ва затвор остидан оқиб чиқаётган оқим юзаси орасида ўзгарувчан босимли област пайдо бўлади. Бу ҳолат рўй бермаслиги учун водослив остонаси юзаси балан затвор ва ригел қирраларидан ўтказилган уринма орасидаги бурчак 30 0 кам бўлмаслиги керак (12 - расм, d) ва у затворнинг пастки қиррасидан ригелгача бўлган масофанинг ( 0,12...0,2 ) H қийматига тенг бўлади. Вертикал элементлар юқори консоли чиқиши 0,45 H дан кичик қабул қилинади. Мелиоратив тизимлардаги иншоотлар деворлари ригеллари прокат профиллардан тайёрланади. Уларни тайёрлаш осон, эксплуатацияси оддий, тасодифий шикастланишда юқори чидашлиликни таъминлайди, устивор ва ишлаш вақтида бардошли. Тўсинли катак одатда стрингерлар (ригелга параллел тўсинлар) ва устунлардан ташкил топади. Тўсинли катак, қоплама ва ригеллар орасида жойлаштирилади – чиқарилган тўсинли катак (12 - расм, b) ёки кўндаланг боғловчиларнинг вертикал элементлари унинг таркибига киради-ичига ўрнатилган тўсинлар катак (12 - расм, а). Биринчи ҳолда конструкция оддий, барча конструкция ишлаганда қоплама қатнашмайди ва затвор қалинлиги ошади. Тўсинли катак бўйлама (12 - расм, b) ва кўндаланг тизимлар билан фарқланади. Агар қоплама панели (алоҳида тайёрланган бир қисм) затвор йўналиши бўйича томони узун бўлса бўйлама тизим ва агар панелнинг узун томони ригелга перпендикуляр жойлашса кўндаланг тизим деб аталади. Аралаш тизимнинг тўсинли катакли затворлари ҳам бўлиши мумкин. Тўсинли катак томонлари қоплама ёки стрингерларнинг мустаҳкамлиги тенг бўлиши шарти асосида белгиланади. Стрингерларга сарфланадиган металл затвор умумий массасининг 6...8% ни, қоплама эса 30% ни ташкил этади. Бўйлама тўпламда стрингерлар ўқлари орасидаги масофа қоплама

устиворлиги бўйича ( 50...60 ) δ оралиғида қабул қилинади, бунда δ -қоплама қалинлиги. Қоплама сув босимидан тушадиган юкламани қабул қилади ва уни тўсинли катак ва ригелларга узатади. Металл затворлар қопламаси сифатида одатда пўлат ишлатилади. Қоплама қалинлиги унга тушадиган гидростатик босимнинг катта қиймати бўйича аниқланади. Затвор панелини унинг кенглигига нисбати 1:2 қийматда қабул қилиш мақсадида мувофиқдир. Қоплама қалинлиги 6 мм дан кам бўлмаслиги (4 м дан кичик оралиқларда) ва катта затворлар учун 10 мм дан кам қабул қилинмайди. Кўндаланг боғловчилар (диафрагмалар) қоплама ва ригелга перпендикуляр жойлаштирилади, ригелларда тирқишлар бўлса – ферма тугунларида, яхлит бўлса бикрлик қирраси қадами бўйича жойлаштирилади. Кўп ригелли затворларда яхлит листли диафрагма (13 - расм, а, b) ригел баландлиги 1 м гача бўлганда қўлланилади. Диафрагманинг ишлатилмай- диган қисмида тирқишлар қолдирилади ва йиғилган кучланишни камайтириш учун тирқиш қувур ёки ясси ҳалқа билан мустаҳкамланади (13 - расм). Тўппа-тўғри ўтадиган кўндаланг боғловчилар прокат бурчаклардан тайёрланади. Затвор ўлчамлари ҚМҚ бўйича қабул қилинган тирқиш норматив ўлчамларига мос келиши керак. Тирқиш ёпилганда юза жойлашган затвор юқори қирраси затвор томонидан кўтариб бериладиган сув сатҳидан камида 0,2 м юқори бўлиши керак, бунда шамол таъсирида сувнинг кўтарилишини ҳисобга олиш керак. Четдаги таянч устунлар затвор каркасининг қиррасида ўрнатилади. Улар кўтарувчи устунлар ёки кўтарувчи фермалар вазифасини бажаради, шунингдек устунларга бириктирилган таянч-ҳаркатланувчи қисмлар орқали ригеллардан юкланишни таянчларга узатади. Ясси затворларнинг четдаги таянч устун деворлари бир деворли (13 - расм, d) ва икки деворли (12 - расм, а) бўлиши мумкин. Бир деворли устунлар затвор узунлиги бўйича қирқилмаган бўлади. Икки деворли устунлар ташқариси қирқилмаган,

ичкариси эса қирқилган ва ригелга икки томондан пайвандланган бўлади. Ташқи ва ички деворлар орасидаги масофа мантаж ва пайвандлаш ишларини бажариш қулай бўлиши ҳамда улар орасига қўшимча қурилмаларни жойлаштиришдан келиб чиққан ҳолда 0,5 м дан кам қабул қилинмайди. Таянч ҳаракатланувчи қисмлар оралиқ тузилмасидан узатиладиган юкламани қуйилма қисмларга ва улар орқали иншоотнинг оралиқ ҳамда ён деворларига узатади. Вазифаси бўйича улар асосий ва ёрдамчи бўлиши мумкин. Асосий қисмлар юкни бевосита деворларга узатса, ёрдамчи қисмлар эса затворнинг ҳаркатланиш пайтида оғишини олдини олади. Конструкциясига кўра улар сирпанувчи , ғилдиракли ва ғалтакли бўлади, шу билан бирга асосий таянч-ҳаркатланувчи қисмларнинг барча уч тури ҳам ва ёрдамчи-фақат иккита биринчиси бўлиши мумкин (14 - расм). 14 - расм. Ясси затвор таянч қурилмалари: а-ясси затвор сирпанувчи таянчи “пўлат пўлат бўйича”; b-сирпанувчи таянчлар ва затворларнинг қуйилма қисмларга таяниш схемалари; d) ғилдиракли таянч; e) ғалтакли таянч 1-гидроизолация; 2-қобиқ; 3-ишчи йўллар; 4-ёғоч-қатламли пластик; 5-маслянит; 6консолли ғилдирак; 7-икки таянчли ғилдирак.

Сирпанувчи таянчлар ёғоч, металл, синтетик материаллардан тайёрланади. Тармоқдаги иншоотларнинг кичик затворларида оддий қўш ишқаланиш “ёғоч ёғоч бўйича”, “ёғоч пўлат бўйича”, “пўлат пўлат бўйича”, “пулат бронза бўйича” ва шу кабилар қўлланилади. Уларнинг асосий камчиликларидан бири ҳаракатга катта қаршилик кўрсатишдир. МДҲ да ёғоч қатламли пластикли (ДСП-B-ГТ 5.14 - расм) таянчлар қўлланилади, маслянитли танячлар жорий этилмоқда. ДСП-B-ГТ юқори температура ва катта босимда фенолформальгид елими (смола) сингдирилган юпқа қатламли бронзали пластинкадан ташкил топган. ДСП ва пулатли сирпалиб юрувчи қисм таянч ёстиқчаси (обоймалар, кассеталар) кўринишида тайёрланади, уларда вкладиш зичланади. Рельс ва сирғалиб юрувчи қисм кенглиги 2,5...7,5 см ли зангламайдиган пўлатли цилиндрик юзадан иборат, у таянчларнинг маълум бурчакка бурилишида сирпалиб юрувчи қисмларнинг рельс билан туташувини таъминлайди. Маслянит-бу полимид елими П-68-С га графит қўшилган пластмассадир. Пластинкалар қисмларга ажратилган боймага қисилади (5.14 - расм). ДСП ва маслянит катта оғирликдаги затвор ҳаракатига унча катта бўлмаган қаршилик кўрсатади. МДҲ даги асосий затворларининг 50% ва амалдаги таъмирлаш ва авария затворлари сирғанувчи таянчларининг ҳаммаси ДСП ва маслянитдан ясалган, тармоқдаги иншоотлар амалдаги барча затворлари сирпанувчи таянчга эга. Сирпанувчи таянчлар қуйидаги афзалликларга эга; 1) затвор ҳаракатида қаршиликнинг унча катта бўлмаслиги: (ДСП ва масалянит қўлланилганда); 2) конструкцияси оддий, ясаш, ўрнатиш, алмаштириш қулай; 3) юқори ишончлилиги ва чидамлилиги; 4) оралиқ тузилма тебранишни пасайтириш хоссаларининг юқорилиги. Камчиликлари: 1) ишқаланиш коэффициентини ҳаракат тезлигига боғлиқлиги; 2) силжиш пайтидаги ишқаланиш коэффициенти ҳаракат қилиш пайтидагига кўра 1,5...2 марта кўп, бу ўз навбатида затвор жойидан силжиши пайтида силтанишга олиб келади, пастга

тушириш шароитини ёмонлаштиради; 3) кўтариб-тушириш кўп бўлганда жуда кўп ёйилиши. Ғилдиракли таянчлар. Улар алоҳида ғилдиракли (14-расм, d) ва ғилдиракли арава (14 - расм, e) кўринишида бўлади ва сезиларли даражада кўтариш кучини камайтиришга имкон яратади. Ғилдирак таянч ҳаракатланувчи устунга бириктирилади (маҳкамланади). Ғилдираклар сони ҳар бир томонига иккитадан ўрнатилган тўртта қабул қилинади. ғилдираклар сув гидростатик босимини тенг юклаганлик принципига асосан жойлаштирилади. Кичик оралиқларни ёпишда консол туридаги бириктириш қўлланилади (5.15 - расм, а). Затворга тушадиган юклама ошиб борган сари ғилдирак таянч устунлари деворлари орасидаги ўқда жойлаштирилади (15 - расм, b). Иккала конструкциялар ғилдиракларни бирлаштиришда паз узунлиги ғилдирак диаметри бўйичааниқланади, у ригел четки (охирги) кесимидаги баландлигидан бир неча бор катта бўлиши керак. Катта оралиқларда ғилдиракка тушадиган босимни камайтириш мақсадида юрувчи аравалар қўлланилади. Бунда ҳар бир аравага иккитадан ғилдирак ўрнатилади. Аравалар таянч тўсинлари орасига шарнирлар (баланслар) жойлаштирилади (15 - расм, d). 15 - расм. Ғилдиракли таянчларни жойлашуви: а-консолларда; b-таянч устунлари деворлари оралиғида; d-аравага бирлаштирилган ғилдираклар; 1-юрувчи арава; 2-балансир; 3-таянч тўсини.

Ғалтакли таянчлар занжирли тракторларга ўхшаш ва бирлаштирилган ғалтак занжиридан ташкил топган бўлиб, пазга мустаҳкамланган рельс ва четки таянч устуни бўйича ғилдирайди (14 - расм, e). Уларни таянчга тушадиган ғилдирак юк кўтариши кўп бўлган ҳолларда қўлланилади. ғилдиракли ва ғалтакли затворларнинг афзаллиги: 1) силжиш пайтида бошланғич қаршиликни камайтиради; 2) ҳаракат пайтида кам қаршилик кўрсатиши. Камчиликлари: 1) тайёрлаш ва ўрнатиш нархининг юқорилиги; 2) қуйилма қисмларнинг мураккаблиги; 3) пазларнинг ўлчами нисбатан катталиги. Юқорида тавсифи келтирилган таянч ҳаракатланувчи қисмлар билан бирга қўшимча йўналтирувчи ва тирговучли қурилмалар қўлланилади (12расм). Улар қуйидаги вазифаларни бажаради; 1) затвор кўндаланг силжишларини чегаралайди; 2) затвор юкланмаган ҳолатида уни таянчларга сиқади; 3) оғирлик маркази чегарасида аниқ ўрнатилмаган затвор кўтарилишида юкламаларни қабул қилади; 4) асосий затворга яқин жойлашган авария затворларини ёпишда ҳосил бўладиган юкламаларни қабул қилади; 5) гидродинамик юкламалар таъсир этганда затвор тебранишларини пасайтиради; 6) йўналтирувчи қурилмалар сифатида пўлат таянчлар, ДСП ли сирпанувчи таянчлар, ён томонли ғилдираклар қўлланилади. Тирговучли қурилмалар сифатида тескари ёстиқчалар, якка ғилдираклар, массив эгилувчан резинали буфер аравалар, рессор аравалар ва шу кабилар қўлланилади. Юза жойлашган затворларнинг махсус турлари Ясси затвор ҳаракатланувчи қисми билан ёпилган сув димловчи иншоотлар оралиқлари муз ва сузгичларни ўтказишда қийинчиликларга учрайди. Затворлар тўлиқ кўтарилганда сувдаги оқувчи барча жисмлар тўсиқларга учрамасдан иншоот орқали ташланади ва ортиқча сув сарфини

ўтказиш билан боғлиқ бўлади. Муз кўчиш даврида сув сарфини ўтказишда оралиқларнинг бир қисмида муз тиқилиб қолиш ҳоллари учрайди, затвор остидан эса музларни ташлаш тавсия қилинмайди. Бу камчиликларни бартараф этиш учун ясси затворларнинг махсус турлари қўлланилади. Икки қаторли затворлар (10 - расм, d), иккита ясси затвордан ташкил топган бўлиб, улар умумий пазда бир-биридан мустақил ҳолда ҳаракат қилади. Бу затворлар ҳаракат қилувчи қисми пастки ва юқори қисмлардан ташкил топади. Конструктив хусусиятлари бўйича икки қаторли затворларнинг қуйидаги турлари мавжуд: 1) мустақил ҳаракат қилувчи, ҳар икки қисмнинг ҳар бири турли таянч ҳаракатланувчи қисми бўйича силжийди; 2) затвор пастки консол қисми бўйича; 3) E шаклидаги затвор юқори консол қисми бўйича. Икки қаторли затворларда юқори қисми кўтарилиb-тушиши натижасида сувни ташлаш ва у билан бирга затвор устида сузгичларни ташлаб юбориш таъминланади. Затвор юқори қисмидан сувни яхши қуйилишини таъминлаш учун тушаётган оқим траекториясига мос бўлган эгри чизиқ юзали шакл берилади. Кўп секцияли ясси затворлар (10 - расм, b). Бу турдаги затворлар бир нечта қўзғаладиган қисмлардан ташкил топган. Затвор юқори қисмини чиқариб олиб, пастда жойлашган қисмлар юқорисидан сувни ва оқувчи жисмларни ташлаб юбориш мумкин. Клапанли ясси затворлар (10 - расм, e). Муз ва сузгичларни ташлаб юбориш учун ясси клапанли затворлар қўлланилади. Клапан ясси затворга уланиб, горизонтал ўқ бўйича айланувчи табақадир ва у оралиқнинг узинаси бўйича маҳкамланган. Иншоотдан ташланадиган муз қалинлигига кўра клапан баландлиги 1 м дан 1,5 м гача қабул қилинади. Клапан туширилиши натижасида затворни кўтармасдан муз ва сузгичларни ташлаб юбориш мумкин. Сув оқими гидравлик оқиш шароитларини яхшилаш учун клапанга сўйри шакл берилади. Оралиқ деворлар ўртасига жойлаштириш шароитидан келиб чиққан ҳолда, клапан узунлигини иншоот оралиқ кенглигидан кичик қабул қилинади (клапан туширилган ҳолатда бўлганда).

Затворларнинг зичлаш қурилмалари Зичлаш қурилмалари затворнинг ҳаракатланадиган ва ҳаракатланмайдиган қисмлари орасидаги тирқишни ёпиш вазифасини бажаради. Затвор зичлагичларини лойиҳалашда қуйидаги асосий талаблар қуйилади: 1) зич ёпиладиган; 2) чидамли; 3) емирилмайдиган; 4) затвор ҳаракатланганда катта қаршилик кўрсатмайдиган; 5) таъмирлаш ишларини олиб бориш учун қулай бўлишлиги; 6) сув оқими ўтиши таъсиридаги тебранишларга устувор бўлиши. Юза жойлашган затворларда икки турдаги зичлагичлар қўлланилади: тубдаги горизонтал ва ён томондаги вертикал. Тубдаги зичлагичлар суйрисимон шаклида ёғоч брусдан ясалади (16 расм, d). Флютбет остонасига швеллер кўринишидаги қуйилма қисм жойлаштирилади. 16 - расм. Тубдаги зичлаичлар турлари: 1-пулат пластинка; 2-қуйма пўлат; 3-баббит; 4-ёғоч брус; 5-профил резина; 6-тасмали қаттиқ резина; 7-ёғоч брус резинали зичлагичи.

Охирги пайтларда емирилишга чидамли ва совуққа чидамли тасмали резинали (16 - расм, e) ёки затвор пастки қиррасига болтлар билан маҳкамланган махсус профилли (қаттиқ тасмали резина) зичлагичлар қўлланилади (16 - расм, e). Ён томондаги зичлагичлар сувнинг гидростатик босими таъсирида ишлайди ва қоплама олдидан затворнинг қуйилма қисмлар билан сиқилган зоналарида жойлаштирилади. Кўп ҳолларда затвор охирги қиррасига маҳкамланган ва ёғоч брус охирида эркин бўлган ва сув босими билан ён ва оралиқ деворларга сиқиладиган қалинлиги 2...4 мм ли ва кенглиги 15...30 см ли эгилувчан листли металл зичлагичлар қўлланилади (17 - расм, а). 17 - расм. Ён томондаги зичлагичлар турлари: 1-ёғоч брус; 2-эгилувчан металл лист; 3-тасмали резина; 4-мис заклепкалар; 5-ғилдирак; 6ўқ; 7-рельс; 8- резинали прокдладка; 9- зангламайдиган пўлат тасма. Затвор кўтарилишида ёғоч брус бетонга анкерланган пўлат тасма бўйича сирпанади. Ёғоч брус ўрнига кўп ҳолларда эгилувчан металл листга тасмали резина маҳкамланади (17 - расм, b). Ён томондаги зичлагичларда профил резина ҳам қўлланилади (17 - расм, d).

18 - расм. Чуқур ва икки қаторли жойлашган затвор зичлагичлари турлари: 1- затвор қопламаси; 2-профилли резина; 3-ёғоч бруслар. Затвор тирқиш олдида (18 - расм, а) ва тирқишдан кейин (18 - расм, b) чуқур жойлашганда, унинг юқори қирраси бўйича профил резина ўрнатилади. Икки қаторли затворлар оралиги ўртасидаги зичлагич жойлашувчи 18 - расм, d да кўрсатилган. Сегментли затворлар Умумий маълумотлар. ҳаракатланувчи қисмининг кўндаланг кесими бўйича сегмент кўринишида бўлган ва иккита оёқларга маҳкамланган, оёқлар охиридан ўтувчи горизонтал ўқ бўйича айланувчи затворга сегментли затвор дейилади. Бу турдаги затворлар асосий затвор сифатида қўлланилади, улар оралиқ кенглиги 40 м гача ва унинг олдидаги сув чуқурлиги 15 м гача бўлган ҳолларда қўлланилади. Сегментли затворлар ўзининг бошқа турдаги затворлардан афзаллиги сабабли, гидромелиоратив тизимлардаги иншоотларда кенг қўлланилади ва уларга қуйидагилар киради: 1) затвор остидан сув оқимини ўтказишда яхши гидравлик шароит туғилади; 2) қоплама тузилиши вакуумни йўқотади; 3) кўтариш кучи кам бўлганлиги сабабли, юк кўтариш механизмлари оғирлиги камаяди; 4) оқимда чўкиндилар миқдори кўп бўлганда ҳам затворнинг ишлаши таъминланади; 5) затворнинг тез кўтарилиш тезлигига эришилади. Шу билан бирга сегментли затворлар ясси затворларга кўра қуйидаги

качиликларга эга; 1) затворни кўтариш ва бир оралиқдан иккинчисига ўтказиш имкони йўқлиги; 2) оралиқ ва ён деворлар узунлигининг катта бўлиши; 3) шарнирда вертикал ва горизонтал кучларнинг мавжудлиги; 4) ишлаб чиқаришнинг (ясаш) мураккаблиги. Затвор турлари ва схемаси. Сегментли затворларнинг қуйидаги турлари мавжуд: якка ҳолдаги (19 - расм, а ); якка ҳолдаги клапанли (19 - расм, b); икки қаторли (19 - расм, d); қопламаси цилиндрлик ёки ясси (19 - расм, e). Улар маълум баландликка кўтарилувчи ва тушувчи затворларга бўлинади (кема ўтказувчи шлюзлар камерасини ёпиш учун). 19 - расм. Сегментли затвор схемалари. а-e-таянч шарнири пастда жойлашган; f-шарнир юқорида жойлашган. Затвор таянч қисмларини муз таъсиридаги бузилишлар, лойқалар билан ифлосланиши ва музлашни олдини олиш учун сегментли затвор айланиш ўқлари жадаллашган сув сатҳидан баландда жойлаштирилади. Затвор қоламаси радиуси R = ( 1,2...1,5 ) H қабул қилинади, бунда H – затвор баландлиги. Шарнир ўқи юқорига кўтарилса радиус (2...2,5) H гача ошади. Пазларнинг бўлмаслиги оралиқ деворлар қалинлигини юпқалаштиришга имкон яратади. Затвор конструкцияси. Сегментли затворлар пўлатдан, енгил қотишмадан тайёрланади.

Оралиқ тузилмалар иккита ригелдан, стрингерлар горизонтал тусинлар 2 дан ясалган тўсинли катакдан, эгри чизиқли устун 3 дан ва қоплама 4 дан ташкил топган (20 - расм). Кўндаланг диафрагмалар 5 яхлит ёки ферма кўринишида ясалади. Ригел орасидаги бўйлама боғловчилар 6 юк кўтарувчи фермани ҳосил қилади, унинг таркибига ригелнинг пастки тасмалари киради. Оралиқ қурилмаси (ригел) иккита оёқ 7 га маҳкамланиб, ҳаракатланмайдиган таянчшарнирлари 8 га таянади. Оғир музлик шароитларида ишлайдиган затворлар учун, баъзида юқори бикрликка эга бўлган, кўндаланг диафрагмалари линза кўринишидаги конструкцияси қўлланилади (20 - расм, e). 20 - расм. Сегментли затвор оралиқ тузилмаси: а-икки томони очиқ стрингерлар ва тусинли катак бўйлама тизими билан; b-ригелга перпендикуляр бўлган қоплама, панелининг узун томони билан тусинли катак кўндаланг тизими; d-қирқилмаган кўндаланг тўсинлар билан; e) оралиқ тузилмаси линза шаклидаги. Порталлар - ригел ва оёқлардан ташкил топган рамадан иборат (21 расм). Улар фазовий ёки оёқлар ригелга ясси, бикр ёки шарнирлар ёрдамида бирлаштирилган бўлиши мумкин. Катта оралиқлар учун фазовий рамаларни қўллаш афзалдир. Ригеллар оёқларга бикр бирлаштирилган бўлса, ригел эгилиши оёқлар эгилишга олиб келади. Таянч шарнирларида вертикал йўналишдаги кучнинг горизонтал йўналишда тарқаладиган босими пайдо бўлади. Ригеллар ва оёқларни бикр бирлаштирилиши затворни ясашга кетадиган металл сарфини камайтиради, лекин оралиқ деворни қўшимча арматуралаш

керак. Нормал ва қия оёқли консолли порталларни қўллаш ўз ўрнини топмоқда (21 - расм, e, f). қия оёқли консолли порталлар максимал эгувчи моментни камайтириб, ригел материалини тежашга олиб келади. Лекин таянч шарнирларида вертикал йўналишдаги кучнинг горизонтал йўналишда тарқаладиган босими ошади. Фазовий порталлар қия оёқлари устидан сув қуйилиб тушадиган затворларда қўлланилмайди. Бундай ҳолларда нормал оёқларни текис рама 1 кўринишда тайёрланади. Унинг тирқишга қаратилган томони конструкциясида сувда оқиб келувчи шох-шаббалар, сузгичлар тутилиб қолишидан ҳимоялаш учун текис қоплама 2 билан қопланади, конструкцияни шох-шаббалар, оқувчи жисмларнинг тиқилиб қолишдан сақлайди (22 - расм). 21 - расм. Сегментли затвор порталлари. 22 - расм. Устидан сув қуйиладиган ясси оёқли затвор. Ригеллар ва фазовий оёқлар билан бикр бирлаштирилган порталлар фазовий рамани ҳосил қилади ва ҳисоблашда ригеллар сонига мос келувчи ясси рамаларга бўлинади. Таянч шарнирлари. Затворга таъсир этувчи барча кучларни ва затвор оғирлигини ўзига қабул қилади. Таянч шарнирлари оёқлар учига уланган

ҳаракатланувчи ва бетонга маҳкамланган ҳаракатланмайдиган қисмлардан ташкил топган. Таянч шарнирлари цилиндрик, конусли ва шарсимон бўлиши мумкин (23 - расм). 23 - расм. Сегментли затворлар таянч шарнирлари ( а -e) ва уларни оралиқ деворларга маҳкамлаш (f-h): 1-ҳаракатланувчи қисм; 2-ҳаракатланмайдиган қисм. Цилиндрик шарнирлар бронзали ва втулкадан ва зангламайдиган ўқдан ташкил топган (23 - расм, а ). Бундай цилиндрик шарнирлар кўпроқ гидромелиоратив иншоотларнинг затворларида қўлланилади. Ўрта ва катта оралиқларда ва босимларда қия оёқли затворларда конусли шарнирлар қўлланилади (23 - расм, d). Цилиндирик ва конусли шарнирларнинг камчилиги, таянч оёқларининг бир оз қисилиб қолиш эҳтимоли борлигигадир. Шарсимон шарнирларда оёқларнинг бир оз йўл қуйилиши сабабли, затвор қийшайиши олди олинади, шу сабабли улар ригелларни затвор таянч оёқлари билан бикр бирлаштиришда қўлланилади (23 - расм, e). Таянч шарнирнинг ҳаракатланмайдиган қисми иншоот бетонига маҳкамланган қуйилма қисмларга таянади. Катта юкламаларда оралиқ ва ён девор таянчларида токчалар ўрнатилади ва бетонга маҳкамланган металл тўсинлар билан кучайтирилади (23 - расм, f). Пазлар ўрнатилмасдан затворлар консолларга таянади ва бунинг натижасида оралиқ девор қалинлиги камаяди ва гидравлик шароити яхшиланади (23 - расм, g, h). Бетоннинг таянч зўриқишларини қабул қилиши учун ёки шарнирдан кейин

оралиқ девор узайтирилади ёки оралиқ деворга юкламалар олдиндан кучайтирилган анкерлар ёрдамида узатилади. Зичлагичлар. Сегментли затворларнинг ён ва туб томонлари ясси затворлар каби металл лист, махсус профилли резина ва шу кабилар билан зичланади (24 - расм). Сегментли затворлар ён томондаги зичлагичлари айлана ёйи бўйича, туб даги зичлагичлар эса затвор пастки қисмида қоплама оғишини ҳисобга олган ҳолда жойлаштирилади. 24 - расм. Сегментли затворлар зичлагичлари схемалари: а-тубдаги; b, d-ён томондаги; 1-зичлайдиган резина элементи; 2-қоплама; 3- эгилувчан металл лист. Таянч шарнири юқори жойлашган сегментли затворлар (19 - расм, f) паст босимли туғонлар оралиқларини ёпиш учун мўлжалланади. Шарнирни юқори жойлаштиришда оралиқ девор арматураланмайди ва унинг оқим бўйича узунлиги камаяди. Портал оёқлари чўзилишга ишлаши, унинг конструкциясини соддалаштиради. Бундай затворларни эксплуатация қилиш тажрибаси шуни кўрсатдики, шарнир ҳамма вақт сув остига бўлишига қарамасдан, улар етарли даражада ишончли ишлайди. Икки қаторли сегментли затворлар (19 - расм, d) икки қисмдан ташкил топган-юқори ва пастки. Улар бир вақтнинг ўзида сув сарфини затвор юқори қиррасида ва затвор остидан ўтказишни таъминлайди. Уларни катта муз ўтказувчи иншоотларда қўллаш мақсадга мувофиқдир.

Клапанли затворлар . Улар икки қаторли затворларга қараганда кенг тарқалган бўлиб, затворга маҳкамланган ўқ атрофида айланади. 19 - расм, b да сегментли затвор кўтариб турувчи бикр қисми билан ва суйрисимон балиқ кўринишидаги клапан кўрсатилган. Клапанли ёки икки қаторли затворларнинг қўлланилиши, уларнинг массалари 15...20% га ошади. Секторли затворлар Умумий маълумотлар . Секторли затворлар горизонтал ўқ атрофида айланувчи, ҳаракатланувчи қисмининг кўндаланг кесими сектор кўринишда бўлади. Секторли затворларнинг айланиш ўқи ҳам пастки ҳам юқори бьефлар томонларидан жойлашиши мумкин. Бундай затворлар билан босим 8...9 м гача бўлганда, кенглиги 60...65 м ли оралиқлар ёпилади. Секторли затворлар водослив тепаси пастки бьеф томонидан кўмилмаган бўлса қўлланилади. Секторли затворларнинг хусусиятлари шундаки, уларни кўтариб-туришда кўтариш механизмлари ишлатилмасдан, камерада сув сатҳи ўзгариши ҳисобига гидравлик йўл билан амалга оширилади. Гидравлик хусусиятлари бўйича секторли затворлар чўкувчан ва пукакли турларга бўлинади (25 - расм). Чўкувчан затворларда қоплама икки юза бўйича – босимли томонидан эгри чизиқли ва юқори радиал текислик бўйича бажарилади. Пукакли затворларда қоплама уч томондан ўрнатилади. 25 - расм. Секторли затворлар турлари: а-чўкувчи, айланиш ўқи пастки томонга жойлашган; b-пукакли, айланиш ўқи пастки томонга жойлашган; d-пукакли, айланиш ўқи юқори томонга жойлашган.

Затворнинг таркибий қисмлари ва конструктив хусусиятлари Секторли затворлар ҳаракатланмайдиган ва ҳаракатланадиган қисмлардан ташкил топган. ҳаракатланмайдиган қисмларга қуйидагилар киради: 1) босимли камера-ўйиқ (чуқур) шаклида бўлиб туғон оралиқлари очилган вақтда, унга ҳаракатланадиган қисм туширилади; 2) сув келтирувчи галерия, иншоотнинг оралиқ деворларига жойлаштирилади; юқори бьефни босимли камера билан бирлаштиради, затвор ҳаракатланувчи қисмини кўтариш учун у бўйича сув юборилади; 3) сув чиқарувчи галерея оралиқ ва ён деворларга жойлаштирилган, босимли камерасини пастки бьеф билан бирлаштиради, затвор ҳаракатланувчи қисмини тушириш вақтида у бўйича сув чиқарилади; 4) задвижкалар, затворларни кўтариб-туширишда сув сарфини ростлаш учун қувурларда ўрнатилади. Секторли затворнинг юқорида келтирилган ҳаракатланмайдиган қисмлари 26 - расмда келтирилган. 26 - расм. Секторли затвор: а-туғонда ўрнатилган; b-затворнинг таркибий қисмлари; 1-ригеллар; 2- обрещеткалар; 3айланиш ўқи; 4-босимли камера; 5-сув кетирувчи галерея; 6- сув чиқарувчи галерея задвижкалар; 7-вертикал шахта. Затворни кўтариб-тушириш камерадаги сув сатҳини ўзгариш натижасида содир бўлади. Затворнинг ҳаракатланувчи қисми бир-биридан 1,5...2 м масофада жойлашган ва босимли томондан ригеллар билан бирлаштирилган кўндаланг фермалар – диафрагмалардан ташкил топган. Фермалар ўртасига ёрдамчи эгри чизиқли устунлар ўрнатилади. Фермага радиал текислик бўйича обрешеткалар маҳкамланади. Ригеллар ва устунлар бўйича, ҳамда

чўкувчи затворлар обрешеткалари юқори текислиги бўйича металл қоплама ўрнатилиб, пайвандланади. қоплама бўйича сектор радиусини R = ( 1,4...2 ) H оралиғида қабул қилинади, бунда H -затвор олдидаги чуқурлик. Секторли затворлар қуйидаги афзалликларга эга: 1) затвор устидан сузгичларни ўтказиб юбориш; 2) юқори бьеф сув сатҳини аниқлик билан ростлаш; 3) конструкция етарли бикрликка эга; 4) затворни кўтариб-тушириш тез амалга оширилади; 5) катта оралиқлар ёпилади; 6) оралиқ ва ён деворлар баландлиги минимал. Камчиликлари: 1) ўрнатиш мураккаб; 2) эксплуатация қилиш қийин (қишда қизитиш, босимли камерани чўкиндилардан тозалаш ва бошқалар); 3) нархининг нисбатан юқори бўлиши. Юмшоқ ашёдан ясалган затворлар Синтетик матоли затвор суюқлик ёки ҳаво ёки бир вақтнинг ўзида суюқлик ва ҳаво билан тўлдирилган юмшоқ қобиқни ифодалайди ва туғон остонасига анкерланади (болт билан маҳкамланади). Мато (бир қатламли ёки икки қатламли) бир ёки икки томондан резина ёки пластмассали плёнка билан қопланган синтетик толадан тайёрланади. Қобиқни у ёки бу таркибли плёнкалардан ҳам тайёрлаш мумкин. Матонинг мустаҳкамлиги толанинг бошланғич сифатига боғлиқ бўлиб 100…400 кН ва ундан юқорини ташкил қилади. Матоли затворлар билан жуда катта оралиқларни ёпиш мумкин. АҚШ даги туғонларнинг бирида босим 3,17 м бўлганда матоли затвор билан ҳар бирининг кенглиги 134 м бўлган тўртта оралиқ ёпилган. МДҲ да босими 1…3 м бўлган паст остонали туғонлар тирқишларини ёпиш учун матоли затворлар кенг қўлланилади. Матоли конструкциялар оддий, оғирлиги кам, транспорт билан ташиш қулай, ўрнатиш осон. Камчиликлари-тез шикастланади, ишлаш муддати чегараланган (10 йилгача), қуёш нурларига таъсирчан. Матоли затворлар қўлашнинг бир нечта конструктив схемалари мавжуд (27 - расм).

Қобиқ бир қатламли ёки икки қатламли, остонага бир (ёпиқ қобиқ) ёки иккита анкер билан маҳкамланади, (27 - расм, а , b). Затворни кўтариш учун, қобиқни ўзиоқар ёки мажбурий йўл билан сув, музламайдиган суюқлик ёки ҳаво билан тўлдирилади. 27 - расм. Матоли затворлар конструктив схемалари: 1-ҳаво; 2-ички қобиқ; 3-ушлаб турувчи қобиқ; 4-ҳимояловчи қобиқ; 5-металл тасма. Мажбурий юбориш ён деворда ўрнатилган насос ёрдамида амалга оширилади. Махсус суюқлик қўлланилганда эса ён деворда резервуар бўлиши керак, ундан затвор кўтарилишда суюқлик қобиққа узатилади, туширилишида эса чиқариб юборилади. Ўзиоқар юборишда ҳам сувни сақлаш учун резервуар талаб қилинади, затвор кўтарилишда қобиққа қуйилади. Бу ҳолда қобиқни бўшатиш учун сув пастки бьефга чиқариб юборилади. Суюқликни (сув ёки ҳаво) келтириш ва чиқариш остонадаги ён девордаги қувурлар орқали амалга оширилади. Қобиқни тўлдириш ва бўшатиш учун оралиқ деворга насослар, компрессорлар ва қувурлар учун мосламалар жойлаштирилади. Қобиқни ҳаво билан тўлдиришда у икки қатламли тайёрланади: ички қобиққа ҳаво юборилади, ташқиси эса ушлаб турувчи ҳисобланади (27 - расм, d). Затворни ҳаво ёки суюқлик билан тўлдиришда

ҳимоя вазифасини бажарувчи яна қобиқ бўлиши мумкин. Шундай затворлар ҳам мавжудки уларнинг қобиқлари анкерланмайди, остонага шарнирли махкамланган ҳаракатланувчи металл тасма билан бирлаштирилади (27-расм, e). Қобиқ четлари ён томонидан тасма бўлиши керак. Қобиқ оралиқ ва ён деворга эркин туташиши ёки уларнинг четалари маҳкамланиши мумкин. Эркин туташишда тўлдирилган қобиқ четлари сиқилади ва қобиқ билан бетон орасидаги тирқиш зичланиши таъминланади. Четлари мустаҳкамланган тўлдирилган қобиқ четларида бурамалар ҳосил бўлади. Четлари мустаҳкамланган затворлар трапеция шаклидаги (каналдаги остона) тирқишларда ўрнатиш мумкин, бундай туташтириш жойида бурамалар ҳосил бўлмайди. Чуқур жойлашадиган затворлар. Ясси, диск, бўлакли, цилиндрлик затворлар. Чўктирма затворларни таккомиллаштириш усуллари. Чуқур жойлашган тешикларни биркитувчи затворлар Чуқур жойлашган затворлар сув чиқарувчи, сувдан бўшатувчи, кема ўтказувчи галереялари ва бошқа босимли иншоотлар тирқишларини юқори бьеф сатҳидан пастда жойлашганда ёпади. Чуқур жойлашган затвор юза жойлашган затворга нисбатан тирқиши бир –хил бўлган юзага ката юкламани қабул қилади, сув оқими жуда юқори тезликларда ишлайди, барча периметри бўйича ишончлилиги юқори зичлагичлар қўлланилади, юк кўтариш қобилияти катта механизмлар қўлланилади, назорат ва таъмирлаш ишларини олиб бориш қийин. Тирқиш қисман очилганда чуқур жойлашган затвор жойида ва ундан кейин катта тезликлар ҳосил бўлади. Затвор ва сув ўтказувчи қувур деворлари оқим йўналишини ўзгартириши босимни кескин ўзгаришга ва уюрмалар ҳосил бўлишга олиб келади. Улар затворга таъсир қиладиган босим пульсациясини ва тезликни оширади, вакуум ва кавитация ҳосил бўлишни келтириб чиқаради. Шунинг учун чуқур жойлашган затворлар

пастки бьеф томонидан кўмилиши кичик ўлчамли тирқишларда ва кичик босимларда йўл қуйилади. Кавитация эрозиясига (емирилишга) қарши махсус чоралар кўрилади: 1) зичлагичлар зичланиши (герметиклиги) таъминланади; 2) вакуум ҳосил бўлиш зоналарига ҳаво юборилади; 3) тайёрлаш ва ўрнатишга юқори талаблар қуйилади. Чуқур жойлашган затворлар юза жойлашган затворларга кўра хилма-хил турлари мавжуд эмас, чунки чуқур жойлашган сув ўтказувчи тирқишлар бажарадиган функциялари чегараланган (улар муз ва сузгичларни ташлаб юбора олмайди ҳамда кемаларни ўтказа олмайди). Чуқур жойлашган тирқишлар доиравий, квадрат, тўғри бурчакли овал кесимли бажарилади, улар баландлиги ва кенглиги нисбати 2,5...3 гача бўлиши керак. Чуқур жойлашган затворлар билан ёпиладиган сув ўтказувчи қувурларда затвор камераси ўрнатилади. Затвор камераси -бу сув ўтказувчи қувурнинг бир қисми, затвор ўзини жойлаштириш ва затвор ўрнатилган жойда сув ўтказувчи қувурнинг келувчи ва кетувчи участкаларини бирлаштириш учун хизмат қилади. Затвор камераси чегарасида кўп ҳолларда сув оқими режимини яхшилаш учун сув ўтказувчи қувур шакли ва кесими ўлчамлари ўзгартирилади, битта сув ўтказувчи қувурни бир нечта паралел затворлар билан ёпиш учун булувчи оралиқ деворлар ўрнатилади, оқимларни бирлаштиради ва ажратади. Камера деворларини оқимнинг динамик, кавитация, абразив (сувдаги лойқа зарралари таъсиридаги емирилиш) таъсирларидан ҳимоялаш учун қуйилма қисмлар билан бирлаштирилган пўлат қоплама ўрнатилади. Юқоридаги келтирилган таснифга қўшимча (5.1.2 га қаранг) чуқур жойлашган затворлар ҳам қуйидагиларга бўлинади: 1) босим бўйича - паст босимли ( H <25 м ) ўрта босимли ( H <25 ...50 м ) юқори босимли ( H > 50 м ) ; 2) жойлашган ўрни бўйича- затворлар сув ўтказувчи қувур кириш қисмида, ўрта ва охирги участкасида жойлаштирилади; 3) конструктив белгиларига кўра – ясси, сегментли, вертикал цилиндирик, игнасимон, конусли, дискли задвижкалар шарсимон ва бошқалар.

Сув босимини иншоотга бевосита таянч харакатланувчи қисмлар орқали узатувчи чуқур жойлашган затворлар Ясси затворлар (28 - расм, а) конструкцияси жиҳатдан худди шундай юза жойлашган затворлардан фарқ қилмайди. Улар катта гидростатик босимни ўзига қабул қилишини ҳисобга олган ҳолда, уларнинг ҳаракатланувчи конструкциялари кўп ригелли, бикр диафрагмаларга эга ва четки таянч устунлари бақувват қилинади. Уларни ҳам асосий ҳам авария- таъмирлаш , авария ёки таъмирлаш затворлари сифатида қўлланилади. Затвор таянчлари сирпанувчан, ғилдиракли ва ғалтакли бўлиши мумкин. Зичлагичлар ёпиладиган тирқиш периметрининг ҳамма томонларидан ўрнатилади. Ясси затворлар сув босими 180…200 м гача бўлганда қўлланилади. Танч қисмларга тушадиган юклама ва механизмларни юк кўтариш қобилиятига кўра тирқиш ўлчами чегараланган. ҳозирги вақтда бу юклама асосий затворлар учун 4500...5000 Т. куч гача ва авария таъмирлаш затворлари учун 10000...12000 Т. куч гача бўлади. Максимал босимларда тирқиш юзаси мос равишда 20...25 ва 30...40 м 2 ни ташкил этади. Ясси затворлар асосий затвор сифатида кенг қўлланилади (барча чуқур жойлашган затворларнинг 86% гача). Затвор остки қисми орқасида оқимнинг катта тезликларида вакуум ҳосил бўлади. Вакуум пазларда ҳам ҳосил бўлади, уларга махсус шакл бериб уни камайтириш мумкин. Затвор орқа қисмига ҳаво юбориш йўли билан вакуумни камайтириш мумкин. Ясси затворлар афзалликлари – оддий, иншоотга жойлаштириш қулай; камчиликлари – кўтариш кучи катта ва ўрта ва юқори босимларда кавитация емиришлари хавфи борлиги. Затворларни кўтариб – туширишни осонлаштириш учун ҳаракатланадиган қисм атрофида босимни тенглаштириш учун затвор ичида ёки уни яқинида (бетонда) байпас қурилмаси ўрнатилади. Затворлар сув ташлаш, сувдан бўшатиш, сув чиқариш, сув олиш иншоотлари ва ГЭС ва насос станциялари сув қабул қилгичларидаги тирқишларни ёпишда ишлатилади. Улар каналлардаги

диафрагмали ва қувурли ростлагичларда ўрнатилади. Бу затворлар кема юрувчи шлюзлар сув ўтказувчи галереяларида қўлланиладиган кенг тарқалган тури ҳисобланади. Сегментли затворлар (28 - расм, b-b). Уларнинг конструктив схемалари юза жойлашган сегментли затворлар билан ўхшашдир. Уларнинг оралиқ тузилмаси кўп ригелли, таянч шарнирлари кетувчи сув ўтказувчи қувур юқорисидан баландда жойлашган темир-бетонли тўсинга ўрнатилади. Зичлаш мосламалари қуйилма қисмларга жойлаштирилди, бунинг учун ярим пазлар ва тубли остоналар ўрнатилади. Сегменли затворлар сув босими 180...200 м гача, ёпиладиган тирқиш юзаси 40...45 м 2 бўлганда қўлланилади. Сув ташлаш, сувдан бўшатиш, сув чиқариш ва сув олиш иншоотларида, ҳамда каналлардаги диафрагмали ростлагичларда асосий затвор сифатида қўлланилади. 28 - расм. Сув босимини иншоотга бевосита таянч -ҳаракатланувчи қисмлар орқали узатувчи чуқур жойлашган затворлар: а-ясси; b-б- сегментли затворни ўрнатиш вариантлари; d-тескари сегментли; d 1 -тескари сегментли затворни ўрнатиш; e) вертикал цилиндрлик; 1-қоплама; 2-четки таянч устунлар; 3-диафрагмалар; 4- ригеллар; 5-затвор оёқлари; 6-таянч шарнирлари; 7-бочкали затвор;

8бочкали затвор йўналтирувчилари; 9-10-кўмилган цилиндр, мос равишда, очиқ ва ёпиқ. Тескари сегментли затворлар (28 - расм, d-d) конструкцияси бўйича оддий сегментли затворлар билан ўхшаш. Уларнинг оёқлари ва таянч шарнирлари юқори бьеф томонига жойлашган, улар чўзилишга ишлайди. Зичлаш мосламалари фақат ҳаракатланувчи қисмга жойлаштирилган. Затворларни бошқариш ва уни кўтариш босимли томонда жойлашган ва сувга тўлдирилган шахта орқали амалга оширилади. Механизмларни одатда кўмилмаган жойларда ўрнатилади. Сув босими 50...60 м гача ва 60...70 м 2 гача тирқишларни ёпишда асосий затвор сифатида қўлланилади. Вертикал цилиндрик затворлар (28 - расм, e) ҳаракатланувчи цилиндрдан ташкил топиб, чуқурликдаги ҳалқасимон тирқишларни ёпиш учун мўлжалланган. Вертикал цилиндрик қувур ва миноранинг тик қисмларида ўрнатилади. Минорада цилиндр ҳаркатланиши йўналтирувчи конструкциялар ёрдамида амалга оширилади. Улар ўз ўқи буйлаб вертикал ҳаракат қилади. Очиқ цилиндр енгил, уларнинг ҳаракатланишида ишқаланиш кучи кам, шунинг учун улар оддий механизмлар ёки қўл билан бошқарилади. Очиқ цилиндрлар бикр қовурғалар билан пулат ҳалқадан ясалади. Яхлит цилиндрлар оғирлигининг катталиги, унинг устидаги сувнинг вертикал юкламаси ва шахтадаги затвор остидаги вакуум мавжудлиги туфайли катта кўтарувчи кучни талаб қилади. Затворлар диаметри 12 м гача, баландлиги 6 м гача ва босим 100 м гача бўлганда қўлланилади. Улар минорали сув олиш, сув чиқариш ва сув ташлаш иншоотларида асосий (баъзи бир холларда авария) затворлари сифатида қўлланилади.

Сув босимини затвор жойлашган корпус орқали иншоотга узатувчи чуқур жойлашган затворлар Ясси задвижкалар (29 - расм, а) қувурларга фланцлар билан уланган қуйма (чугун ёки пўлат) корпусга эга. Корпус ичида илгариланма ҳаракат қилувчи қуйма диск ҳаракатланиб тирқишни ёпади. Ёпилиш зичлиги ишчи дискнинг понасимон шакли туфайли эришилади. Бундай задвижкалар диаметри 1500 мм гача ва босим 100 м гача, кичик диаметрларда эса босим 250...300 м гача бўлганда қўлланилади. Диаметри 750 мм гача бўлган задвижкалар босим фарқи ҳисобига очилиб - ёпилади. Катта диаметрларда дискнинг иккала томонидан босим тенглаштирилганда улар очилиb-ёпилади (таъмирлаш затворлари сифатида фойдаланилади). Босимларни тенглаштириш учун айланма қувур (байбас) ўрнатилади. Босим 25...30 м гача задвижка билан сув сарфини ростлаш мумкин (ишлаб чиқарган завод розилиги бўйича), катта босимларда улар чегаравий ҳолатда ишлайди. Босим 15 м гача задвижкалар ростлагичларда ва чуқурликда сув олишда асосий затвор сифатида кенг қўлланилади. Уларни сув таъсирида бошқариладиган тизимлардаги затворларда ва байпасларда қўлланилади. Босим 50...70 м ва ундан юқори бўлса фақат пўлат корпусли задвижкалар қўлланилади. Дискли (дросселли) затворлар (29 - расм, b) қувурларга фланцлар билан уланган пўлат корпусдан ташкил топган. Корпусда линзасимон диск жойлаштирилган, у қувур ўқига перпендикуляр орқага бурилади ва айлана узунлиги бўйича зичлаш мосламасига сиқилади. Затворни бошқаришда унча катта куч талаб қилинмайди, аммо у тўлиқ очилганда устивор эмас ва ишончли маҳкамлаш (фиксация) талаб қилинади. қисман очилганда, бурилиш бурчаги 10...30 0 бўлганда, тебранишни келтириб чиқарадиган уюрмалар ҳосил бўлади. Уларни чуқур жойлашган сув ўтказувчи трактларини тўсувчи авария ва таъмирлаш затворлари сифатида қўлланилади. Диаметри 1500 мм ли дискли затворлар серияли чиқарилади.

Шарсимон затворлар (34-расм, d) пўлат корпусдан иборат бўлиб, унда айланувчи клапан жойлаштирилган. Цилиндрик қисқа қувур клапани тўлиқ очилганда келувчи ва кетувчи қувур қисмларини бирлаштиради. Клапан 90 0 ёнбошга бурилганда сегмент сиртли зичлагич қувур билан туташади ва тирқишни зич ёпади. Шарсимон затворлар гидроэлектронстанция босимли қувурлари олдига қуйиладиган таъмирлаш затворлари сифатида ишлатилади. Уларнинг диаметри 500...8000 мм ни ташкил этади, у 100...300 м босимларда ишлайди. Бурилувчи цилиндрли затворлар (29 - расм, e) пўлат корпус ичида жойлашган бир ёки иккита доиравий пўлат цилиндр кўринишда бажарилади. Затвор ҳаракатланувчи қисми цилиндрик қопламага эга ва кесиб олинган юзадан ташқари, бутун юза буйлаб сувнинг босим кучи айланиш ўқига нисбатан моментлар ҳосил қилмайди ва ҳаракат қилишга қаршилик тўғдирмайди. Затворлар тебранмайди, исталган қисман очилишда устивор, тўлиқ очилганда қўшимча босим йўқолишлари бўлмайди. Келажакда асосий ва таъмирлаш затворлари сифатида қўллаш мумкин.

9 - расм. Сув босимини затвор жойлашган корпус орқали иншоотга узатувчи чуқур жойлашган затворлар: а-ясси задвижкалар; b-дискли; d-шарсимон; e) бурилувчи цилиндрлик; f-игнасимон; g-конусли; 1-задвижканинг ёпувчи понасимон диск; 2-затворлар ва задвижкалар узатмалари; 3- затворни зичлаш элементлари (бронзали ёки резинали); 4-байпас; 5,6-мос равишда дискнинг ёпилган а очилган ҳолатлари; 7-дискнинг суйрилиги ва моментнинг пайдо бўлиши; 8-шарсимон затвор қисқа қувури; 9-сегментли сиртли зичлагич; 10,11-мос равишда бир валли ва икки валли затвор валлари; 12валларнинг ёпилган ҳолати; 13-А бўшлиқни озуқалантирувчи қувур; 14- игнасимон затвор корпуси; 15игнасимон затворни кўтарувчи қирра; 16- қўзғалмас капсула; 17-ишчи игнали қўзғалувчи плунжер; 18-Б бўшлиқдан сув чиқарувчи қувур; 19-игна чети орқали А бўшлиқдаги сув чиқарувчи механик клапан; 20-ҳаво келтирувчи коллектор; 21,22-мос равишда атмосферага ва ёпиқ қувурга сув чиқарувчи игнасимон затвор қурилмаси; 23-

шикастланмайдиган қувур деворли кавитация области; 24-конусли затвор қўзғалмайдиган патрубкаси; 25-конус 27 ни кўтарувчи қирра; 26- ҳаракатланувчи патрубка; 28-конусли затворга ўрнатилган насадка; 29- оқимга ҳаво келтирувчи тирқиш; 30-иншоотга ўрнатилган сўндирувчи камера. Игнасимон затворлар (29 - расм, f) пўлат қобиқдан ташкил топган бўлиб, унинг ичига ичи бўш қўзғалмас цилиндр жойлаштирилади. Ичи бўш цилиндрдаги бўшлиқ A найча ёрдамида юқори ва пастки бьефлар билан бирлашади. қўзғалмас цилиндр диаметри пўлат қобиқ диаметридан кичик бўлганлиги сабабли ҳалқасимон бўшлиқ ҳосил бўлади ва ундан сув оқими ҳаракат қилади. Қўзғалмас цилиндр ичига поршен сингари ҳаракат қилаётган қўзғалувчи цилиндр жойлаштирилган. Иккала цилиндр орасида ҳалқасимон бўшлиқ Б мавжуд, у ҳам найча ёрдамида юқори ва пастки бьефлар билан бирлаштирилади. Агар Б бўшлиқ эса юқори бьеф билан бирлаштирилса қўзғалувчи цилиндр чапга ҳаракатланади, чиқиш тирқиши очилиб сув оқими ҳаракатланади. Затвор эксплуатацияси ишончли, тебранмасдан ишлайди, одатда кавитация эрозиясига учрамайди, сув сарфини аниқ ростлайди. Сув ташлаш ва сув чиқариш иншоотларида босим 800 м гача ва диаметри 6500 мм гача бўлганда асосий затвор сифатида қўлланилади. Тайёрлаш ва монтаж қилиш, ҳамда нархининг юқорилиги туфайли қўлланилиши чегараланган. Конусли затворлар (29 - расм, g) баъзида уларни телескопик затвор ҳам деб аталади. Улар сув ўтказувчи қувур чиқиш қисмида ўрнатилади. У цилиндрик насадка кўринишда, қимирламайдиган қилиб бир учи сув ўтказувчи қувурга ва иккинчи учи эса конусли экранга уланади, қимирламаган ҳолда бошқарилиб ҳалқасимон тирқишни ташкил этади. Насадка бўйича махсус механизм ёрдамида ташқи ҳалқа силжийди, у билан ҳалқасимон фазовий тирқиш очилиши бошқарилади. Ташқи ҳалқанинг энг чекка ўнг ҳолатида тирқишлар ёпилади ва сув чиқиши тўхтайди. ҳалқа чап томонининг энг чекка ҳолатида тирқишлар сув чиқариши учун бўшайди ва

сув оқими бундан ҳалқали жилға кўринишда атмосферага отилиб чиқиб пастки бьефга тушади. Сувни ортиқча сочилиб юбормаслик учун махсус насадкалар ва сўндирувчи камералар ўрнатилади (29 - расм, g). Насадкани затвор қўзғалмайдиган кичик қувурига шундай маҳкамланадики, ундан урилиб қайтган оқим жилғалари затвор ўқи бўйича йўналади. Сўндирувчи камерани затвордан кейин ўрнатилади. Унинг деворлари шакли шундай танланадики, урилиб қайтган оқим жилғалари пастки бьефга яхлит оқим бўлиб туташиши керак. Конусли затворлар оқимнинг ажратиш зонаси ҳосил бўладиган K узелидан ташқари кавитация емирилишларига учрамайди. Конусли затворлар босим 10...20 м дан 250...300 м гача, диаметри 6500 мм гача бўлган туғон сув ташлаш, сувдан бўшатиш ва сув чиқариш иншоотларида асосий затвор сифатида қўлланилади.

Адабиётлар: 1. Altunin V.S., Meliorativniye kanali v zemlyanix ruslax. -M.: Kolos, 1979. 2. Altunin S.T., Regulirovaniye rusl. - M.: Selxozizdat, 1962. 3. Bakiyev M., Nosirov B., Xo‘jaqulov R. Gidrotexnika inshootlari. T., «Bilim», 2004. 4. Bakiyev M.R., Rahmatov N., Ibraimov A. Kanaldadi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish. Toshkent, FAN. 2018. 278 b. 5. Veksler A.B., Ivanshinsov D.A, Stefanishin D.V Nadejnost, sotsialnaya i ekologicheskaya bezopasnost gidrotexnicheskix obektov: otsenka riska i prinyatiye resheniy. Sankt-Peterburg: OAO «VNIIG im B.YE. Vedeneyeva», 2002. 6. Volkov I.M., Kononenko P.F, Fedichkin I.K. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. - M.: Kolos, 1968. 7. Volkov I.M. idr. Proyektirovaniye gidrotexnicheskix saorujeniy. M., Kolos, 1977. 8. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red.N.P.Rozanova.M., «Stroyizdat, 1978. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red. N.P. Rozanova. M., «Agropromizdat», 1985.

Похожие

Гидротехника иншоотлари затворлари

Гидротехника иншоотларини реконструкция килиш

Гидротехника иншоотларини ишга тушириш

Гидротехника иншоотларини таъмирлаш қайта тиклаш ишлари

Юкори тезикка эга окимли гидротехника иншоотларини кузатиш хусусиятлари