Ўрта асрларда Ўрта Осиё санъати - Искусство - Рефераты

Ўрта асрларда Ўрта Осиё санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

149 KB

Ўрта асрларда ўрта Осиё санъати Режа : 1. Илк ўрта асрларда вужудга келган давлатларда санъатнинг ўзига хос тарзда ривожланиши. 2. Араблар ва Сомонийлар даврида Ўрта Осиё санъати. 3. XI - XIII асрларда Ўрта Осиё санъати. 4. Темур ва темурийлар даврида санъат тараққиёти. 5. Шайбонийлар ва Аштархонийлар даври санъати.

Илк ўрта асрларда вужудга келган давлатларда санъатнинг ўзига хос тарзда ривожланиши Ўрта Осиёда дастлабки ўрта асрчилик элементлари ва қулдорлик жамияти инқирози III - IV асрларда бошланди. Кўчманчи туркий қабилаларнинг тез-тез хужуми кушон империясининг инқирозга юз тутишига олиб келди. Эфталитлар, кейинроқ турк хоқонлигининг Ўрта Осиё ерларини ўз ҳукмронлигини бўй сингдириши даврида феодализмга ўтиш янада тезлашди. Бу хоқонлик Олтой, Еттисув, Марказий Осиё ва Ўрта Осиёда яшовчи жуда кўп элатларни остига бирлаштирган эди. Турк хоқонлиги даврида майда мустақил подшолик пайдо бўлди. Эфталитлар ва турк хоқонлиги даврида Ўрта Осиё ерларида бир қатор мустақил подшолик шаҳар давлат мавжуд бўлиб, бу подшоликлар Эфталит ёки хоқонликка қарам бўлиб қолмади. Балки унга солиқ тўлаш ва уларни кимлар эканлигини тан олиш билан чекланди. Турк хоқонлиги даврида Хоразм, Тохаристон, Сўғд унинг асосий ерлари бўлган. Айниқса, Шарқ ва /арб карвон йўллари устида жойлашган Сўғд маданий ва иқтисодий жиҳатдан юксак бўлган. У Эрон, Византия, Ҳиндистон, Узоқ Шарқ мамлакатлари шунингдек, Хоразм орқали Шарқий Европа билан ҳам савдо- сотиқ ишларини олиб борган. Сўғднинг энг катта подшолиги ҳисобланган Самарқанд эса, умуман, Ўрта Осиё ижтимоий ва маданий ҳаётида алоҳида ўрин эгаллаб, бошқа подшоликларга кучли таъсир ўтказган. Самарқанд ҳокими Сўғд подшоси унвонига сазовор бўлган, Сўғднинг қулай географик ўрни уни жуда эрта ( IV аср бошлариданоқ) иқтисодий ва маданий ривожланишига имкон берди. Бойликни тезлик билан тўпланиши эса санъат ва бадиий буюмларга қизиқишини оширди. Унинг ривожланишига имкон берди. Ёзма манбалар IV асрларда Самарқанд савдогарларининг Ўрта Осиё ва унинг ташқарисида ҳам (масалан, Буюк Хитой девори яқинидаги Дунхуанда) мустамлакалари мавжуд бўлганлиги ҳақида маълумот беради. Лекин подшоликлар орасида бирлик йўқ эди. Бу албатта, унинг кейинроқ арабларга қарам бўлиб қолганлигини кўрсатади. Бу даврда ҳам санъат ижтимоий ҳаётда муҳим ўрин эгаллаган ва давр кишиларнинг эстетик ғоявий

қарашларини намоён этган. Шу даврда қурилган ҳашаматли қаср ва ибодатхоналар, уларнинг деворлари ишланган суратлар мамлакат ҳаётини кўринарли акс эттирган. Ўрта Осиёда қулдорлик жамиятининг инқирозга юз тутиши ва феодализмга ўтиш даври унинг санъатида ўз ифодасини топди. Бу ҳол дастлаб давр учун характерли катта оилалар яшайдиган қўрғон-қасрлар, кўшклар қурилишида сезилади. Бундай қўрғон-қасрлар Ўрта Осиёнинг кўпгина ерларида сақланиб қолган. Шаҳардан ташқаридаги шундай илк қўрғонлардан бири Хоразмдаги «Якка парсон» қўрғон қасри бўлиб, унинг марказида лойдан қурилган сунъий тепалик (стилобат) да турар жой биноси жойлашган. каср атрофи эса уч қатор девор билан ўраб чиқилган. Феодал муносабатларнинг ривожланиб бориши билан эски шаҳар типлари ўзгариб, шаҳарни янги типлари пайдо бўла бошлади. Агар қулдорлик давридаги шаҳарлар тўғри ва кўп ҳолларда, массивларининг тўғри жойланиши билан характерланган бўлса, эндиликда илк феодал шаҳарлари атрофи мустаҳкам деворлар билан ўралиб, унинг ички қисми бетартиб қурилган уйлар ва тор, эгри- бугри кўчалар билан тўлдирилган. Бойларнинг икки-уч қаватли бинолари эса феодал шаҳри қурилишига ўзига хос силуэт берган. Подшоларнинг сарой ва шаҳарлардан ташқаридаги қароргоҳлари ҳашаматли ва гўзал бўлишига этибор берилган. Кўп ҳолларда сунъий тепалик устига қурилган устун ярим устун, арк ҳамда турли декаратив меъморлик ҳажмларидан подшо саройининг хушманзара ва маҳобатли бўлишига фойдаланилган. Бу бинолар ҳам хом ғишт ва пахзадан ишланган бўлиб, деворлари ганч билан пардозланган. Хона деворлари деворий сурат ва нақшлар билан безатилган. Ганч, ёғоч ўймакорлиги ва бўртма тасвирлари бинога алохида файз киритган. Бизгача вайрон холида етиб келган бу саройлар хозир ҳам ўзининг улуғворлиги билан кишини ҳаяжонга солади. Илк феодализм асрида Ўрта Осиёда ягона дин бўлмаганлиги бу давр ибодатхона қурилишларида, кумуш маросими билан боғлиқ буюмларда ўз ифодасини топган. Жумладан, Фарғона водийси (кува) дан топилган ибодатхон

харобаси илк феодализм ҳам бу ерларда буддизм мавжуд бўлганлигини кўрсатади. Бу ердаги ибодатхона икки хонадан иборат бўлиб, олд хонаси айвон типида ва унга кираверишда ҳайкаллар ўрнатилган. Ички хоналарда ҳам ҳайкаллар ўрнатилган. Хоразмдан топилган кўмиш маросими билан боғлиқ бўлган оссуарий ёки астадон деб номланган тўртбурчак қутича шаклидаги лойдан ясалган ўзига хос тобутчалар бу ерларда зороастризм мавжуд бўлганлигидан далолат беради. Бу астадонларга жасад суяклари солиниб махсус қабр токчаларига қўйилган. Астадонлар Сўғд ва Шошдан ҳам топилган. Оташпарастлик дини билан боғлиқ бўлган ибодатхоналар, одатда, тепаликка қурилиб, олд томони эса қуёш чиқиш томонга қ аратилган ва ўз қиймати юксаклиги билан жахон маданий тараққиётининг муҳим ҳодисаси сиф атида диққатга сазовордир. И лк ф ео да ли зм а ср ид а ҳ ай ка лт ар ош ли к са нъ ат и ҳа м ке нг қў лла ни лг ан . Ду м а ло қ в а бў рт м а та св ир ш ак ли да м е ъм ор лик м аж м уа ла ри да кенг ишлатилган. Бу ҳайкалларда диний ва аф с о н а в и й о б р а з л а р б и л а н б и р қ а т о р д а , р е а л ҳ а ё т н и а к с э т т и р у в ч и о б р а з л а р ҳ а м у ч р а й д и . Ҳ а й к а л л а р м а х с у с т а й ё р л а н г а н лойдан, ёғоч, ганч, алебастр ва тошдан ишланган. Бу хусусида, Варахшадан топилган рельефлар, Сўғд майда пластикаси, Пан ж и ке нт да н т оп илг ан ёд го рл ик ла р д иқ қа тг а са зо во р. В ар ах ша да ги саройни безашда ганч ўймакорлиги кенг қўлланилган. Албатта, илк ф еодализм бадиий м аданиятининг ю туқлари монум ентал- декоратив рангтасвир санъатида ўзини тўлиқ нам оён қилади, Аф росиёб ( Сам арқанд) , Панж икент ( Тож икистон) , Варахша ( Бухоро) Болаликтепа ( Сурхондарё) дан топилган деворий суратлар ж аҳон монум ентал- декоратив рангтасвир санъатининг нодир дурдонаси ҳисобланган. Бу суратлар ўзининг юксак м аҳорат билан ишланганлиги, реал ҳаётни бадиий образларда иф одали акс эттириши билан кишини ҳа мон ҳаяжонга солади.

к ач он ла рд ир Сў ғд ни нг че кк а а м и рли ги да н би ри нин г м ар ка зи бўлган қадим ий Панж икент ёдгорликлари археологлар томонидан бирм унча кенг ва атроф лича ўрганилган. Бу шаҳар чанинг майдони катта бўлмай (ҳаммаси 19 га), атрофи девор би лан ўралган бўлган. Шаҳарда ибодатхоналар, зодагонларнинг қ а ср ла ри , ом бо рх он а ва ту ра р ж о йл ар б ўл га н. Ша ҳа р м ай до нининг ғарбий том онидаги иккита ибодатхона эса сунъий тепа лик устида бўлиб, олд томони шарққа қаратиб қурилган. Ибо д ат хо на ни нг ол д қ исм и ка тт аг ин а ол ти у ст ун ли ай во н б ил ан бо шл ан иб , ун да н с ўн г тў рт у ст ун ли ай во н т ом они оч иқ тў рт бурчак зал бўлган. Ундан эса ичкарига «энг муқаддас» хонага кирилган. Айвонга зина орқали ёки махсус тепага кўтарилиб борувчи йулак орқали чиқилган. Бу ибодатхонанинг қурилиш ус л у б и в а р е ж а с и К у ш о н д а в р и м е ъ м о р л и г и г а ж у д а я қ и н . Т о м и текис ёпилган, ёғочдан ишланган устунлар эса тошдан ясалган т а г л и к к а ў р н а т и л г а н . « М у қ а д д а с х о н а г а » к и р и л а д и г а н т о м о н даги девор ^ҳам характерли. Бу деворнинг ён том онларида тах мончалар бўлиб, уларга ҳайкаллар қуйилган. Девор эса деворий су ра тл ар б ил ан бе за ти лг ан , су ра т м а вз ус и м от ам ту ти шг а ба ғ и ш л а н г а н . У н д а е в р о п о и д , м о н г о л о и д т и п и д а г и о д а м л а р н и н г аза тутиши уларнинг хатти-ҳаракатлари орқали очиб берилган. Ай во н де во рл ар и б ўр тм а та св ир - р ел ье ф би ла н қо пл ан га н бў либ, аф сонавий м ахлуқ, одам ва сув ҳайвонлари тасвири ишлан ган. Ибодатхонанинг тўсин ва устунлари ҳам санъаткор диққа тидан четда қолмаган. Улар ўйма ва ранг наққошлиги билан пардозланган. Панж икентдаги зодагонларнинг уйлари, айниқса, меҳмонхона ва уйга олиб борадиган йулакчалар жуда безакдор б ў л г а н . Б у д е в о р и й с у р а т л а р м а в з у с и р а н г - б а р а н г б ў л и б , а ф с о навий воқеалар, диний маросимлар, сўғд феодалларининг айшу и ш р а т л а р и н и а к с э т т и р а д и . А ф с о н а в и й Р у с т а м ж а с у р л и г и г а б а ғ и ш л а н г а н с у р а т л а р ҳ а м у ч р а й д и , П а н ж и к е н т д е в о р и й с у р а т л а ри турли даврларда ишланган. Уларнинг ишланиш услуби ҳам турлича бўлиб,

ўша даврда қатор бадиий йуналишлар бўлганл и ги да н д ал ол ат бе ра ди . Бу хо ро в оҳ ас ид ан т оп ил га н Ва ра хш а ҳ укм дори саройи қолдиқлари ва деворий суратлари диққатга сазовордир. Бу саройдаги суратлар ишланиш услуби жиҳатидан П а н ж и к е н т д е в о р и й с у р а т л а р и г а я қ и н в а д е я р л и у б и л а н б и р в а қ т д а , т а х м и н а н , V I I - V I I I а с р л а р д а иш л а н г а н . В а р а х ш а д е в о р и й с у р а т л а р и и ч и д а о в м а н з а р а с и я х ш и с а қ л а н г а н . Б у с у ратда ф ил устида кетаётган одам ларга шернинг ҳуж ум и тас вирланган бўлиб бу ком позиция ўзининг динам икаси ва аж ойиб ра нг га м м ас и би ла н иж од ко рн ин г ю к са к м а ҳо ра т эг ас и эк ан ли г и н и и с б о т л а й д и . Р а с с о м и ш л а г а н ҳ а р б и р о б р а з н и н г т у г а л шаклга эга бўлишига, ҳар бир детални ҳам илож и борича аниқ в а т у г а л д а р а ж а д а к ў р с а т и ш г а и н т и л г а н . К о м п о з и ц и я д а г и а н а ш у томон Панжикент деворий сурати характерини эслатади. Варахша саройини безашда ганч ўймакорлиги ҳам кенг қўлла нилганлиги Ўрта Осиёда бу санъат қадимий анъанага эга бўл ганлигини яна бир бор исботлайди. Ўймакор нақш ўймакорли гини бўртма тасвир билан қўшиб ишлайди. Ўсимликлар ва гео метрик шакллардан ташқари, одам ва ҳайвонлар бўртма тас вири бу ўймакорлик мазмунини чуқурлаштиради. 1965 йили Самарқанд яқинидан афсонавий подшо Афросиёб саройи қолдиқларининг топилиши катта шов-шувга сабаб бўлди. Бу топилма яна бир бор Ўрта Осиёда илк феодализм асридаёқ юксак маданият мавжуд бўлганлигини намойиш этди. Бу сарой қолдиқларининг деворларига ишланган тематик сурат ва нақш композициялари юксак маҳорат билан ишланганлиги билан кишини ҳайратлантиради. Айниқса, элчилар келишига бағишланган композиция диққатга сазовордир. Бу композиция ишланиши, деталларга эътибор берилиши жиҳа тидан, Панжикент ва Варахша суратларига яқин бўлса ҳам, лекин бадиийлик ва маҳорат жиҳатидан улардан устундир. Афросиёб деворий суратларининг аҳамияти яна шундаки, сурат лар билан бирга, сўғд харфларида ёзилган бир қатор сўзлар ҳ ам учрайди.

Ўрта Осиёнинг илк феодализм асридаги монументал-декора тив рангтасвири тўғрисида фикр юритганда, Вахш воҳасидан топилган (Ўзбекистан ва Тожикистоннинг жануби), «Ажина тепа» деворий суратларини, Термиз яқинидан топилган «Юмалоқ тепа», унга яқин жойлашган «Болалик тепа» деворий суратла рини эсламай бўлмайди. Бу суратлар характерининг шакллани шида шу давр монументал-декоратив рангтасвирига хос услуб мавжуд бўлиб, булар бирликда Ўрта Осиё илк феодализм асри да бу санъатнинг юксак бўлганлиги, бу санъатда турли услуб ва йўналишлар мавжуд бўлганлигини яна бир бор намоён қилади. Илк феодализм асрида амалий-декоратив санъат ҳам жиддий равнақ топди. Бизгача етиб келган уй анжомлари, ов ва жанг қуроллари, шунингдек, турли шойи ва оддий чит материаллар ба диий безатилганлигини кўрсатади. Амалий буюмлар юзасига буёқда тасвирлар ишланган, кумушдан ясалган буюм ва қурол лар эса бўртма тасвирлар билан безатилган. Бу тасвирларда деворий суратларда акс эттирилган образ ва воқеалар ўз ифо дасини топган. Подшолар тасвири, базм, ов манзаралари бу буюмлар юзасига гўзаллик бахш этган. Бу асрларда майда ҳайкалтарошлик ҳам кенг тарқалган. Лой дан ясалиб, кейин пиширилган турли ҳайкалчалар, айниқса, Сўғд дан кўплаб топилган. Улар ҳозирги кунда республика музейла рида сақланмоқда. Арабларнинг Ўрта Осиё ерларига кириб келиши ( VII - VIII асрлар) халқни катта бахтсизликка дучор қилди, тинч ҳаётини бузиб, ривожланиб бораётган иқтисодий ва маданий ҳаётини издан чиқарди. А раблар ўзлари билан ислом динини олиб кел дилар. Ўрта Осиё халқларининг эски дини ва у билан боғлиқ бўлган ҳамма ёдгорликларни буздилар, вайрон қилдилар. ким матбаҳо металлардан ишланган ҳайкал ва амалий санъат буюм лари таланди, эритилиб юборилди, деворий суратлар эса қириб ташланди лой ва алебастрдан ясалган ҳайкаллар парчалан ди. Ўрта Осиёнинг илк феодализм асридаги санъати тўғ рисида гапирганда, кўриб ўтган кўпгина ёдгорликлар тасодифан ёки харобаларда бизгача етиб келганлигининг сабаби ҳам мана шундадир. Лекин бу қирғинлик халқ ижодини тўхтата олмади. Босқинчиларга қарши исён

кўтарган, эрк ва озодликни севган халқ норозилиги, унинг сон-саноқсиз қўзғолон ва кўтарилишла ри аста-секин ўз самарасини кўрсата бошлади. VIII аср ўртала ридан бошлаб, маданий ва ижтимоий ҳаёт яна жонлана бош лади. Ўрта Осиё феодализм формациясининг ривожланган даврига қадам қўйди, ниҳоят IX - X асрларда Ўрта Осиё яна мустақилликка эриша бошлади. Тасвирий ва амалий санъатда жонланиш бўлиб, меъморликда эса нодир ёдгорликлар вужудга кела бошлади. Бу даврга келиб, Ўрта Осиё жаҳон илм ва фани тараққ иётида муҳим марказлардан бирига айланди. Бу даврда яшаган тарихчилардан бири сомонийлар идора қилган даврда Бухоро улуғворлик маркази, подшоликнинг замини, муқаддас замона нинг донгдор кишилари истиқомат қиладиган макон, бутун ер юзи адабиётининг ажойиб юлдузлари туғиладиган жой ва ўша замон олимларининг маркази бўлиб қолди, деб ёзган эди. Ҳақиқатдан ҳам, бу даврда Ўрта Осиё жаҳонга қатор буюк алломаларни етказиб бердики, улар ўз меҳнат ва ақ.л-заковат-лари билан жаҳон илму фани тараққиётига янги йуналиш бер дилар, унинг янги қирраларини ихтиро этиб, уларга жон бахш эт дилар. Ал-Хоразмий, Европада Авиценна номи билан машҳур бўлган Абу Али Ибн Синонинг ўлмас асарлари кўпгина мамлакат ў қув юртларида бир неча аср мобайнида дарслик вазифасини ў таб келди. Ал- Беруний, ал-Фаробий, ал-Фарғоний каби қа тор мутафаккирлар яратган асарлар халқ онгига ижобий таъсир қилди. Бу асрнинг буюк Рудакий, Фирдавсий, Дақ иқий каби алломалари кейинги давр адабиёти тараққиётида ҳам муҳ им ўрин эгаллади. Бу даврга келиб, меъморликда ҳам катта ўзгаришлар содир бўлди. курилиш техникаси мукамаллашди, қурилишда пишиқ ғ иштнинг кенг қўлланилиши меъморликнинг мураккаб компо зицияларини яратиш имкониятини берди. Эгри равоқли томлар билан бир қаторда, гумбазли бинолар қурилиши ҳам кенг йўл га қўйила бошланди. Пишиқ ғиштларни турлича териш натижа сида бино деворларининг ўзига хос безагини яратиш тенденция си ортди. Арк ва ярим арклар меъморликда эшик, дарча ва ток ча-

тахмонларда ишлатила бошландики, булар ҳам шу давр биноларининг ўзига хос кўринишида муҳим роль уйнайди. Бу давр да нақшинкор мехмонхоналар, кўркам истироҳат боғлари ҳамда антиқа ҳовузлар бунёд этилди, бўлар сўзсиз, кейинги маданий тараққиётда мухим роль ўйнади. Шу даврларда, ҳатто ислом д ини билан борлиқ бўлган гумбазли мачитлар бўлганлиги тўғ рисида фикрлар мавжуддир. Бу даврнинг энг нодир ёдгорлиги сомонийлар мақбарасидир. Бу мақбара ҳақли равишда жахон меъморлик санъатининг но дир ёдгорлиги ҳисобланади. Бу ёдгорлик дастлаб ўзининг соддалиги ва структурасининг аниқлиги, нисбатларининг ниҳоятда мутаносиблиги ва меъморлик шакл безагининг бир-бири билан ниҳоятда нафис уйғунлашиб кетганлиги билан ажралиб ту ради. Мақбара асоси квадрат бўлиб, унинг ҳажми катта эмас (7,20x7,20 м.), тўрт томонида найзасимон аркли эшик мавжуд. Мақбара ташқи томондан тепага бир оз торайиб борувчи куб ва унинг устига ўрнатилган ярим айлана шаклидаги қозонни эс латади. Бинонинг танҳи девор юзаси пишиқ ғиштнинг турлича тахланиши ҳисобига бадиийлаштирилган. /иштнинг гоҳ ён, гоҳ бурчак қилиб қуйилиши юзада ёруғ-соя ўйинини ошириб, унинг хушманзарали бўлишини таъминлаган. Бу ёруғ-соя ўйини эса куёш нурининг ўзгариши билан турланиб боради ва бинога ҳар сафар қайтарилмас жозиба киритади. Бироз мунгли кўринган бино абадий уйқудагилар учун ниҳоятда сокин ва мунгли сукут сақлаётгандек туюлади. I X-Х асрларда Ўрта О сиё санъатида ҳайкалтарошлик ҳали тўлиқ сиқиб чиқарилмаган эди. Ёзма манбаларида, бу асрларда кенг майдонларда ҳайкаллар бўлганлиги ҳақида маълумотлар бор. Лекин улар бизгача сақланмаган. Даврдан бошлаб, ижтимоий ҳаётда ранг ва ўйма наққошлик санъати кенг ўринни эгаллай бошлаган. Наққошлар ўз ижодларида турли геометрик шакллардан ташқари, ўсимликлар, ҳайвон ва қушлар тасвири бўлган нақшлардан фойдаланганлар. Аста-секин наққошлик санъати давр

кишиларининг фикр-туйғулариии ифодаловчи во ситага айланган. Бу даврда рассомлик ва миниатюра санъати ҳ ам мавжуд бўлган, дейишга асос бор. Ёзма манбаларида ҳукм дорларнинг қаср ва уйлари, меҳмонхоналар деворлари суратлар билан безатилганлиги ҳақида маълумотлар сақланиб қолган. Бу суратларда жанг, ов манзаралари, қабул маросими ва базм лар тасвирланган, ҳокимларнинг портретлари ишланган бўлган. Бу даврда тасвирий санъатнинг бўлганлиги ҳақидаги маълумотни шарқнинг буюк алломаси Абу Али ибн Сино портретини чизиш тўғрисидаги воқеа ҳам характерлайди. Абу Али ибн Сино шу даврнинг шоҳи Маҳмуд /азнавий инжиқлигин кўтаролмай, унинг саройидан қочиб кетади. Бун дан хабар топган шоҳ рассом Абу Наср бин Арронгаҳ унинг порт ретини ишлаш ва бошқа рассомларга эса шу портретдан 40 нус ха кўчиртириб, қўшни давлатларга юборишни буюрган. IX-X асрларда амалий декоратив санъат ҳам юксак бўлган. Ўрта Осиёнинг кўпгина ерларида кулолчилик устахоналари бўлган. Айниқса, Бухоро яқинидаги ерларда чиқариладиган шойи материаллар шарқнинг кўпгина зодагонлари хонадонида эъзоз ланган. Тақинчоқ ва бошқа безак буюмлари севиб ардоқланган. Бу даврда кулолчилик ҳам машҳур бўлган. Кўп ҳолларда оқ фонга бўялган сопол буюм юзаларига қора қизғиш- жигар ранг бўёқларда тасвирлар туширилган. Х1-Х11 асрларда Сомонийлар сулоласи ўрнини туркийлардан бўлган қорахонийлар ҳамда салжуқийлар сулоласи эгаллади. Ижтимоий- иқтисодий ривожланиш натижасида шаҳарлар янада кенгайди, маданият ўсди. Бу даврга келиб катта қурилишлар ривожланиши мавжуд қурилиш конструкцияларининг ўзгариши ва мураккаблашишига олиб келди. Бу ўзгаришлар пишиқ ғиштдан фойдаланиш билан боғлиқ гумбаз ва равоқларнинг характерида ў з ифодасини топди. Катта қурилишлар эса ўз^қурувчиларга та лабни оширди. Ҳунармандлар цехлари вужудга кела бошлади. Айни шу даврга келиб, умуман, кейинги феодализм даврига хос

бўлган монументал меъморлик қурилмаларининг янги типлари яратилди. Тўрт айвонли композиция, айниқса, кенг ёйилди. Бу хусусида Доя хотин (Туркманистон), Рабати малик (Бухоро) бинолари диққатга сазовордир. Бинонинг олд томони баланд тўртбурчакли пештоқ бўлиб, у найзасимон аркли тахмонга ўхшаш кириш қисми билан бошланган. XI - XII асрларда мачит қурилиши ҳам кенг ривожланди ва унинг ўзига хос типи юзага келди. Асоси квадрат шаклида гумбазли бино композициялари Ўрта Осиё ерларида кенг тарқал ди ва маҳаллий шароитга қараб, ўзига хос фазилат ва кўриниш, кашф этди. Бу даврда пештоқ гумбазли мақбаралар қурилиши ҳам ривожланди ва пештоқлар эса бадиий қилиб безатилди. XII асрнинг нодир ёдгорлиги бўлган Султон Санжар мақбараси ( Туркманистон) квадрат шаклида бўлиб унинг марказий қисмида эса цимлиндрик б арабанга гумбаз ўрнатилган. Ўзгандаги (кирғизистон) мақбара пештоқлари, айниқса унинг жанубий томондагиси нафис қилиб безатилган. Айниқса, унинг жанубий томондагиси нафис қилиб безатилган, Бу даврда қурилган кўп гина мақбара ва мачитлар пештоқ- гумбазли композиция кенг ишлатилди, уларни безашда эса уймакорлик санъатидан кенг фойдаланилди ва бу санъат кўриниши ҳам маҳаллий шароит ва давр характерига қараб ўзгариб борди. Кўҳна Урганч (Хоразм) даги Фахриддин Розий ва Текеш мақбараси ўзига хос хусусиятга эга. Гарчи у Ў рта Осиёда кенг тарқалган Пештоқ- гумбазли композиция типига кирса ҳам, ле кин у қиррали барабанга ўнатилган чодирсимон гумбаздан ташкил топган. Туркманистондаги пештоқ гумбазли бинолар безатилишида ғиштнинг бадиий имкониятидан кенг фойдаланил ган. Х1-Х11 асрда минора қурилиши ҳам кенг одат тусига кира бошлади. Бухородаги Калон мачити минораси (баландлиги 50 м Ўрта Осиёдаги энг баланд минора), Жарўрғон айниқса диққатга сазовордир. Буларда ғишт минора юзаси нақшини ташкил этувчи бирдан-бир элемент бўлиб қолган. Бу давр монументал-декоратив санъати кўпрок,

ўймакорлик ва бўртма наққошлик саяъати сифатида намоён бўлади. Бу даврда қурилган биноларнинг деворлари сирли кошинлар, пиширилган ғишт ёки шакллар билан безатилган. Лекин дево рий суратлар тўғрисида гапириш қийин. Албатта, безаш санъ атидан тасвирий санъат элементлари бутунлай чиқиб кетган, дейиш мумкин эмас. Чунки айрим ёдгорликлар (Бухородаги Ма гоки, Аттори мачити, Термиздаги сарой қолдиқлари) да бу эле ментлар учрайди. Лекин реал шакллар ниҳоятда соддалашти рилган ва нақш элементига айлантирилиб юборилган. Шунга қа рамай, улардан айримлари, айниқса, ҳайвонлар тасвири реал ва таъсирли кўринишга эга. Бу даврда амалий-декоратив санъат ҳам ижтимоий ҳаётда кенг ўринни эгаллаган. Амалий санъат буюмлари бадиий беза тилган. Бу безаклар ичида реал ҳаётдан олинган воқеалар тас вири ҳам учрайди. Чингизхон галаларининг Ўрта Осиёга кириб келиши унинг гуллаб турган санъати ва маданиятини вайрон қилди. Ноёб ёдгорликлари ёқилди, йўқ қилинди. Унинг ижодлари эса қириб юборилди. Халқнинг босқинчиларга қарши нафрати ошиб борди. к атор қўзғолонлар эрксевар халқнинг озодликка бўлган интилишини намоён этади. (масалан Маҳмуд Торобий бошчилигидаги қўзғолон, 1238. ). Халқ бошига оғир кунлар т ушганда ҳам у ижод қилишда давом этди. Шу даврларда ҳам меъморлик, амалий санъат анъаналари янги ғоя ва бадиий услублар билан бойиб борди, меъморликда янги техникавий услублар юзага келди. Бухородаги XIII-XIV аср меъморлик композиция)лари бунга далилдир. 1261 йилда бунёд этилган Сайфиддин Бухорий мақбараси бу хусусида характерлидир. Баланд пештоқли ва т у х у м с и м о н қ ў ш г у м б а з л и б у м а қ б а р а илоҳиёт оламига бағишланган. Самарқанд, Хива ва бошқа ерларда ҳам айрим меъморлик ёд горликлари яратилганлиги фикримиз далилидир. Албатта, Ўрта Осиё санъати ва маданияти тараққиётининг м уҳим босқичи XIV асрнинг 70-йилларидан бошланди. Бу даврга келиб, дастлаб Ўрта Осиё сўнгра жаҳон ҳ окимият тепасида бўлган Амир Темур (1336-1405) даврида Самарқанд Шарқдаги йирик давлатнинг марказига айланди. Амир Темур ўз давлати пойтахти бўлган Самарқанднинг шуҳратини оширишга ҳаракат

қилиб, хорижий мамлакатлардан келтирилган моҳир уста, ҳунарманд ва бинокорлар ижодидан фойдаланди. Шаҳар атрофида обод қишлоқлар барпо этилди. У туғилиб ўсган Кеш шаҳрига (ҳозирги Шаҳрисабз) ҳам катта эътибор берди. Ўрта Осиёнинг бир қа тор ерларига йирик иншоотлар қурдирди. Жахон савдо йўлини яна Самарқанддан ўтказди (Олтин Ўрда ҳукмронлиги даврида карвон йуллар у ердан четлатилган эди). Темур ўзининг бутун фаолиятида ўз салтанатини мустаҳкамлаш ва аба дийлаштириш учун фан, санъат ва адабиётдан фойдаланишга ҳ аракат қилди. Темурнинг набираси Улуғбек даврида математика, тиббиёт, астрономия таракқий қилди. Буюк олим ва давлат арбоби Улуғ бек фан тараққиётига эътибор бериб, Самарқанд яқинида расад хона, Бухоро, Самарқанд ва /иждувонда мадрасалар қуриш ҳақи да фармонлар берди. Бухорода қурилган Мадраса тепасига: «Билимга интилиш хар бир муслим ва муслиманинг бурчи дир», - деб ёздириб қўйди. Ўзи эса астрономия билан чуқур "шуғ улланиб, юлдузларнинг аниқ жадвалини тузиб чиқди. XV аср Ўрта Осиё тарихида мутафаккир, маърифатпарвар Алишер На воий ҳаёти ва ижоди алоҳида ўрин эгаллайди. Ўзбек адабиётининг асосчиси, давлат арбоби бўлган Алишер На воий ижодида ўрта аср маданиятининг гуманистик ва халқчил лик ғоялари ўзининг бадиий ифодасини топди. У ўз асарларида ўзининг инсонга бўлган чуқур мухаббатини адабий талқин этди, инсоний ҳис-туйғу, орзу-истакларни эъзозлашга, ҳақиқат ва бахт учун курашишга даъват этди. Темурийлар сулоласи даврида Ўрта Шарқнинг ўрта аср ма данияти ва санъати гуллаган даврини бошидан кечирди. Бу даврларда хашаматли ва гўзал бинолар вужудга келди, дево рий рассомлик, амалий-декоратив санъат соҳасида нафис асарлар яратилди. Бу ҳол сўзсиз, меъморлик ва тасвирий санъатда қ атор янги анъаналарнинг вужудга келиши ва ривожланишига сабаб бўлди. Жумладан, биринчи бор вужудга келган йирик ва мураккаб меъморлик ансамбллари шахар композициясида муҳ им ўринни эгаллай бошлади ва анъанавий меъморлик шакл ва услубларини қайта кўриб чиқишни тақозо этди.

Айниқса, меъмор ликнинг рангли безак билан бойиши катта бадиий-эстетик аха мият касб этди. Албатта, рангли безак Ўрта Осиё анъанавий меъморлигининг ҳам ажралмас қисми бўлган, Лекин XIV асрга келиб, бинонинг ички ва ташқи пардозида алоҳида ўринни эгал лай бошлади. Сирли сопол тахтачалардан ишланган рангли нақшлар, XIV аср охириларида кенг тарқала бошлаган ўйма сирли нақшларнинг кенг кўламда амалга татбиқ этилиши Ўрта Шарқ халқлари ижодий маҳсулининг катта ютуғи бўлди. Ўр та Осиё меъморлигида содир бўлган ўзгаришлар илк бор Кўхна Урганчдаги Тўрабек хоним мақбарасида намоён бўлди. Хо разм усталари яратган бу ажойиб ёдгорлик анъаналари кейин роқ Темур фармойиши билан Самарқанд ва салтанатнинг бошқа ерларида кенг фойдаланилган. Шу мақсадда Хоразм усталари кенг жалб этилган. XIV аср охири ва Х V аср бошларида айниқса, Самарқандда катта қурилиш ишлари олиб борилган, ҳашаматли ва гўзал бинолар вужудга келган. Шаҳар қалин девор билан ўралиб, олти дарвоза орқали кирилган. Шаҳарда баланд қўрғон бўлиб, унинг саройлари бўлган. Бу даврда пишиқ ғиштдан қурилган ва мовий ранг кошинлар билан безатилган мачит, Мадраса ва мақбара лар, осмон ўпар миноралар қад кўтарди. Шундай ёдгорликлардан бири Бибихоним жомеъ мачитидир. XIV- XV асрларда бунёд этилган бу ёдгорлик Ўрта Шарқдаги баланд бинолардан бўлиб, унинг қурилишига алоҳида эътибор берилган. Бибихоним мачити катта тўртбурчак шаклидаги майдонни эгаллаган бўлиб, майдон атрофи эса девор билан ўраб чиқилган. Унинг тўрт бурчагида нафис миноралар бўлган. Мачит Шарққа қараган жуда катта пештоқли дарвоза билан бош ланган. Мачит ҳовлисининг атрофи устунли, очиқ айвон лар билан ўралган бўлиб, ҳовлининг икки ён томони ўртасида унча катта бўлмаган пештоқ - гумбазли бино бўлган. Ҳов лининг ичкарисидаги 40 метрли пештоқ бурчакларига қирра ли минора ишланган. Шу пештоқ билан мачитнинг асосий «муққ аддас» ярим сферик гумбазли биноси бошланган. Ҳозирги кунда дарвоза ва асосий бино қолдиқлари ўзининг ҳашаматлилиги

билан кишини ҳайратлантиради. Мачитнинг ички ва ташқи томони сирли кошинлар билан безатилган. Бино безагида кўк ва сарғиш охра, яшил ранг гаммаси, айниқса, мовий ранг асо сий ўринни эгаллайди. Ўрта аср ва Ўрта Шарқ меъморлигининг ҳақиқий дурдона си, бу Темурийлар мақбараси бўлиб, ўзининг тантанавор мону менталлиги ва декоративлиги билан ажралиб туради. Бино сод да меъморлик ҳажмларидан- саккиз қиррали асос, цилиндрик барабан ва қиррали кўк - мовий гумбаздан ташкил топган, ички қисми жуда сержилва, деворлари мармар билан пардозлан ган, ўйма ва рангли нақшлар ҳам бинонинг ички қисмига алоҳ ида файз киритган. Албатта, Темур ва Темурийлар даври меъморлигини «Шоҳи- зинда» меъморлик мажмуасисиз тасаввур этиб бўлмайди. Афсонавий Афросиёб ёнбағрига жойлашган бу ансамбл XI - XII асрларда бу ерда қурила бошлаган мақбаралар ўрнига қурилган бўлиб, бу жой ислом динига қадар ҳам муқаддас сиғиниш жойи бўлган. Афсоналарга кўра, шу ерда кейинроқ мусулмон лар авлиёси бўлган кусам ибн Аббос мақбараси бўлиб, гўё у ш у ерда тирилиб, ер остига кириб кетган ва охиратгача шу ер да яшашга қарор қилган эмиш. «Шоҳи-зинда» (тирик подшо»,- «тирик шоҳ») номи ҳам шундан олинган. Ҳозирги "Шоҳи-зинда" ансабли XIV - XV асрларнинг би ринчи ярмида қурилган ёдгорликлардан ташкил топган бўлиб, бу 1434-1435 йилларда Улуғбек томонидан қурдирилган. Ки ришга яқин жойда Х V асрнинг қўш мақбараси туради, гумбази баланд барабан устига жойлашган. Бир-бирига яқин қурилган қ атор мақбаралар Темур томонидан XIV асрнинг 70- 80 йил ларида қурдирилган. Ансамбл сўнгида эса темурийларга қа дар қурилган мақбаралар ансамбли ва Кусам ибн Аббос мақба раси бўлиб, унда жуда сергул ва нафис ишланган қабр тоши қў йилган. XIV аср ўрталарида қурилган Хўжа Аҳмад мақбараси б утун ансамблни тугаллайди. Ансамблдаги мақбаралар турли даврларда қурилган бўлишига қарамай, ҳаммаси ягона меъмор лик композицияси сифатида идрок этилади. Меъморлар ҳар сафар

янги мақбара қурганларида рельефни (ер сатҳи ҳарактери ва қиялиги) ҳамда аввалги қурилган мақбараларнинг ҳарактерини ҳисобга олган ҳолда, шундай ҳажм ва безак танлаганларки, бу сўзсиз, уларнинг ягона ғоявий- бадиий оҳангга мослашишига хизмат қилган. Шаҳрисабздаги Оқсарой (1380 й) туркистондаги аҳмад Яссавий меъморлик мажмуаси ҳам Ўрта Шарқ меъморларининг ажоийб санъатини кўз-кўз қилади. Улуғбек даврида Самарқанд, Бухоро, Вобкентда қурилган мадрасалар шу давр меъморлигининг анъаналари асосида ву жудга келган. Албатта, булар ичида энг ҳашаматлиси Регис тон майдонидаги мадрасадир. Мадрасанинг ўта нозик безаклари п ештоқдаги ёзув ва сирли кошинларда ишланган нақшлар би нога алоҳида файз ва латофат киритади. XVI аср бошларида Шайбонийхон ва унинг сулоласи ҳукм ронлик қилган йилларда санъат ва маданият қатор янги анъа налар билан бойиди. Шайбонийлар даврида Бухоро давлатнинг йирик марказига айланди. Бу ерда дунёвий фанлар, музика, шеърият, хаттотлик ва миниатюра рассомлиги ривожланди. Те мурийлар даврида қурилган биноларга ўхшаш ҳашаматли, муҳ ташам бинолар қад кўтарди. Айниқса, Бухоронинг қиёфаси беқ иёс даражада ўзгарди. Темурийлар даври меъморлигининг ях ши анъаналари ривожлантирилиб, нодир иншоотлар қурилди. Пештоқлари бир-бирига қаратиб қурилган қўш мадрасалар кўплаб қурилди. Б ухородаги марказий ансамбллардан бири ҳисобланган Катта Жомеъ мачити ва Мир Араб мадрасаси ҳам шу усулда қурилган. XVII асрда Шайбонийлар ўрнига келган аштархонийлар сулоласи даврида ҳам Бухорода катта қурилишлар давом этди. Шундай ёдгорликлардан бири Абдулазизхон мадрасаси диққатга сазовордир. Шу асрда Самарқанд Регистонида Улуғбек ( XV аср), унга қарама-қарши томонда қурилган Шердор ( XVII аср) ва улар фртасижа жойлашган Тилла қори мадрасалари ( XVII аср) дан иборат ансамбл яратилди. Бу бинолар бевосита анъанавий меъморлик услуби асосида қурилган, сирли кошинлар билан безатилган. Шердор мадрасаси пештоқи эса шерлар тасвири билан безатилган.

Шайбонийлар даврида, айниқса, Х VI асрнинг биринчи ярмида Бухородан ташқарида ва Ўрта Осиёнинг бошқа шаҳарларида ҳам бир қатор йирик меъморлик обидалари қурилди. Жумладан, Бухоро яқинида қурилган Чор Бакр мажмуаси, Тошкентдаги катта мадрасалардан ҳисобланган Кўкалдош мадрасаси фикримизнинг далилидир. XVIII аср ва XIX аср бошалрида Хива хонлигининг пойтахти Хивада инқирозга юз тутиб бораётган Ўрта Осиё монемументал меъморлиги бирмунча жонлангандек бўлди. Бу асрларда шаҳарни қатор мадраса, минора ва мачитлар безади. Айниқса, хон саройлари, Тош-ҳовли (1832-1841) мадрасаси диққатга сазовордир. У халқ меъморлиги санъати билан узвий боғлиқ. Бинонинг девор, эшик ва устун равоқлари жуда бой безаклар га эга. Ёғоч Ў ймакорлиги, деворий ранг наққошлиги ва сирли кошинлар безатишда кенг ишлатилган. XVIII - XIX асрлард Ўрта Осиёдаги хонликларнинг иқтисодий инқирозга юз тута бориши санъат ва маданиятга ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Шу тушкунлик даврида ҳам аҳоли меъморлигида Ўрта Осиё меъморлигининг ажойиб анъана лари давом этди. Ўрта Осиёда яшовчи ўзбек, тожик, қозоқ, турк ман, қирғиз, қорақалпок, халқларининг яшаш ва турмуш тарзи бу меъморликнинг ўзига хос миллий томонларини белгилашда мухим роль ўйнади. Ажойиб ўймакорлик санъати билан безатилган эшиклар, ганч сувоқ устидан ишланган деворий ранг наққошли ги, хоналарни безашда ишлатилган турли гилам, чойшаб ва бошқа буюмлар уйғунликда шу давр халқ санъатининг ажойиб фазилатини ва унинг юксак синтезини намоён этди. Феодализм асри давомида Ўрта, Осиё санъатида тасвирий санъат муҳим ўринни эгаллаб келган. курилган саройлар, зода гонларнинг уйлари, ижтимоий бинолар тасвирий санъат асар лари билан безатилган. X аср ва унгача бўлган даврда ҳам ки тобни бадиий безаш ва унга миниатюралар чизиш санъати мав жудлигини ёзма манбалари тасдиқлайди. Лекин бу даврга оид аниқ материаллар бизгача кам етиб

келган ва деярли ўрга нилмаган. Шунинг учун Ўрта Осиё тасвирий санъати хақидаги фикрлар кўпроқ XIII аср охири ва XIV-XV асрларга келиб тақ алади. Зеро, XV-XVI асрларда бу санъат (рассомликни на зарда тутамиз) ўзининг гуллаган даврини бошидан кечирган. Бу даврдан бизгача айрим оригинал қўл ёзма, деворий сурат қолдиқлари ва миниатюралар етиб келган. Шунингдек, бу давр га оид кўпгина ёзув манбалари Темур ва темурийлар даврида «расм чизиш» санъати равнақ топганлигини таъкидлайди. Жум- ладан, Темур қурдирган Самарқанд яқинидаги сарой деворла рига унинг жангдаги жасоратини акс эттирувчи батал компо зициялар чизилганлиги ҳақида, Улуғбек қурдирган расадхо нанинг деворлари табиат манзараларини акс эттирувчи расмлар билан безатилганлиги ҳақида маълумотлар бор. Ўрта Осиё, умуман Ўрта Шарқ маданиятида китобни безаш, ҳаттотлик ва миниатюра санъати тарихида ўзига хос қайтарилмас жозибаси билан ажралиб туради. Бу санъат тараққиётида эса эрон, Ўрта Осиё, Озарбойжон ва Афғонистон рассомлари катта ҳисса қўшдилар. Камолиддин Беҳзод (тахм. 1455-1535) Ўрта Шарқ миниатюра санаътининг йирик вакили Беҳзоддир. У Ҳиротда туғилди. Шу ерда ўзининг тасвириётидаги истеъдоди билан Алишер На воий диққатини ўзига тортди. Кейинчалик унинг ҳомийлигида бую к санъаткор дараж асига кўтарилди. Бехзод иж оди Ўрта Шарқ халқлари маданий меросига катта улуш қўшди. Беҳзод яшаган даврда Ўрта Шарқ халқлари орасида алоқа кучли эди. Шу боисдан у гарчанд Ҳиротда туғилган, шу ерда Алишер Навоий даврасида ижод қила бошлаган бўлса хам, кейинроқ Те мурийлар сулаласи инқирозга юз тутгач, у кўпгина санъаткор, хаттот ва рассомлар қатори ҳам Хуросоннинг янги пойтахти Бухорога кўчиб ўтди ва ижодининг юксалган даврини шу ерда (1507-1522) ўтказди. Ўзининг машҳур асарларидан бири Шай бонийхон портретини ҳам шу ерда яратди. Кейинроқ (1522- 1524) қисқа вақт Табризда, сўнг қолган умрини Ҳиротда ўтказ ди.

Беҳзод ўз ижодида миниатюра санъатига хос бўлган бадиий тилни сақлаган ҳолда, уни бевосита ҳаётда кўрган воқеа ва деталлар билан бойитади. Бу ҳол у яратган асарларнинг аниқ йўналишини кучайтирди. У ҳаётнннг серқирралиги ва ўзига хос жозибасини шарқ миниатюрачилари орасида жуда нозик ва нафис талқин эта олади. Санъаткор ижодининг ана шу томон лари, айниқса, композицияларга реал манзара, меъморлик деталларини киритиши, тасвирланувчиларнинг холат ва ҳаракат ларидан асар ғоясини очишда ўринли фойдаланиш кейинги миниатюра санъатининг ривожланишида муҳим аҳамият касб эт ди. Беҳзоднинг ижоди серқиррадир. У шоирлар асарларига иллюстрациялар чизди, портретлар ишлади. Жанг ва ов манзара ларини тасвирловчи бир қатор композициялар ишлади. Жумла дан, у Саъдийнинг «Бўстон», «Гулистон», Низомийнинг «Хамса», Хисрав Деҳлавийнинг «Хамса», Шарафиддин Али Яздийнинг «Темур зафарномаси» асарларига расмлар ишлаган. Алишер Навоийнинг кўпгина достонларини ҳам ўз суратлари билан беза ган. Навоий, Жомий, Ҳусайн Бойқаро, Шайбонийхоннинг Беҳзод томонидан ишланган портретлари унинг шу санъатда етук ликка эришганлигидан далолат беради. Бехзод Шарқнинг йирик миниатюрачиси эди. Унинг ижоди Шарқ халқлари, айниқса, Ўрта Осиё, Эрон, Афғонистон, Озар байж он санъати ривожига катта таъсир ўтказди. Жум ладан, Ў рта Осиёнинг машҳур мусаввири Махмуд Музахиб Беҳзод таъсирида камол топди. Махмуд Музаҳибнинг ижоди ўзининг юксак маҳорати билан характерланади. Шайбо нийлар, Убайдуллахон ва Абдулазиз саройида хизмат қилган бу мусаввир ўзининг китоб безаш ва миниатюра ишлаш борасида юксак маҳорати учун "Музаҳиб" "олтин суви юритувчи" таҳаллусига лойиқ бўлди. Унинг илк асари Алишер Навоийнинг ҳассага таяниб турган ҳолатини тасвирловчи портретдир. (портрет Техрандаги «Гулистон» кутубхонасида сақланади). Бу портрет Навоийнинг тириклиги пайтида ишланган портретлар асосида яратилган бўлиб, рассом Навоийнинг

ички психологик ҳолатини очишга эътибор беради ва бу ж иҳатдан Беҳзод анъаналарини давом эттиради. Музаҳиб иж одини гуллаган даври XVII асрнинг 30- 50 йилларига тўғри келади. Унинг шу даврдаги асарлари орасида айниқса, «Султон Санж ар ва тўқувчи қари кам пир учрашуви» расми диққатга сазовордир. Амалий-декоратив санъат соҳасида ҳам феодализм даврида жиддий ўзгаришлар содир бўлди. Бу асрларда яратилган кулолчилик буюмлари геометрик нақшлар, қушлар ва табиат кўринишини акс эттирувчи тасвирлар билан безатилди. Заргарлик, ёғоч ўймакорлиги соҳасида ҳам олга силжиш бўлди, шу билан бирга, Ўрта Осиё бу асрларда ўз шойиси ва туркман гиламлари билан ҳам шухрат қозонди. Сўнгги феодализм даврига келиб Ўрта Осиёнинг иқтисодий ва маданий инқирози сезила бошлади. Бу ҳол бадиий ҳунармандчиликнинг деярли ҳамма турларига таъсир қилди.

Адабиётлар: 1. Архитектурне памятники Средней Азии. Бухара, Самарканд. Ленинград., 1969. 2. Абдиев В.И. Кадимги Шарқ тарихи. Тошкент, 1965. 3. Абдуллаев Н. Санъат тарихи. «Укитувчи» нашриёти,1986 йил. 4. Афанасьева В., Луконин В., Померанцева Н. Искусство Древнего Востока. 1976. история искусство Древнего Востока. Л.1947, т.1-2. 5. Алпатов М.В. Всеобҳая история искусств. Т. 1-2. М., 1948-1949. 6. Абдуллаев Н. Санъат тарихи. 2-жилд. -Тошкент « Ўқ итувчи»,2001. 7. Бобур З.М. Бобурнома. -Т., 1989. 8. Бозунова И.В. Искусство доклассового обшества. Л. 1975.

Похожие

Ўрта асрларда Византия санъати

Ўрта асрларда Гарбий Европа санъати

IX-XI асрларда Ўрта Осиё санъати, маданияти, меъморчилиги ва фани

Ўрта асрларда яшаган аждодларимиз кийим – бошлари

Ўрта осиёнинг энг қадимги ибтидоий санъати