Ўрта асрларда яшаган аждодларимиз кийим – бошлари - Искусство - Рефераты

Ўрта асрларда яшаган аждодларимиз кийим – бошлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58 KB

Ўрта асрларда яшаган аждодларимиз кийим – бошлари Илк ўрта асрларга оид деворий ранг тасвирларда ўша даврда яшаган аждодларимизнинг кийим-бошлари, уларнинг турли хил шакллари, маҳаллий хусусиятлари ҳамда бу даврга оид мато турлари акс этган. Айниқса, бу борада Афросиёб, Панжикент, Варахша, Болаликтепа, Холчаён ва бошқа қатор ёдгорликлар даги деворий ранг тасвирларни алоқида таъкидлаб ўтмоқ жоиз- дир. Жумладан, болалик тепадаги қазилмалар чоғида топилган суратларда эркаклар устида яктаги борлиги аниқланган. Ёзма манбаларда «яктак» сўзи XII - XIII асрлардан эътиборан маълумдир. Чунончи, «Муқаддиматул-адаб»да яктойи, яктай ни кийди деган сўзлар учрайди. Тадкиқотчи олима Г.М. Майдинованинг фикрича, илк ўрта асрларга оид тасвирий санъат намуналарида Сугд ва Тохаристонда русм бўлган кийимларнинг барқарор турлари уларнинг жуда қадим замонлардан бери маҳаллий иқлим ва эл-элатлар турмушига мослашганидан далолат беради. Деворий суратлардан ва археологик материаллардан шу нарса маълум бўла дики, илк ўрта асрларда ўзига тўқ тоҳаристонлик эркаклар ипак дан, камбағал аҳоли эса оқ бўздан чакмон кийганлар. Ушбу маълумотларни бевосита ёзма манбалар ҳам тасдиқлайди. Жум ладан, машҳур хитой сайёҳи Сюаньцзан Тохаристоннинг кам бағал аҳолиси пахтали мато ва кам сонли бой- бадавлат табақа вакиллари эса жунли матодан кийим кийишганини ёзади. Ўз навбатида, Тохаристонлик зодагон аёллар эса қимматбахо тошлар билан безатилган кўркам ипак кўйлак кийганлар. Умуман олганда, Тохаристон аҳолиси либоси учун елкаси ёпишиб турадиган ва этаги трапециясимон бўлган кўриниш асос бўлган бўлиб, маҳаллий аҳоли кийимларининг бичими асосан бир хил бўлган. Уст-бошларнинг хамма кўринишлари енгсиз, узун, баъзи ҳолларда енги кенг қилиб бичилган. Кийимларнинг ён томонида одатда йирмоч-кийик жойи, ёнлама ёкаси бўлганки, бу ҳол Ўзбекистон халқларининг хозирги кийимида ҳам илдизи чуқур тарихий анъанага бориб тақаладиган хусусиятлар мавжудлигини кузатиш имконини беради. Фарғона

водийсининг Мунчоқтепа ёдгорлигидан энг қа димги ва илк ўрта асрларга оид қатор кийимларнинг намуналари, асосан, эркак аёл ва болалар уст- бошлари топилган. Қадимшунос ва санъатшунос олимлар томонидан ўрганилган аёллар кўйлагининг бичими узун бўлиб, ипакдан тайёрланган ва этаги тўпиғигача тушган. Этаганинг энг қуйи қисмидан, яъни икки ён томонидан 10-15 сайтам қирқиб қўйилган, белларига эса камар (белбоғ) бой лаб зеб берилган. Айнан бу даврга хос болалар кийими ҳам ипакдан калта қ илиб тикилган бўлиб, белидан сал пастга тушиб турган. Кўйлак этагидан, яъни бели атрофидан икки ён томондан 10-15 см қирқиб қўйганлар. Ёқалари тўғри ва белида махсус тасма-белбоғи бўлган. Қиз болалар кўйлагининг кўкрак қисми, енгининг учи ва этаги махсус қадама гуллар билан безатилган. Ўнг қўл томонидан эса уйма чунтак (кисса) тикилган. Кийимга мунчоқлар тикилиб зеб берилган бўлиб, енги ва кўкрак қисмига майда маржонли нақшлар тикилган 5 . Умуман олганда, илк ўрта асарлар (V-VII асрлар)да яшаган аждодларимиз кийимларининг тадрижий ривожланиб бориши нафақат Марказий Осиё, балки бутун Осиё ва Буюк ипак Йўли бўйлаб жойлашган халқларнинг этник ва ижтимоий-сиёсий тарихи билан бевосита боғлиқ бўлган. Тарихдан маълумки, илк маротаба Муг тоғидан топилган суғд ёзувидаги хужжатлар билан бирга турли матолар бўлаклари топилган бўлиб, тадқиқотчи олимларнинг таъкидлашича, бу матолар VIII асрнинг биринчи чорагига тегишлидир. Муг тоғидан топилган ашёлар ичида йўл-йўл тўн кийган хушбичим чавандоз тасвири акс этган қалқон ҳам топилган бўлиб, чавандоз тунидағи ингичка қизил йўллар сариқ таг узра тушган. Дарвоқе, Муг тоғидан топилган мато парчалари ичида тўқ қизил рангнинг оқ ва яшил ранглар билан ўзаро уйгунлигида бўялган жунли матонинг ягона намунаси мавжудлиги ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бу эса ўша даврда йўл- йўл мато камёб бўлганлигини билдиради. Машҳур араб тарихчиси Марказий Марказий Осиёдан қўшни мамлакатларга чиқарилган моллар тўғрисида ёзар экан, ёзма манбаларда илк

маротаба X асрда Марказий Осиёдан экспорт қилинган маҳсулотлар ичида йўл-йўл газламадан тикилган Хоразм чопонлари ҳам бўлганлиги хақида маълумот V-VII асрларда Марказий Осиёда ўзига хос ипакчилик марказлари пайдо бўлган. XI асрда яшаб ўтган машҳур тилшунос олим Махмуд Қошғарийнинг «Девону луғатит турк» асарида ҳам жуда кўплаб кийимлар ва улар учун ишатиладиган газламалар номлари берилган. Махмуд Қошгарий ўз асарида 30 га яқин мато номларини келтириб ўтиш асосида фақатгина табиий матолардан (пахта, жун, шойи) тўқилган матоларнигина эмас, балки зарли кимхоб мато - «йўллик барчун» (кимхоб маъносида)дан ҳам чиройли тўнлар тикилганини таъкидлайди. Шуниси қизиқки, қимматбаҳо ипак кимхоб ва духоба газламалар ўрта асарларда, аниқроғи, X - XII аср-ларда пул ўрнида муомала воситаси сифатида ҳам ишлатилган. Асарда кийиниш маданиятига оид бўлган 225 та сўз келтирилган 58 . Бу эса туркий халқларнинг кийиниш маданияти юқори бўлга нини кўрсатади. Жумладан, «Девон»да туркий халқлар орасида кенг тарқалган ўрта - ёпинчиқ пахтали тун, келин қучганда, горганда бегоналардан яшириниш учун мўлжалланган ёпинчиқ, кийикпатдан қилинадиган бош кийим, хотин пешонабоғ (дакана) уради, хотинлар кўкрагига тутадиган нарса (сийнабанд), яхтак (бир қаватли устки тўн) ф артук камар (умумий), иштон каби сўзларнинг изоҳи баён қилинганлиги диққатга сазовордир. Машхур тилшунос олим қадимий туркий халқларнинг нафақат устки кийим- бошлари, балки кўйлак ичидан кийиладиган ички кийим, ич кўйлак яъни тўртчак - хотин қизларнинг енги йўқ, ич кийими тўғрисида ҳам қизиқарли маълумот бериб ўтади. Шубҳасиз, махсус ич кийимнинг айнан XI асрда ҳам мавжудлиги бу даврда аслида ўзига хос кийимлар мажмуи шаклланганлиги ва аждодларимизнинг ўзига хос кийиниш маданияти сохиблари бўлишганидан далолат беради. Қ олаверса, ўзбек мумтоз адабиётининг асосчиси Алишер Навоий асарларида теринчак «терлик» маъноси таъкидланган: Ў збакий гулнори тундин куйдум, аммо ултурур, Лелуйий терлик а нинг остидаким, жонон кияр. Ўрта асрлар либосларини тахлил

қилишда миниатюра асарларининг ҳам ў рни беқиёс аҳамиятга эга манбалардан бири ҳисобланади. XII аср охири - XIII аср бошларида яратилган миниатюраларда тасвирланган эркак ва аёллар этаги бирмунча кенг, ўзига хос бичимли думалоқ шаклдаги кўйлаклар кийганини кўриш мумкин. Олд қисми қисқароқ, орқаси узунроқ бўлган бу кўйлакларнинг астари кўпинча йўл-йўл матодан тикилган. Эркак ва аёллар кийимлари ташқи жиҳатдан ўхшаш бўлса-да, уларда кўпгина фарқли жиҳатлар ҳам бўлган. Аёллар кийимининг енги пастга қараб кенгайиб борган, эркаклар эса билагига ёпишиб тўрган кийим кийганлар. Аёллар тўғри бичимли узун юбка шаклидаги кийим ёки кенг лозим кийишган. Эркаклар шалворининг почаси узун бўлиб, кунжли этикка тикиб куйилган. Эркаклар бошига салла ўрашган. Аскарлар эса кийим устидан совут кийишган. Мини атюраларда тасвирланишича, Марказий Осиё аҳолисининг кий- имлари асосан турли хил рангли силлиқ матолардан тикилган. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, ўрта асрларга оид айрим миниатюраларда йўл-йўл матолар тасвири ҳам учрайди. Марказий Осиё хам миниатюраларидаги кийимларни махсус тадкиқ қилган санъатшунос олима Г. А. Пугаченкованинг таъкидлашича, бундай йўл-йўл турдаги матолар фақатгина Марказий Осиё халқларига тегашлидир. Миниатюраларда бундай рангдаги матодан тайёрланган кийимлар унча бой бўлмаган оддий фуқаролар орасида урф бўлган эркаклар тўни, салласи ва иштони кўринишида тасвирланган. Бундай матоларнинг кенг тарқалишини Туркманистон Республикаси худудидан топилган XV - XVIII асрларга оид археологии ёдгорликларда олиб борилган илмий изланишлар ҳам тасдиқлайди. Қолаверса, авра- астарли қилиб тикилган тўн-чопон ҳам эркакларнинг қадимий кийими ҳ исобланиб, VI - VIII афларга оид Култегин ёдномасида илк маротоба устки кийим маъносида учрайди. Ўзбек миллий кийимларини ўрганишда XV - XIX асларда Хирот ва Бухоро мактабларига мансуб мусаввирлар яратган миниатюра санъати асарлари жуда қи мматбахо манба ҳисобланади.

Марказий Осиё халқларининг XVI аср миниатюраларида тасвирланган кийимлари ўзбек ва тожикларнинг XIX аср охиридаги кийимларига ўхшаш бўлган. Марказий Осиёга мўғул босқини натижасида XIV асрнинг биринчи чорагидан бошлаб зўрлик билан киритилган мўғул-хитой анъаналари барча соҳалар қатори либосларда ҳам ўз аксини топган. Хукмдорлар, сарой ходимлари, давлат амалдорлари, шунингдек маҳаллий аҳоли орасида мўғул- хитой услубида кийиниш ва соч турмаклаш расм бўлган. Ў нг кўкрак томондан боғлаб қўйиладиган, диагонал бичимли, калта енгли, ён томондан бел баробар қирқиб очилган, кўкраклари кашта билан безатилгач, либосларда XIV аср кийимларига хос хусусиятлар мужассамлашган дейиш мумкин. Бу даврда аёллар устки либосларининг олди очиқ, кенг, нихоятда узун, енги пастга қараб кенгайиб борадиган тарзда тикилган. Бош кийимининг уст қисмига бир тутам қуш пати қистирилган бўлиб, бичими мураккаброқ қалпоқ шаклида бўлган. XIV асрнинг иккинчи чорагидан бошлаб, мўғул-хитой либос русми сиқиб чиқарилган ва махаллий кийим-кечакларнинг янги турлари шаклланган. Аммо эркаклар туни, кийимларнинг кўкрак қисмига тикилган кашта безаклари, либослар елкаси ва бел қисми, кийим этагини белгача ёки ундан узунроқ қилиш каби мўғул-хитой кийимларига хос хусусиятлар сақланган. XV асрда, яъни темурийлар хукмронлиги даврига келиб, эркак ва аёллар орасида турли рангдаги ички ва ташқи қаватли, яъни авра-астарли иккита узун либосни устма-уст кийиш одати раем бўлган. Ўз навбатида, темурийлар салтанати даврида Самарқанд, Хирот, Шероз каби шаҳарларда башанг, рангбаранг, содда ва жозибали махаллий бичимдаги либослар шаклланган. Шунингдек турли минтақалардаги кийиниш маданияти ўзига хос услублари, ранг танлаши ва айрим безаклар билан кийинишига қўраҳам фарқланиб тўрган. Санъатшунос олима Муқаддима Ашрафийнинг ёзишича, хеч бир даврда либос бу ўлкаларда каби бу қадар башанг, рангбаранг ва жозибали бўлган эмас. Темурийлар даврада жамиятда бўлган ўлкан

ўзгаришлар маҳаллий аҳоли кий им-бошларига сезиларли таъсир қилган ва махаллий аҳоли кийимларида турли иноэтник аломатлар ҳамда безаклар пайдо бўлган. Айнан мазкур даврда Моварауннаҳрда ва сўнгра бобурийлар замонида Хиндистонда алломалар, давлат амалдорлари, уламолар паранжи русумидаги либос кийганлар. Бинобарин, «паранжи» сўзи ҳам эркаклар, ҳам аёллар кийими маъносини англатган. Шайбонийлар сулоласи даврига келиб, паранжи-чопон илм аҳли - олимлар киядиган кийим вазифасини бажарган. Кейинчалик мазкур кийим аёлларнинг ташқарига чиққанда киядиган махсус устки либосига айланган. Айнан шу даврда эркакларнинг асосий кийими туннинг кўплаб турлари юзага келган. Хусусан, XVI аср тарихчиси Мухаммад Солиҳ Мухаммад Шайбонийхоннинг укаси Султон Махмуднинг Шохрухияга юриши воқ еаларини баён қилар экан, совуқда чидамли «ичу тош тунлари- нинг борча турлук» намуналарини таърифлаган. Бу даврда бош кийимларни тайёрлаш анъанаси ҳам алоҳида ўрин тутган. Бухорода дўппи тикиш билан машғул бўлган усталар «тақиядўзлар» деб аталган. Ўз навбатида, шаҳарларда тақия билан бир қаторда совуқ иқлим шароитида кийишга мўлжалланган турли хил калпоқлар, мовутдан тайёрланадиган бош кийимлар ҳам тикилган. XVI асрда анъанавий кийимлар мажмуига кирувчи оёқ, кийимлар тайёрлаш анъанаси ҳам тараққий этган бўлиб, Марказий Осиё шаҳарларида турли-туман терилардан хилма-хил оёқ кийимларини тикувчи косиблар кўп бўлган. Бухорода яратилган ёзма манбаларда улар музадуз (этикдуз), ковушдўз деб, этикларга гул тикувчи косиблар эса музапардозлар деб аталганлиги қайд қилинган. Хусусан, XVI асрга оид тарихий хужжатларда Бухорода яшаган Боқи музадўз, Хўжа Ёр Мухаммад музадўз, Насим музапардозлар хақида маълумотлар берилган.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати 1. Каримов . И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. - Т.: Ўзбекистан, 1999. 7-жилд. 132-155 бб . 2. Каримов И.А. Қа ш қа дарё воҳасининг зумрад гавхарлари / Биз танлаган йўл - демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. - Т.: Ўзбекистан, 2003. 11-жилд. 56-63 бб . 3. Абдуллаев Т.А., Хасанова С.А. Одежда ўзбеков ( XIX - начало XX вв.). - Т.: Фан, 1978. - 1 1 5 с. 4. Абдуллаев У. Фар ғ она водийсида этнослараро жараёнлар. - Т.: Янги аср авлоди, 2005. - 215 б. 5. Абду-ур-Рауф. Рассказы индийского путешественника (Бухара как она есть). - Самарқанд: Б.И., 1913. - 56 с.

Похожие

Ўрта асрларда Ўрта Осиё санъати

Ўрта асрларда Византия санъати

Ўрта асрларда Гарбий Европа санъати

IX-XI асрларда Ўрта Осиё санъати, маданияти, меъморчилиги ва фани

Ўзбек анъанавий кийимларини ўрганилиш тарихи