IX-XI асрларда Ўрта Осиё санъати, маданияти, меъморчилиги ва фани - Искусство - Рефераты

IX-XI асрларда Ўрта Осиё санъати, маданияти, меъморчилиги ва фани

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

IX-XI асрларда Ўрта Осиё санъати, маданияти, меъморчилиги ва фани Режа: 1. IX-XI асрларда Ўрта Осиё 2. IX-XI асрларда Ўрта осиё санъати, маданияти ва меъморчилиги 3. Камолиддин Беҳзод, Маҳмуд Музаххиб, Абдулла Бухорий, Мурод Самарқандийларнинг ижодий фаолияти. 4. IX-XI асрларда Ўрта Осиё фанининг тараққиёти

1. IX-XI асрларда Ўрта Осиё VIII-асрларда араблар томонидан босиб олинган Ўрта Осиё VIII-IX асрларда ҳам турли амирликларга ва давлатларга бўлинган ҳолда хирож тўлаб турарди. Аммо халифалик заифлашиб маҳаллий ҳукмдорлар Марказий ҳокимият бошқарувини аста-секин ўз қўлларига олмоқда эдилар. Бунга энг аввал Тохирийлар, кейинроқ Сомонийлар эришдилар. IX-асрга келиб Сомонийлар бутун Мовароуннаҳрни, Х-асрларда бутун Ўрта Осиёни эгаллаб олди. IX-XI асрларда Мовароуннаҳр, айниқса, унинг водийси ва Хоразм ўша даврнинг энг ривожланган ўлкасига айланди. Бухоро, Термиз, Шош, Фарғона, Самарқанд қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчиликда, савдо-сотиқда машхур бўлди. Самарқанд ўзининг сифатли қоғози, Шош ўзининг кўнчилиги билан, Фарғона ўзининг мис, темир, қўрғошин, кумуш каби ер ости бойликлари билан машҳур бўлди. Бу даврда Буюк Ипак Йўли орқали Ўрта Осиёдан турли Мамлакатларга чарм, мато, ипак, жун, кийим-кечаклар ва от чиқарилар эди. Катта ер эгалари мамлакатда ҳукмрон синф эдилар. Феодаллар томонидан деҳқонлар ва ҳунармардлар қаттиқ эксплуатация қилинар эди. Бунга қарши халқ қўзғолонлари тобора кучайиб борарди. Х-аср охирида Қорахонийлар давлати Шарқий Туркистонда ташкил топади. 999 йили улар Мовароуннаҳрга ҳужум қилиб, Бухорони босиб олади ва Сомонийлар сулоласи ҳокимиятини тугатади. Бу даврда Ғазнада Маҳмуд Ғазнавий ҳукмронлик қиларди. 1001 йили Корахонийлар чегараси Амударё бўлиб, қарши қирғоги Маҳмуд Ғазнавий давлатида қолди. Четда қолган Хоразмни Маъмун бошкарди (999-1017 йиллар). 1017 йили Хоразмни Маҳмуд Ғазнавий ўз таркибига қўшиб олади. ХI-асрда Қорахонийлар давлатини пойтахти Ўзгандан Самарқандга кўчади.

Умуман IX-XI асрларда Ўрта Осиё ўз тараққиётининг анча кучли босқичида бўлди. 2. IX-XI асрларда Ўрта осиё санъати, маданияти ва меъморчилиги Тарихдан маълумки, Ўрта Осиё IX-асрга келиб араб халифалигидан чиқиб, мустақил Сомонийлар давлатига айланди. Сомонийлар даврида Ўрта Осиёнинг маданий-маиший тараққиёти анча тезлашиб кетади. Шаҳарлар қурилиши, халқ хўжалиги тараққиёти, ер ости бойликларини ишлаб чиқариши мамлакатда санъат, маданият ва меъморчиликни ривожланишига, чет эллар билан маданий-иқтисодий алоқаларни кучайишига олиб келди. Айниқса, Самарқандда қоғоз ишлаб чиқарилиши билан китобсозлик санъати кучая бошлади. Кўплаб қўлёзма китоблар тайёрланди. Китоб коллеграфияси, иллюстрацияси вужудга келди. Миниатюра санъати ривожлана бошлади. IX-XI асрларда Бухоро, Термиз, Урганч каби шаҳарларда ҳунармандчилик санъати яхши ривожланди. Йирик шаҳарларда чилангарлик ва мисгарлик ривож топди. Қозон, ғалладон, баргаш, кўза, жом, қадаҳ, обдаста, шамдон, пардозлик буюмлар, зебу-зийнатлар юксак маҳорат билан ишланди. Кулолчилик, каштачилик, шиша идиш тайёрлаш, сополга сир бериш ихтиро қилинди. Сопол идишларга гул, барг, шарча, нақш, балиқ, қуш кабиларнинг тасвири ишланадиган бўлди. Меморчилик санъати янги анъаналар билан бойиди. Бу даврда кўплаб масжид, мадраса, мақбара, миноралар қурилди. Меъморчиликда кўпроқ пишган ғишт, йўнилган тош билан қурилди. Биноларни безашда ўйма террекота, сирланган ғишт ва кошинлардан фойдаланилди. Ички интерьерлари ганч ўймакорлиги, бўяма нақшлар, араб-куфий насх ёзувлари тасвиридан фойдаланилган ҳолда безатилди.

Х-асрдан бошлаб, саройлар қурилиши шаҳар ичкарисида олиб борилди. IX-XI асрларда меъморчилик билан уйғунлашган ҳолда наққошлик санъати авж олди. Унинг турли хиллари, услублари, композиция ва элементлари вужудга келди. Бу даврда меъморчиликни назарий асослари ҳам ривожланди. Абу Райҳон Беруний меъморчилик ҳақида илмий асар ёзди. Бу асар "Китоб ал-хийал ар-рухониййа ва-л асрор ат-табиййа фи дақиоқ ал-ашкал ал- хандасиййа" номи билан юритилиб, у 10 китобдан иборат эди. Бу асар Беруний замонидан бугунги кунгача меъморчиликни асосий қонунияти бўлиб келади. Лекин у асарларини айримларигагина «Камолиддин Беҳзод» деб дастхат қолдирган. К.Беҳзод ёшлигиданоқ ота-онасидан етим қолиб, уни қариндоши бўлган Мирак Наққош тарбиялайди. Мирак Наққош ўзининг Хиротдаги «Нигористон» (санъат академияси) да унга санъат сирларини ўргатади. Беҳзод санъат сирларини пухта эгаллайди. Мирак Наққош салтанат кутубхонасини бошлиғи бўлиб, Беҳзод унинг қарамоғида, катта ижодий муҳитда тарбия топади. Беҳзодга Алишер Навоий ҳам раҳнамолик қилиб, унинг бадиий ижодида алоҳида аҳамият касб этади. Чунки, Алишер Навоий Беҳзодни ижодий камолотга етишувида асосий омил бўлади. Маълумотларга кўра, Беҳзоднинг дастлабки ижодий фаолияти Султон Хусайн Мирзо Бойқаро саройида бўлиб, у жуда кўп шоирлар, олимлар, санъаткорларнинг раҳнамоси Алишер Навоий ҳомийлигида бошланади. Беҳзод ўша даврнинг буюк алломалари Абдураҳмон Жомий, Султон Али Машҳадийлар билан ҳам яқин алоқада ва ҳамкорликда ижод қилади. Санъат ва нафосат оламида ижод қилаётган Беҳзод ижоди жуда тез ўсиб боради, у тез орада Хиротнинг машхур миниатюрачи рассоми сифатида танилади. Беҳзодни Султон Хусайн Мирзо Бойқаро ўз ҳузурига саройга жалб қилади, унга ижодий муҳит яратиб беради. Бироз вақт ўтгач, 1448 йили

Султон Хусайн Бойқаро фармони билан Беҳзодни Хиротдаги салтанат кутубхонасига бошлиқ этиб тайинланади. Беҳзод меҳнатсевар, захматкаш, ижоддан толиқмайдиган, юксак маҳоратли, миниатюра санъатининг махоратли устаси бўлиб, тинимсиз ижод қилади. Юзлаб мусаввирларга устозлик қилади. Аммо, XVI асрнинг охирларига келиб, Беҳзоднинг энг яқин кишиларидан бири Абдурахмон Жомий (1492 й), сўнгра унинг устози Алищер Навоий (1501 й), сўнгра 1506 йили Султон Хусайн Мирзо Бойқаро вафот этишлари Беҳзодга ғоят оғир тушади. 1507 йили Хиротни Шайбонийхон босиб олади. 1510 йили Хиротни Эрон шохи Исмоил Сафавий Беҳзодни шогирдлари билан бирга Табризга олиб кетади. Чунки, бу даврда бутун шарқ оламида донғи кетган, сеҳрли мўйқалам соҳиби Беҳзод Исмоил Сафавийни қўлга киритган жавохирлари орасида энг қимматлиси эди. У Беҳзод ижодига маҳлиё бўлиб қолган эди. Исмоил Сафавий Табризда Беҳзоднинг ижоди учун барча шарт- шароитларни муҳайё қилади. Беҳзод Табризда Хиротдан кейин иккинчи маротаба нафис тасвирий санъат мактабини бунёд этади. 1514 йили Табризни турклар томонидан босиб олинади. XVI-XVII асрларда Ўрта Осиёда ҳали номи унчалик ёйилмаган, лекин китобот, ҳуснихат, миниатюра ва наққошликда катта ижод йўлини босиб ўтган мусаввирлар анчагина бор. Хожа Мансур (хоразмлик), Паҳлавон Китоб, Мавлоно Ноий (сабзаворлик), Мавлоно Абдулвосий, Шариф Боғишамолий, Хожа Маҳмуд (сабзаворлик – Шаҳрисабз), Мавлоно Сомхий, Мир Қарший, Мавлоно Ёрий, Мавлоно Фазлий, Мавлоно Риёзий, Хожа Хурд (самарқандлик), Мир Али Бухорий каби юзлаб мусаввир, миниатюра ва китобот санъатининг усталари ижод қилдилар. Уларни айримлари меъморчилик санъати соҳасида ҳам катта санъат яратдилар. Ўрта Осиё – Мовароуннаҳр санъаткорлари қаерда туғилиб ўсибкамолотга етишидан қатъий назар, улар Самарқанд, Бухоро, Хирот, Балх, Хоразм,

Машҳад, Қобул, Термез, Қўқон каби вилоят-шаҳарларда биргалашиб ижод қилдилар. Ўша давр сиёсатига кўра рассомлар ўз асарларига дастхат ёзолмас эдилар. Шунга кўра, кўплаб ижодкор рассом-мусаввирларни ишлари топилмай келмоқда. Топилган асарларни кимга тегишли эканлигини ҳам аниқлаш қийин. Буларни илмий тадқиқотлар аниқлаб беради. 3. Камолиддин Беҳзод, Маҳмуд Музаххиб, Абдулла Бухорий, Мурод Самарқандийларнинг ижодий фаолияти. Ўрта Осиёнинг ўрта аср тасвирий ва амалий санъати ривожида баракали ижоди билан муносиб ҳисса қўшган кўплаб мусаввир - рассомлар борки, ҳалига қадар уларни кўпчилиги аниқланмаган. Аниқланганларини ҳам ижодий ишлари жуда кам топилган. Шунингдек, минглаб юксак бадиий қимматга эга бўлган санъат асарларини ижодкорлари ҳам аниқланмаган. Ҳатто жаҳонга машҳур мусаввирлардан бўлган Камолиддин Беҳзод, Маҳмуд Музаххиб, Абдулла Бухорий, Мурод Самарқандийларни ҳам ижодий асарлари ҳалигача тўлиқ аниқланган эмас. Чунки, ўша давр талабларига кўра асарларга дастхат қўйишни рухсат этилмас ёки ижодкорлар камтарликлари оқибатида дастхат қолдирмас эдилар. Ҳозиргача Ўрта Осиёнинг ўрта асрларда яшаб ижод қилиб ўтган санъат усталарининг саноқлиларигина ҳаёти ва ижоди ҳақида тўла бўлмаган маълумотларгагина эгамиз холос. Шулардан бири Камолиддин Беҳзоддир. Камолиддин Беҳзод. Камолиддин Беҳзод – Шарқнинг забардаст, атоқли, юксак маҳоратли, ғоят нозик истеъдодли санъаткори бўлиб, у Хиротда, қамбағал оилада 1455 йилда туғилган 1 . Беҳзоднинг отасини номи ҳам аниқ эмас. «Беҳзод» унинг ўз исмини ёки отасининг исмими бу ҳам ноаниқ. «Камолиддин» номи ҳам ўз исмими ёки отасиникими, бу ҳам бизга 1

IX-XI асрларда Ўрта Осиёда Сомонийлар саройи, "Мирсаид Баҳром мақбараси", "Қирққиз саройи", "Аробата мақбара", "Султон саодат", меморчилик ансамбли, Работу Малик комплекси, Исмоий Сомоний мақбараси, Термиз шоҳлар саройи, Афросиёб саройлари, ўнлаб жума масжидлари ва мадрасалари қурилди. Хуллас, Ўрта Осиё меъморчилиги ўзининг узоқ ва катта тарихига эга бўлиб, бу IX-XI асрларда янада ривож топди. 4. IX-XI асрларда Ўрта Осиё фанининг тараққиёти Тарих шоҳидлик берадики, эрамизнинг I-минг йиллигини охирларига келиб Ўрта Осиё шарқ тафаккури оламининг марказий ўлкаларидан бири бўлиб қолди. Бухоро, Самарқанд, Марв, Урганч, Хўжанд каби шаҳарларда "Байт ул-Хикмат" (Донишмандлар уйи) лар шаклланади. Бу даврдан бошлаб Ўрта Осиёлик кўплаб илм даҳолари Юнон ва Ҳинд илмий меросини таржима қилдилар, уларга шарҳлар ёздилар, уларни илмий назарияларини давом эттирдилар ва янгидан-янги фанларга асос солдилар. Ўрта Осиёлик олимлардан: Мусо Ал-Хоразмий, Муҳаммад ал Фарғоний, ибн Хамадан, Имом Бухорий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Маҳмуд Қошғарий, Тусий, Абу Сахл Масихий, Улуғбек, Румий, Али Қушчи, Навоий, Беҳзод, Бобур каби олиму-алломалар Ўрта Шарқ оламини бутун дунёга танитдилар. Уларнинг илму тафаккурлари бугунги кунгача математика, физика, астрономия, география, медицина, геодезия, табиатшунослик, тилшунослик, санъат, меморчилик, кимё, дин, фалсафа тарих ва бошқа фанлар учун назарий манба ва дастури-амал бўлиб келмоқда. 9-10 асрда Ўрта Осиёда аниқ ва табиий фанлар математика, физика, астрономия, география, медицина, геодезия, табиатшунослик, кимё, минирология каби фанларни ўрганувчи фанлар академияси Хоразмда (Урганчда) Шох Маъмун - II томонидан ташкил этилади. Академияга Абу Райҳон Беруний раҳбарлик қилади. У билан бирга Абу Али ибн Сино, Абу Сахл Масихий, Абулхасан Хаммор каби таниқли олимлар ижод қилдилар.

XI-XII асрларда Фарғоний, Хоразмий, ибн Сино, Киндий, ибн Рушд каби фан алломаларининг кўплаб илмий асарлари лотин тилига таржима қилинади. Хоразм шоҳи Маъмун академия фаолиятига каттагина шарт - шароит яратиб беради. Лекин, 1017 йили Хоразмни Маҳмуд Ғазнавий томонидан босиб олиши ва олимларни мажбуран Ғазнага кўчирилиши билан Урганч фанлар академияси фаолияти тўхтайди. Урганч фанлар академияси фаолияти жаҳон фани равнақига жуда катта илмий мерос қолдирди. Айниқса, Беруний ва ибн Синонинг илмий мероси жаҳон фанлари хазинасига салмоқли улуш бўлиб қолди.

Адабиётлар 1. И.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т. 1998 й. 2. И.Каримов. Баркамол авлод орзуси. Т. 1999 й. 3. А.Асқаров. Ўзбекистон тарихи. Т. 1994 й. 4. Б.Аҳмедов. Ўзбекистон тарихи манбалари. Т. 2001 й. 5. Муаллифлар уюшмаси. Ўзбекистон санъати. Т. 2001 й. 6. Муаллифлар уюшмаси. Ватан туйғуси. Т. 1996 й. 7. Н.Абдуллаев. Санъат тарихи. 2 т. Т. 1987-2001 й. 8. Н.Ойдинов. Ўзбекистон халқлари санъати тарихи. (Дастур).Т. 1993 й. 9. Б.Орипов, Б.Жабборов. Ўзбекистон санъати ва меъморчилиги. (Дастур). Т. 1994 й. 10. М.Косвен. Ибтидоий маданият тарихидан очерклар. Т. 1960 й. 11. С.Тольстов. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. Т. 1964 й.

Похожие

Ўрта асрларда Ўрта Осиё санъати

XVI-XVIII асрларда мовароуннаҳр санъати, маданияти ва меъморчилиги

Мустақил Ўзбекистон санъати, маданияти ва меъморчилиги

Қадимги хоразм санъати маданияти ва меъморчилиги

Ўрта осиёда бухоро, хева ва қўқон хонликлари санъати, маданияти ва меъморчилиги