Қадимги хоразм санъати маданияти ва меъморчилиги - Искусство - Рефераты

Қадимги хоразм санъати маданияти ва меъморчилиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

Қадимги хоразм санъати маданияти ва меъморчилиги Режа: 1. ХХ асрда ўзбекистон меъморчилиги 2. Қадимги хоразм санъати ва меъморчилиги

1. ХХ асрда ўзбекистон меъморчилиги ХХ аср бошларида Бухоро, Хева, Қўқон, Тошкент, Самарқанд, Андижон, Фарғона, Наманган шаҳарларида қурилган бир қатор масжид, мадраса, мақбаралар классик меъморчилик услубида қурилди. Бир қатор шаҳарларда руслар томонидан қурилаётган «Янги шаҳар» қисми европача услубдаги бинолар билан қад кўтара бошлайди. Шаҳарларни «янги шаҳар» қисмида ҳарбий гарнизонлар, давлатнинг маъмурий бинолари, ибодатхоналар қурилди. Октябр тўнтаришидан кейин ҳам бу анъана давом этди. 1920 йили Туркистон меъморчилик обидаларини ўрганиб, уларни айримларини қайта тиклана бошланди. (Реставрация қилинди). Бухоро, Самарқанд, Қўқон, ва Наманган шаҳарларидаги қатор меъморий ансамбллар таъмирланди. Янги қурилаётган маъмурий биноларни Ўрта Осиёнинг миллий услубларига мослаштиришга ҳаракат қилинди. Ўзбекистон Фанлар Академиясини ҳозирги биноси (1928 й) қурилди. 1935 йили Самарқанднинг қайта қуриш бош режаси тузилди. Шунингдек, Тошкент, Бухоро, Фарғона, Андижон шаҳарларини ҳам бош режаси тузилди. Лекин булар амалга ошмади. 1934 йили Ўрта Осиё индустриал институти ташкил этилди, унда меъмор-қурувчилар тайёрлайдиган факультет иш бошлади. 30-40 йилларда Тошкентни қайта қуриш бош режаси тузилиб, унга кўра ҳукумат уйи, Темирйўлчилар маданият саройи, Педагогика институтини биноларини қурилиши бошланди. 1939 йили Тошкент Тўқимачилар маданият саройи, Ўзбекистон Фанлар Академияси қўл ёзмалар институти қурилди. Бинолар қурилишида миллий анъаналарни қўллаш мақсадида бинолар фасади миллийлаштирилар эди. 40-йиллардан кўп қаватли биноларни қуриш бошланди. Урушни бошланиб кетиши сабабли, бир қатор бинолар қурилиши тўхтатилди.

Лекин уруш йилларида ҳам бир қатор бинолар қурилди. «Муқимий» театри, шунингдек, Тошкент, Чирчиқ, Янгийўл, Фарғона, Самарқанд шаҳарларида кўплаб жамоат бинолар 2-қаватли қилиб қурилди. Уруш йилларида ғарбдаги бир қатор завод-фабрикаларни Ўзбекистонга кўчирилиши туфайли Ўзбекистонда Бекобод металлургия заводи, Ангрен, Охангарон, Олмалиқ каби шаҳарлар бунёд этилди. Урушдан кейинги йилларда шаҳарларда кўчалар, хиёбонлар, майдонлар қурилишига эътибор кучайди. 1947 йили Тошкентда А.Навоий номли опера ва балет театри биноси қурилди. 50 йиллардан республиканинг кўплаб вилоятларида шаҳар, район марказлари ободончилигига эътибор берилди. Ҳукумат уйлари, санъат, маданият саройлари кино-театр бинолари, мактаб бинолари қурилди. Тошкент аэровокзали, Чилонзор массиви, Юнусобод, Қорақамиш массивлари қурилиши бошланди. 80-90 йилларда Ўзбекистон рассомчилик санъати камолот чўққисига кўтарилди. Бу даврда ижод қилиб келаётган Б.Жалолов, Ж.Умарбеков, М.Тўхтаев, Й.Турсунназаров, В.Жданов, А.Мирзаев, Ш.Абдурашидов, М.Ишанов, А.Бакиров, Х.Санаев каби ғоят юксак истеъдодли рассомлар Ўзбекистон тасвирий санъатида ўзига хос ХХ аср ижод мактабини яратдилар. Ўзбекистон тасвирий санъатида ҳайкалтарошлик асосан 60-70 йиллардан ижод йўлига кириб келди. Ана шу даврлардан бошлаб, М.Мусабоев, Д.Рўзибоев, Ж.Қуттимуратов, Ф.Гришченко, А.Тохиров, Х.Хусниддинходжаев, А.Ахмедов, А.Бойматов, К.Салохидинов каби иқтидорли ҳайкалтарошлар ижод қилиб келдилар. Улар кўплаб шаҳар ва қишлоқларга замонамизнинг меҳнат қаҳрамонларини ва тарихий шахсларни ҳайкалларини яратиб бердилар. Маълумки, ўзбек халқ амалий санъати жуда қадимдан ривожланиб, такомиллашиб келади. ХХ асрда келиб, ўз тараққиётини давом эттиради.

Бу санъат ХХ асрнинг бошлариданоқ ўз анъаналарини давом эттириб, баракали ижод йўлини босиб ўтади. 20-йилларданоқ ўзбек халқ амалий санъатининг етук усталари С.Хужаев, О.Полвонов, Х. Нажмиддинов, К.Хайдаров, Усто Ширин Муродов, Т.Арслонкулов, С. Норкузиев, О.Косимжонов, Ё.Рауфовлар ижод қилдилар. Уларнинг ижодий ишлари Тошкент, Москва, Париж кўргазмаларида шуҳрат қозонди. Улар мамлакатимизнинг кўплаб шаҳарларидаги қурилган санъат саройларини, кино, театр, цирк биноларини, маъмурий биноларни, бошқа меъморий ансамбалларни безатишда наққошлик, ганч, ёғоч ўймакорлиги санъатидан юксак маҳрат билан фойдаландилар. Тошкентда янги қурилган бинолар, Самарқанд, Бухоро, Хева, Қўқон, Фарғона, Қарши, Наманган каби шаҳарлардаги қадимий меъморий ансамбалларни қайта тиклашда самарали ижод қилдилар. Амалий санъатни наққошлик, ўймакорлик турларидан ташқари заргарлик. Зардўзлик, кулолчилик, дўппидўзлик, чеканка-мисгарлик, каштачилик, дурадгорлик, гиламсозлик, метариалларга гул босиш каби турлари ҳам ривожланди. Ўзбек халқ амалий санъати бўйича кекса устозлар қатори сўнгги йилларда етишиб чиққан: М.Усмонов, С.Боғбеков, У.Журақулов, А. Қаюмов, М.Рахимов, С.Рокова, К.Жалилов, Ж.Хакимов, Д.Мамарасулов, М.Норқўзиев, Б.Рахимов, Б.Давлатов, Б.Жўраев, Ж.Жўраев, М. Аҳмедова, Р.Мирзаев, М.Кенжаев, Р.Хакимова, Е.Қорабоев, А. Нуъмонов, У.Юсупов, Н.Нарзуллаев каби юзлаб халқ амалий санъати усталари ХХ аср ўзбек миллий халқ амалий санъати анъаналарини давом эттирдилар ва уларни янгидан-янги турлари билан бойитиб келдилар. Хуллас, ХХ асрда Ўзбекистон тасвирий санъати ўзига хос характер ва мазмунда ривожланиб келди. Ўзбек санъати ўз анъаналарига кўра ўзининг устоз санъаткорларини яратиб, жаҳон санъати ва маданиятига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшиб келди.

Сўнгги йиллардаги илмий изланишлар ва археологик тадқиқотлар Хоразм курраи-заминимизнинг энг қадимий, энг кўхна ўлкаларидан бири бўлганлигини, бу ўлкада жуда қадимданоқ ўтроқлашган қабилалар яшагани, уларнинг овчилик, чорвачилик, боғдорчилик ва деҳкончилик маданияти ғоят кучли ривожланганлигини исбот этдилар. Бунда форс, лотин, арман, хитой, юнон, рим ва бошқа қадимий халқларнинг илмий манбалари ҳам тўла жавоб бермоқда. Шунингдек, археологик тадқиқотлар ҳам Қадимги Хоразмнинг санъати ва маданияти, халқнинг аҳлоқ-одоби, маънавияти ва турмуш тарзи анча юксак даражада бўлганлигини кўрсатиб бермоқда. Кўхна Хоразмни илмий тадқиқ этиш бўйича асримизнинг 20-30 йилларидан бошлаб махсус экспедициялар иш бошлайдилар. 1928-29 йилларда А.Якубовский бошчилигида археологик экспедицияси Хоразмда археологик тадқиқотларини бошлайдилар ва дастлабки илмий материалларни эълон қиладилар. Қадимги Хоразм маданияти бўйича 1929 йилдан С.Тольтов иш бошлайди. У узоқ йиллик археологик тадқиқотлари натижаларини 1948 йили ўзининг «Қадимги Хоразм», «Қадимги Хоразм цивилизацияси изидан» номли илмий асарларида эълон қилади. С.Тольтов Хоразм маданияти бўйича олиб борган илмий тадқиқотларининг натижаларига асосан ғарб олимларининг «Шарқ билан Ғарбни ажратиб турувчи ёки Шарқ бошқа-ю, Ғарб бошқа» деган хулосаларини бекор эканлигини исбот қилди. С.Тольтов энг аввал Хоразм этнографиясини ўрганди. Сўнгра, у Хоразм санъати, маданияти, меъморчилиги билан шуғулланди. Шу боисдан у Хоразм археологиясини тўла қўлга олади. С.Тольтов барча манбаларни сарҳисоб қилди, археология материалларини тўплади ва ниҳоят ўзини «Қадимги Хоразм маданиятини излаб» асарини 50-йилларда ёзиб якунлади. Бу асар чех, поляк, румин, венгер, немис тилларига ҳам таржима қилинди. Асар 1964 йили ўзбек тилига таржима қилинди. Бу асарда «Авесто» асаридан бошлаб, юнон тарихчилари Арриан, Курций, Плутарихлар, ўзбек алломаси Абу Райхон Беруний, инглиз тадқиқотчиси В.Тарн, арабшунос

олимлар Белазурий ва Табарийлар, В.Бертольд, П.Ларх, Веселовский, Бобринский, Б.Денике, Н.Баченский, Б.Веймарн каби юзлаб Ўрта Осиё тадқиқот билан шуғулланган олимларнинг ҳам фикр-хулосалари умумлаштирилган ҳолда Қадимги Хоразм маданиятини, санъати-ю меъморчилиги тараққиётини илмий жиҳатдан асослаб берди. Умуман Хоразм – жуда қадимдан ривожланган халқлар яшаган ўлка бўлиб, унинг халқи эрамиздан аввалги минг йилликлардаёқ ўз маданияти, ишлаб чиқариши, фани, санъати, мукаммал дини, маънавий дунёси, ҳатто давлатчилик сиёсатига барча халқлардан илгарироқ эга эканлигини тўла исботлаб берган заминдир. Бундай хулосага келиш учун бугунги кунда тўла илмий манбалар, мантиқий материаллар, ашёвий далиллар мавжуд. Бундан қарийб 3000 йил аввал жаҳонга машхур буюк «Авесто»ни яратган халқ, ер юзида ғоят одил, яхшилик ва эзгуликлар фазилати йўлини кўрсатиб берган пайғамбарни тарбия этган ва динни ифода этолган Хоразм жаҳон тарихида, жаҳон санъати ва маданияти тарихида ўзига алоҳида эътибор қаратиши ва алоҳида ўрин эгаллаши муқаррар ва илм қонунига мувофиқ келадиган хулосадир. 2. Қадимги хоразм санъати ва меъморчилиги Маълумки, Ўрта Осиёнинг дастлабки давлати, «Катта Хоразм» бўлиб, у эр.авв. 1-минг йилликлардаёқ шаклланиб, ҳукмронлик қилган. Қадимги Хоразм ана шу давргача ўзининг санъати, маданияти бўйича анча ривожланган бўлиб, бу ривожланиш бу ўлка халқига мукаммал дин, дунёвий илм, ёзув, даврга хос жамият беради. Бу ўлка бундан қарийб 5 минг йилларча аввалданоқ суви мўл, ери сахий, одамлари юксак фазилатлар эгаси бўлган ҳолда, ғоят бой, гўзал, чиройли ўлка ҳисобланган. Шунга кўра бу ўлка «Қуёш юрти», «Гўшт ва ўтинлар ўлкаси», «Қуёш ўлкаси», «Хуритлар юрти» - деган сўз ва иборалар билан аталган.

Тарих шоҳидким, Қадимги Хоразмда жуда кўп аҳоли яшаган. Бунга далил сифатида Малох худоси динига қарши кўтарилган қўзғолончилардан 55 мингги қатл қилинади. Шунча қўзғолончиси бўлган шаҳарда қанча аҳоли яшашини мантиқан ўйлаш етарлидир. Халқи ғоят кўпайган Хоразм санъати ҳам беқиёс ўсган, ривожланган. Шунга кўра меъморчилик ҳам жуда кучли тараққиёт йўлини босиб ўтади. Бунга замондошларимиз олиб борган археологик тадқиқотлар гувоҳлик беради. Хоразм бўйлаб ўтказилган археологик изланишлар натижасида Гулдурсун, Кўҳнавоз, Пилқалъа, Бозорқалъа, Қўрғонча қалъа, Аёзқалъа, Тупроққалъа, Жонбосқалъа, Қўйқирилган қалъа, Туққалъа, Гувурқалъа каби юзлаб қадимий шаҳарлар топилдики, улардаги меъморчилик, амалий ва ҳайкалтарошлик санъати беқиёс ривожланганлигидан далолат беради. Қадимги Хоразм санъати ва меъморчилиги тарихи ҳақида «Калтаминор», «Тозабоғёб», «Суёрғон», «Амиробод», «Жетисор», «Кангуй», Амударё бойлиги, маданияти ва «Бештепа», «Қоратепа», «Арфа чалувчи», «Йўлбарс», «Қирғовул» «От туёғи», «Йўлбарс панжаси», «Коҳин ҳайкали», «Одам тасвири», «Қоровул ҳайкали», «Қизил бош», «Взамир қаллиғи», рангли нақшлар «Рангли бюст» ёки «Чирикработ», «Қўйқирилган калъа», «Аёзқалъа», «Тупроққалъа», «Тешиккалъа» каби бадиий-маданий ёдгорликлари жуда катта илмий маълумотлар беради. (С.Толстов. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. Т. 1964 й.). Урушни дастлабки кунлариданоқ Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Фарғона ва бошқа шаҳарларда ҳарбий темалардаги плакатлар, тасвирий ойна, агитвитириналарга ижодий расмлар ишлана бошланди. Бу расмларда «Ҳамма нарса фронт учун», «Биз енгамиз», «Фашистларга ўлим» шиори баралла ифода этилди. Бу даврда Рожденствениский, Кайдалов, Кашина, Мальт, Чепряков, Моор, Уфимцев, Карпов, Рейх, А.Абдуллаев, Марфин, Фадеев, Аринин, Набиев, Кедрин, Темуров, Редкин, Калантаров, Узлов, Хасанова, Усто

Мумин Николаев, Алимова каби юзлаб рассомлар республикани турли вилоятларида, турли тема ва жанрларда ижод қилдилар. Санъат асарларида рассомлар ҳарбий темалар билан бирга фронт ортида меҳнат қилаётган ўзбек халқининг турли соҳадаги қаҳрамонликларини ҳам ғоят юксак маҳорат билан тасвирладилар. Картиналарда уруш даврида олиб борилаётган қурилишлар, янги ерларни очилиши, ГЭС, каналлар қурилиши, завод-фабрикалардаги меҳнат фронти ифода этилди. Бу даврда газета ва журналлардаги иллюстрациялар ҳам юксак маҳорат билан яратилди. 50-йиллардан тинч қурилиш йиллари бошланди. В.Кайдалов, М.Набиев, В.Евенко, Р.Ахмедов, З.Инагамов, В.Фадеев, Н.Қўзибоев, М.Саидов, В.Жмакин, Т.Огонесов, Ю.Елизаров, Н.Кашина, С.Мальт, С.Марфин, С.Абдуллаев, Л.Абдуллаев, А.Абдуллаев, С.Мухаммедов, З.Ковалевская, Н.Корахан, Х.Рахманов, П.Бенков, Р.Темуров, И. Икромов каби юзлаб рассомлар самарали ижод қилдилар. 60-70 йилларда Ўзбекистон тасвирий санъати мутлоқ янги, ёш рассом ижодкорларига эга бўлди. Бу даврда Р.Аҳмедов, З.Иногамов, М.Набиев, В.Кайдалов, В.Евенко, К.Чепряков, В.Фадеев, Н.Кўзибоев, М.Саидов, В.Жмакин, Т.Огенесов, Ю.Елизаров кабилар билан бирга Р.Чориев, Б.Бобоев, Г.Зилберман, Г.Чернухан, Ж.Умарбеков, Б. Жалалов, А.Мирзаев, А.Салимжанова, М.Тўхтаев каби ёш, ғоят кучли истеъдодга эга бўлган ижодкор рассомлар Ўзбекистон тасвирий санъатига катта ҳисса қўшдилар. 70-80 йилларда рассомлар ўз замондоши образини яратиш устида тинмай ижод қилдилар. Аммо бундай шахс образини яратиш ижодкордан жамиятни, инсонни, уларни турмуш шароитини, илмий, мантиқий, маънавий дунёсини ўрганиш зарур эдиким, буни шу даврда ижод қилган катта рассомлардан тортиб, ёш-ижодкор рассомларгача уддасидан чиқа бошладилар. 70-80 йилларда Ўзбекистон рассомчилик санъати ижодкорлари сафи йилдан-йилга ортиб борарди. Бу йилларда Ўзбекистон рассомчилик

санъатида Т.Пирматов, М.Нуритдинов, О.Мўминов, Р.Шодиев, С.Рахматов, Т.Жамолиддинов, И.Турсунназаров, Х.Санаев, И.Бахромов, М.Тўхтаев, А.Икромжонов, Г.Зилберман, В.Зияев, Ш.Абдурашидов, А.Винер, Ю.Зоркин, В.Ким, И.Исаев, Р.Вико, З.Фахрутдинов, А.Шувалова, М.Йулдошев, Ю.Толдикин, В.Бурмакин, Д.Имамов, В. Ковинин, Я.Салпинкиди, Т.Пирматов, А.Маматова, Р.Ризамуҳамедов, Г.Курязов каби ёш ғоят талантли рангтасвир усталари ижод қилдилар. ХХ аср бошларида Ўзбекистонга рус рассомлари, меъморлари, шоиру- ёзувчилари кўплаб жўнатилди. Дастлабки йилларда уларнинг ижодий мавзуси миллий анъаналарни қоралаш ва рус-европа санъати, маданиятини улуғлаш бўлди. Шунга кўра кўплаб рассомлар графика, сатирик плакатларда ижод қилдилар. Ўрта Осиё халқидаги айрим унсур касалликларни, уларга қўшиб диний урф-одатларни санъат асарлари мавзусигача олиб чиқдилар. Лекин кўплаб рассомлар Ўзбекистон манзараларини, халқини, уларни урф-одатларини, ижодкорлик меҳнатларини ҳам ўз асарларида ифода этдилар. Бу даврда С.Юдин, И.Казаков, Л.Буре, А.Патришкин, Б.Павренов, А.Николаев, А.Волков, В.Ерёмин каби рус рассомлари ижод қилдилар. 1923-24 йилларда «Муштум», «Машраб», «Мушфиқ» журналлари ташкил этилиб, бу журналларни безатишда И.Икромов, М.Хакимжонов, М.Воробейчук, Б.Жуков, В.Рождественский, С.Мальтлар ижод қилдилар. 1927 йили «Янги Шарқ устолари» ижодий гуруҳи тузилди. 1932 йили 1-Республика бадиий кўргазмаси ташкил этилди. 1934 йили Москвада 1-Ўзбекистон рассомларининг санъат асарлари кўргазмаси ташкил этилади. Бу кўргазмада Ўзбекистоннинг маҳаллий миллат вакилларидан етишиб чиққан Б.Хамдамий, А. Сиддиқий, А.Абдуллаевлар ҳам ўз асарлари билан қатнашдилар. 1938 йили Ўзбекистон рассомлар уюшмаси ташкил этилади. Бу даврга келиб Ўзбекистон тасвирий санъатини рангтасвир, графика, амалий санъат турлари тўла ривожланиш йўлига тушиб олган эди. Фақат ҳайкалтарошлик

санъатини ривожланиши анча қийинчилик билан борарди. Чунки, бу санъат Ўзбекистонда анча даврдан буён (VIII асрдан буён) ривожланмай қолган эди. Шунга кўра рассомчиликни бу тури фақат рус ҳайкалтарошлари ҳисобига шаклланмоқда эди. Бу даврда китоб графикаси жуда тез шаклланди ва ривожлана бошлади. А.Навоий, Э.Жуманбулбул, А.Қодирий кабиларнинг асарларини иллюстрациялари жуда самарали яратилди. 40 йилларда Ўзбекистон тасвирий санъати ижодкорлари сафи А.Абдуллаев, Ч.Ахмаров, Р.Темуров, Ш.Хасанова, С.Абдуллаев, Ш. Шорахимов каби ёш ижодкор рассомлар билан яна тўла бошлади. 40 йилларда Р.Темуров, Ш.Хасанова, А.Абдуллаев, Ч.Ахмаров каби ўзбек рассомлари рангтасвирни манзара ва портрет жанрларида ижод қилдилар. Ватан уруши бошланиши билан кўплаб рассомлар жангга кетдилар. Айрим рассомлар жанг майдондарида ҳам ўз ижодларини тўхтатмадилар. С.Абдуллаев, Б.Хамдамий, С.Мальт, И.Хочетков, В.Марков, Н.Герасимов каби рассомлар фронт манзаралари, жангчиларнинг қаҳрамонликларини ифода этувчи асарлар яратдилар. Уруш ортида қолган рассомлар «ЎЗТАГ» атрофида бирлашиб, ҳарбий плакатлар ярата бошладилар.

Адабиётлар 1. И.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т. 1998 й. 2. И.Каримов. Баркамол авлод орзуси. Т. 1999 й. 3. А.Асқаров. Ўзбекистон тарихи. Т. 1994 й. 4. Б.Аҳмедов. Ўзбекистон тарихи манбалари. Т. 2001 й. 5. Муаллифлар уюшмаси. Ўзбекистон санъати. Т. 2001 й. 6. Муаллифлар уюшмаси. Ватан туйғуси. Т. 1996 й. 7. Н.Абдуллаев. Санъат тарихи. 2 т. Т. 1987-2001 й. 8. Н.Ойдинов. Ўзбекистон халқлари санъати тарихи. (Дастур).Т. 1993 й. 9. Б.Орипов, Б.Жабборов. Ўзбекистон санъати ва меъморчилиги. (Дастур). Т. 1994 й. 10. М.Косвен. Ибтидоий маданият тарихидан очерклар. Т. 1960 й. 11. С.Тольстов. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. Т. 1964 й. 12. М.Аминжанова, Т.Желтова. Ўзбекистон ўтмиши тарихидан лавҳалар. Т. 1974 й. 13. Ж.Кабиров, А.Сагдуллаев. Ўрта Осиё археологияси. Т. 1990 й. 14. В.Абдиев. Қадимги Шарқ тарихи. Т. 1965 й. 15. Муаллифлар уюшмаси. Қадимги Шарқ тарихи. М. 1988 й. 16. Ж.Кабиров. Сармишсойнинг қоятошларидаги расмлар. Т. 1976 й

Похожие

Мустақил Ўзбекистон санъати, маданияти ва меъморчилиги

XVI-XVIII асрларда мовароуннаҳр санъати, маданияти ва меъморчилиги

Афросиёб санъати ва меъморчилиги

IX-XI асрларда Ўрта Осиё санъати, маданияти, меъморчилиги ва фани

Кушон даври санъати ва меъморчилиги