Ўрта асрларда Гарбий Европа санъати - Искусство - Рефераты

Ўрта асрларда Гарбий Европа санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70.5 KB

Ўрта асрларда Гарбий Европа санъати Режа: 1. Варварлар қироллиги ва франклар империяси даври санъати. 2. Роман асри санъати. Роман асрида меъморчиликнинг етакчи ўринни эгаллаши. 3. Готика санъати.

Варварлар қироллиги ва франклар империяси даври санъати. III асрда қулдорчилик жамияти инқирозга учрайди. Бунинг инқирозга юз тутишига қулларнинг қўзғалонлари ва «Варвар» ларнинг тез-тез қилиб турган ҳужумлари қаттиқ таъсир қилди. гарбий Европада феодализм формацияси ривожлана борди. Рим империясининг қулаши билан бу жараён янада тезлашди. гарбий Европада майда феодалликларнинг ташкил топиши санат ва маданиятга ҳам ўз таъсирини ўтказди. «Варварлар» ва антик санъат анъаналарининг ўзаро таъсирида Европада ўрта аср санъати бошланди. Гап шундаки, «варвар» қабилалари (франклар, вестгот, оскот, англо-сакс, вандаллар ва ҳ.к.) ўзига хос бой маданиятга эга эди. Бу анъаналар кейинчалик Юнон-Рим анъаналри билан қўшилиб ривожланди. Лекин ўзининг характерли томонини сақлаб қолган ҳолда, Олд Осиё, Юнонистон, Рим бадиий маданияти таъсирида бойиб борди ва ниҳоят у билан бирлашди. Бу санъат ўз навбатида уларнинг санъатига ҳам таъсир қилди. Бу таъсир форма динамикаси ва экспрессиясида, композицион тузилиши ва наққошликда намоён бўлди. гарбий Европанинг кўпгина халқлари ибтидоий тузумдан сўнг қулдорлик тузумини бошидан кечирмай туриб, феодал тузимига ўтиши муҳим бўлди. «Варварлар» санъатида ибтидоий тузумга хос фольклор тушунчалар, тасаввурлар мавжуд эди. Улар Рим империясини истило этиб, талон-тарож қилиб, у ерда энди шаклланиб келаётган феодал муносабатларга дуч келди, Рим христиан дини таъсирида қолди. Натижада V - VIII асрларда ибтидоий жамоа тузуми қолдиқларидан қутилиш даврини бошидан кечира бошлади. Варварлар сиёсий ғалабага эришганлари сари, Римда христиан дини, черковларнинг роли орта бошлади. Дин кишилар психологияси, руҳий оламига таъсир этишнинг муҳим воситаси бўла бошлади. Гарбий Европа ўрта асрлар санъати ўзида ижтимоий тузум ўзгаришини ифодалади ва варварлар санъатининг кўп анъаналарини қабул қилди. Византия санъати ўз характери жиҳатидан бирмунча аристократик хусусиятга эга эди. Византиялик санъаткор ўз идеалини ҳамма нарсага қодир, гармоник ривожланган, ҳукмдор Исо образида кўрса, варварлар эса Исони

оддий дурадгор ўғли, душманлар томонидан бутга михланган ва оғир азоб- уқубатга дучор бўлган образ қиёфасида тасаввур қилади. Биби Марям коинот онаси, мағрур аёл эмас. Балки инсонлар ғамида яшайдиган, қайгарадиган инсон қиёфасида гавдаланади. Византия санъати ўз характери жиҳатидан образ баркамоллигига интилса, аксинча варварлар эса баъзан мажруҳ, майиб, жисмоний хунук образларни тасвирлашдан ҳам чўчимайди. Бу билан варварлар санъаткори санъатнинг эстетик имкониятларини янада кенгайтирди. Гарбий европа санъаткаори антик традицияларга қарама-қарши ҳолда жисмонан кам ривожланган, баъзан мажруҳ ҳурланган инсон образларида ҳам маънавий олижанобликни кўра олади. У асрдан Х111 асргача Гарбий Европада варварлар санъатининг традициялари муҳим ўринни эгаллайди. Шунинг учун ҳам бу давр варварлар санъати даври деб, меровинглар династияси ҳукмронлик қилганлиги учун баъзан меровинглар санъати даври деб ҳам аталади (бу термин кўпроқ Франция санъатига нисбатан қўлланилади). Илк варвар меъморлигига оид ёдгорликлар кам сақланган, шунинг учун бу санъат ҳақидаги маълумотларни адабий манбаларимиздан оламиз. Маълумотларга кўра, бинолар ёғочлардан қурилган бўлиб, ўймакорлик билан безатилган. Христиан дини қабул қилиниши билан бу ерда ҳам базилика типидаги битнолар қурилиши ривожлана борган. Шундай дастлабки ёдгорлик Равенадаги қирол Тёдорих мақбараси эди. 526-530 йилларда қурилган бу мақбара кўриниш жиҳатидан бир мунча қўпол бўлсада, содда, салобатли ва вазминлиги билан яхши таъсурот қолдиради. Варварлар маданиятида орнаментал-декоратив санъат кенг ўринни эгаллади. Унинг таъсири рассомлик, ҳайкалтарошликда ҳам сезилади. Асарни нақш композициясидаги чизиқ пластикаси, масса ритми ва жимжимадорлигига ўхшатиб ишлайдилар. Бу хусусият буюмларни стиллаштиришни тақозо этади. Натижада, ҳатто одам тасвири ҳам томошабин кўз ўнгида нақш элементи сифатида намоён бўлади. Европа

миниатюра мактаби бўлган Нидерландияда ишланган суратларда ҳам шу хусусият яққол кўринади. Ўймакорлик ва амалий-безак санъати скандинавияда ривожланди. Уй буюмлари, меҳнат ва жанг қуроллари ҳам сержилва ўйма нақшлар билан безатилди. VIII асрнинг сўнгги чораги, 1Х асрнинг биринчи ярмида Буюк Карл, ўрта асрда биринчи кучли империя барпо этади. Бу империя давридаги санъат «Королинглар» санъати деб номаланади. Унинг гуллаган даври 1Х асрнинг биринчи ярми ва ўрталарига тўғри келади. Королинглар даври санъати антиқа анъаналарини ўзлаштириш, меровинглар ва нормандлар санъати ҳамда шарқ халқлари, биринчи галда, Сурия санъатидан таъсирланиш ва тақлид қилиш натижасида камол топди. Бу хусусият меъморлик, тасвирий ва амалий санъатда ўз ифодасини топди. Буюк Карлнинг Аахендаги У111 асрда қурилган капелласи ўз характери жиҳатидан шу ерда қурилган Сан Виталлий черковини эслатади. Лекин кўриниш жиҳатидан унга нисбатан кўпол ва салобатли Королинглар даврида марказий қуббали черковлар қурилиши кенг ёйилди. Юқорида номлари айтилган черковлар шу типга мансубдир. Ёзув манбаларга кўра Королинглар даврида сарой, черков ва монастирлар девори аль-фреско ва мозаика техникасидаги суратлар билан безатилган. Сақланиб қолган айрим бино деворининг суратлари бу маълумотларни тўлдириб, бу суратларда Шарқ ва илк христиан даври санъати таъсири борлигини кўрсатади. Бу суратларда воқелик реал шаклларда ёрқин бўёқларда ишланган. Айниқса, кўк ва олтин ранг кўп ишлатилган. Королинглар даври рассомлиги, унинг характери ва мазмуни тўғрисида китобларга ишланган миниатюралар кўпгина маълумотлар беради. Гуашда ишланган бу суратлар дин идеологияси билан боғлиқ бўлиб, композицияси ва колоритининг декоративлиги билан ажралиб туради. Кумуш ва олтиндан буюмлар ишлаш борасида ҳам жиддий ютуқлар қўлга киритилган. Бронзадан ишланган ҳайкал мавжудлиги бу даврда қўйиш

санъати ривожланганлигидан далолат беради. Ёғочдан ишланиб, унинг юзаси юпқа мис пластинкаси билан қопланган ҳайкаллар ҳам диққатга сазовор бўлиб, королинглар даврида бу соҳада ҳам юксакликка эришилган. Роман асрида меъморлик етакчи ўринни эгаллади. Роман услубидаги бино бирмунча паст, кўриниши жиддий ва оғир. Унинг деворлари ҳам қалин ва мустаҳкам, эшик, дарвоза ва деразалари энсиз. Функционал ва декоратив мақсадда қўлланилган устунлар ҳам дағал ва йўғон. Роман меъморлигига хос бўлган бу хусусиятлар унинг ўзига хос кўриниши, характери ва кишига берадиган психологик таъсирини белгилайди. Роман даври меъморлигининг яна бир хусусияти унинг ички деворларида текис юзанинг сероблигидир. Бу хусусият эса монументал ранг-тасвирнинг ривожланишига имконият яратди. Х1 асрда бу санъат ўзининг гуллаган давини бошидан кечирди. Витраж ҳам меъморликнинг ажралмас қисмига айланди. Бу даврда ҳайкалтарошлик меъморлик билан боғлиқ ҳолда ривожланди. Бинонинг пештоқ, устун ва капителлари, девордаги махсус токчалар ҳайкалтарошлик санъати билан безатилади. Миниатюра ва майда ҳайкалтарошлик ҳам меъморлик таъсирида бўлди. Роман меъморлиги услубининг граждан қурилишига таъсири катта бўлди. Роман меъморлиги королинглар даври ютуқларига таянган ҳолда ривожланган бўлса ҳам. Лекин унинг кўринишига маҳаллий шароит ўрнига қараб антика, Византия зхамда араб мамлакатлари санъатининг таъсири бўлди. Феодал тарқоқлик эмса роман меъморлигида жуда кўп маҳаллий мактабларнинг юзага келиши ва мусобақасига сабаб бўлди. Бу мактаблар қанчалик ранг-баранг бўлмасин, уларнинг асосида ягона принциплар борлигини инкор этиб булмайди. Бу ҳол план ва конструкцияда, декоратив шакллар характерида кўринади. Роман меъморлигининг ўзига хос томони томининг эгри равоқ тарзида ёпилиши ва дарчаларнинг жойлаштирилишидадир. Бу кўриш техникаси мукаммаллашиб бориши билан кенг ўринни эгаллаб боради. Меъморликда қўлланилган устунлар ва унинг капителлари ҳар хил. Роман санъатининг

ривожланган даврида эса капител ва устунлар ўзига хос ҳайкалтарошлик кўринишига ўхшаб борди. Бу асрга келиб, феодал турадиган алоҳида ўзига хос уй типи-каср пайдо бўлди. Одатда, қасрнинг катта ҳовлиси, унинг ўрта қисмида пишиқ ва баланд минорасимон бино қурилган бўлиб, у бир неча қаватли, феодал яшайдиган кўп хоналардан ташкил топган. Германияда қурилган роман услубидаги бинолар ўзининг қубсимон аниқ шакллари ҳамда кўринишнинг улуғворлиги билан характерланади. Оғир минораларнинг сероблиги эса унинг динамик силуэтда кўринишини таъминлайди. Текис девор юзасидаги лизенлар (девордан бироз бўртиб турган энсиз тасмалар) бино динамик кўринишининг янада хизмат қилади. Бу хусусда Вормсдаги собор характерлидир. Италия меъморлигида стилистик бирлик йўқ. Бунга сабаб унинг тарқоқлигидир. Шунинг учун, унинг айрим вилоятларида Византиянинг таъсири бўлса, бошқа бирида роман санъати анъаналари сезилади. Илғор Тоскана ва Ломбардия мактабларида маҳаллий антика анъаналари таъсири борлиги кўринади. Пизадаги меъморлик ансамбли бу хусусда диққатга сазовордир. Ансамблдаги ҳар бир бино мустақил аҳамиятга эга. Уларнинг ташқи деворлари нафис аркадалар билан қатор ярусларга ажратилган. Бу ҳол бино кўринишига енгиллик ва ўзига хос латофат киритган. Натижада ҳажм жиҳатдан жуда катта Пиза собори ҳам енгил ва жозибали бўлиб кўринади. Эллипс шаклидаги гумбаз эса унинг гармоник тугал кўринишини таъминлайди. Готика услуби Х II аср ўрталаридан бошланиб, Х III асрда ўзининг энг гуллаган даврини бошидан кечирди. Бу услуб турли мамлакатларда ўзига хос кўринишга эга, лекин бу унинг ички тузилиши ва умумий томонини инкор этмайди. Меъморлик готика услубини белгилашда муҳим ўрин эгаллайди. Готика услубида қурилган бинолар роман услубида қурилган биноларга нисбатан улуғвор, катта ва серҳашам. Уларда ишлатилган меъморлик

шакллари енгил, юқорига интилувчан ва сержилва. Бу давр соборларининг функционал мазмуни ҳам ўзгарди. У шаҳарнинг ижтимоий марказига айланди. Бу ерда тоат-ибодатдаг ташқари, шахар мажлислари ўтказилар, мунозаралар уюштирилар ҳамда университет маърузалари ўқилар эди. Эндиликда собо биносини кўришда фақат диний ғояларгина эмас. Балки ижтимоий ҳаёт руҳи, катта жамоа қудрати ҳам тарғиб этилди. Готика соборларининг илгарига интилувчан шаклида эса давр кишиларининг озодликка ва ёруғликка интилиши ўз аксини топади. Бундай таассурот беришда соборнинг миноралари муҳим ўринни эгаллайди. У соборнинг янада баланд, енгил бўлиб кўринишига хизмат қилади. Шу билан бирга бу миноралар функционал аҳамиятга эга бўлган, яъни улар шаҳарни кузатиб туриш учун ҳамда ёнғин учирувчилар учун ҳам мўлжалланган. Баъзан миноранинг уч қисми хўроз тасвири билан тугалланганлиги ҳам шу мазмунни-зийрак бўлиб туриш лозимлигини билдирган. Меъморликда готика услубининг яратилиши давр заковати, техника тараққиёти ютуғи асосида юзага келди. Бунинг моҳияти роман меъморлигида қўлланилган арка ва эгри равоқларнинг янгича талқин этилиши ва энг муҳими бинонинг мустаҳкам синчлар системасининг найзасимон арк, ички устун ва контрфорслар асосида ечилиши эди. Меъмор мустаҳкам синчлар системасидан фойдаланиб, иложи борича девор ва айниқса, равоқлардаги оғирликни камайтиришга ҳаракат қилди. Шу мақсадда равоқлардан тушадиган оғирлик тақсимига эътибор берди. Асосий неф бир қатор тўртбурчакларга ажратилиб, уларнинг ҳар бири бир-бири билан ёпилди. Бу равоқдан тушадиган ва ён тортувчи оғирлик кучини камайтиришга хизмат қилди. Нервюрдан фойдаланиш эса равоқ оғирлигини янада камайишини таъминланди. Нервюрали равоқлар мустаҳкам қилиб ишланган устунларга ўрнатилди. Бундай конструкцияда деворлар ўз функциясини йўқотади. Унинг вазифаси синчлар оралиғидаги бўшлиқни тўлдириш билан чегараланади. Бундай очиқ қисмларни дераза дарчалар билан тўлдириш мумкинлиги ҳам бу услубнинг имкониятларини кўрсатади.

Меъморликда содир бўлган бу янгиликлар эндиликда баланд ва кенг ҳажмдаги биноларни ҳам қуриш имкониятини яратди. Деворларнинг таянч функциясини бажаришдан қутулиши эса кенг миқёсда дарча, дераза, пештоқ, галерея, айвонлардан фойдаланиб, бинонинг ички қисмини нурга тўлдириш имкониятини таъминлади. Готика меъморлигида найзасимон арка муҳим ўринни эгаллайди. Бу шакл дераза. Эшик, равоқ ва галерея айвон ва пештайвонларда қайтарилиб, готика меъморлигида ўзига хос қайтарилмас руҳ ва енгиллик киритади. Аркаларнинг учли бўлиб кўринишининг ўзиёқ ҳамма нарсани юқорига, фалакка тортиб чиқиб кетмоқчидек туюлади. Бу хусусиятни готика меъморлигида кенг ишлатилган вертикал тўғри чизиқлар янада оширади. Меъморлик конструкциясида содир бўлган бу ўзгаришлар бинонинг ички ва ташқи томони кўринишида ҳам ўз ифодасини топди. Готика интерьерлари кенг, баҳаво, ёруғ. Трансепт ва асосий неф орасидаги кескин чегаранинг камай ишига ҳам бу хусусиятни янада орттиради. Готика интерьерларининг деворларида яхлит юзаларнинг камлиги монументал деворий рангтасвирнинг ривожланмаслиги сабаб бўлди. Унинг ўрнини витраж санъати эгаллади. Готика биноларининг катта-катта деразаларини витраж композициялари эгаллади. Диний ва ҳаётий мавзудаги суратлар рангли шишалардан тизиб чиқилди. Готика амалий-декоратив санъати ҳам бевосита давр руҳи ва мазмуни билан боғлиқ. Жозибадор, сержилва ва нафис уй-анжом буюмлари, қурол- аслаҳа ва мебелларда давр характери кишиларнинг эстетик қарашлари ўзининг бадиий ифодасини топди. Х II -Х V асрларда готика деярли ҳамма мамлакатлар ўз бошидан кечирди. Лекин бу услуб маҳаллий шароит ва давр талабидан келиб чиқиб, ўзига хос кўриниш кафш этди. Жумладан, готиканинг ватани ҳисобланган Францияда бу услубда ишланган асарлар нисбатларининг тўғрилиги, меъёрида топилгани, аниқлиги, шаклларининг нафислиги билан характерланади. Париждаги Биби Марям собори илк готикага мансубдир.

Беш нефли, кичик трансепли базилика типидаги бу бинонинг олд томонида икки минора мавжуд. У соборнинг баланд ва «фалакка интилаётгандек» бўлиб кўринишига хизмат килади. Пешток, дарча, дарвоза ва эшиклар тепасига ишланган найзасимон аркалар унинг енгил ва динамик кўринишини таъминлайди. Италия меъморлигида готика услуби Х III асрнинг охирида кириб кела бошлади. Лекин дастлабки пайтларда роман меъморлиги принципларига таъсир қилмади. Х IV асрда роман услуби принциплари тўлиқ кўрина бошлади. Испания готикаси мусулмон меъморлиги принциплари билан бойиган бўлса, Англия готикаси оғир, композицияда ҳаддан ортиқ деталлар кўпайиб кетганлиги ва архитектура безагининг мўллиги билан характерланади.

Похожие

Ўрта асрларда Ўрта Осиё санъати

Ўрта асрларда Византия санъати

XVII – XVIII асрларда европа санъати

XVII-XVIII Асрларда европа санъати

IX-XI асрларда Ўрта Осиё санъати, маданияти, меъморчилиги ва фани