Ғўзанинг морфологияси ва биологияси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ғўзанинг морфологияси ва биологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

534 KB

Ғўзанинг морфологияси ва биологияси Режа : 1. Ғўзанинг илдиз системасининг тузилиши ва ривожланиши 2. Ғўза пояси ва шохларининг тузилиши ва ривожланиши 3. Ғўза гулининг тузилиш ва гуллаш қонунияти 4. Ғўза кўсагининг тузилиши ва ҳосил органларининг тўкилиш қонунияти 5. Ғўза чигити ва муртагининг тузилиши 6. Толанинг тузилиш ва ривожланиши 7. Ғўзанинг асосий ва оралиқ ривожланиш фазалари

Ғўзанинг илдизи ўқ илдиз бўлиб, у поянинг илдиз бўг зидан бошланади. Ў қ илдизнинг йўғонлиги (диаметри), Ўрта Осиёнинг суғориладиган шароитида етук ўсимликда, унинг турига, навига ва ўсиш шароитига қараб, одат да 1—1,5 баъзан 2 ва камдан-кам ҳолларда 3 см гача бўлади. Етук ўсимликнинг ўқ илдизи ерга чуқур кириб борган сари тез ингичкалашаверади, 20—25 см чуқурликда унинг диаметри 2—3, ҳатто 1—2 мм бўлиб қолади. Ўқ илдиз янада чуқурлашиши билан унинг ингичкалашиб бориши жуда секинлашади. Ўқ илдизнинг ер бетидан 4—6 см пастдан атрофга тараладиган биринчи тартиб ён илдиз пайдо бўлади. Биринчи тартиб ён илдиздан иккинчи тартиб ён илдиз ва ундан эса учинчи тартиб ён илдизлар чиқади ҳамда шу тартибда давом этиб, ўсимликда кўпгина илдиз шохчала ри пайдо бўлади. Етук ўсимликнинг ўқ илдизидан чиққан олдинги ён илдизлар ёгочга айланган, дагал ва уларнинг сирти пўкак (пробка) тўқима билан қопланган бўлади. Кейин пайдо бўлган илдиз шохчалари эса ингичка, жуда нозик ва улар илдиз тукчалари билан қопланган. Ёш ўсимликларда илдиз тукчалар, ҳатто биринчи тартиб ва ўқ (асосий) ил дизнинг ҳали қотиб, сирти пўкак тўқималар билан қоп ланмаган шохчаларида ҳам бўлади. Бундай илдизчалар худди илдиз тукчалари сингари тупроқдаги озиқ модда ларни нам билан бирга сўриб олади. Шунинг учун уларни ф а о л ёки с ў р у в ч и илдизлар дейилади. Фаол илдизчалар билан буларда жойлашган илдиз тук- чалари ҳамда қари илдизларнинг учки, ёш нозик қисми— ҳаммаси биргалашиб ғўза илдиз системасининг фаол қисмини ташкил этади. Сирти пўкак тўқима билан қопланган, дагаллашган ён илдизлар асосий — ўқ илдиз билан бирга и лд из си ст ем ан ин г ў тк аз ув чи қ ис м ин и та шк ил э та ди. Бу илдизлар ўзидан озиқ моддалар ва намни ўтказиб туришидан ташқари ўсимликнинг асосий поясини тик ҳол да ушлаб туради. Фаол илдизчалар нозик ва оқ бўлади.

Ўтказувчи илдизлар эса ёгочланиб қотиб қолган ва сирти пўкак тўқима билан қопланган, шунинг учун туси жигар ранг бўлади. Ўсув даврининг охирига келиб асосий илдиз ер ости сувлари чуқур жойлашган, сув ўтказувчанлиги яхши бўл ган ерларда 1,5—2 м, ҳатто 2,5— 3,0 м чуқурликкача ки риб боради. Баъзан ён илдизлар ҳам шундай чуқурликка таралади, лекин одатда ён илдизлар юзароқ жойлашади. Суғориладиган шароитда ғўза ён илдизларининг асо сий кисми ернинг 40—50 см устки қатламида жойлаша ди Илдиз системасининг тузилиши ва ривожланиши ғўза навларига қараб ҳар хил бўлади. Одатда, тупи бақувват ўсадиган, илдизи яхши тараққий этадиган бирмунча кеч пишар нав ғўзаларнинг илдизи тупроқда анча чуқурроқ киради ва атрофга таралади. Ён илдизларнинг тупроқ қатламлари бўйича тақсимланиши ҳам ҳар хил навларда турлича бўлиши мумкин. Масалан, айрим нав ғўзанинг илдизи тупроқ қатламлари бўйича бирмунча текис тарал са, бошқа бир навларнинг илдизи бир текисда таралмай ди, масалан, кўнчилиги тупроқнинг юза қатламида жой лашади. У ёки бу тупроқ иқлим шароитига қараб нав танлашда буларнинг ҳаммасини эътиборга олиш керак. Агротехникавий қоидаларни ишлаб чиқишда илдиз сис т е м а с и н и н г и ш ч а н ч у қ у р л и г и н и , я ъ н и ф а о л и л дизчаларнинг кўп қисми қандай чуқурликка кириб бори шини билиш ҳам жуда муҳимдир. Илдиз системасининг ишчан чуқурлиги ўсиш шарои тига, навнинг биологик хусусиятига қараб турлича бўли ши мумкин. Масалан, Ўрта Осиёнинг суғориладиган бўз тупроқ ерларида ўсган ғўза илдиз системасининг ишчан чуқурлиги кўсаклар етила бошлаган даврда 1 м, баъзан бундан ҳам чуқурроқ бўлади. Илдиз системасининг ривожланиши уруғнинг унишидан бошланади, шундан кейин муртак илдизчаси тезда тупроққа қадалиб мустаҳкамланиб олади. Сўнгра уруғ-барг ости тирсаги ўса бошлайди, уруғбаргни ер бетига олиб чикади, яъни дастлабки майсалар кўринади.

Тошкент шароитида асосий ўқ илдиздаги биринчи ён илдиз ғўза майсаси кўрингандан 5—6 кун ўтгач, яъни ўқ илдиз узунлиги 12-14см га етганда пайдо бўлади. Ғ ўзанинг илдиз системаси дастлабки бир ойда, айниқ са 15 кун ичида жуда тез, ер устки қисми эса аксинча, жуда секин ўсади. Бу ғўза ёппасига гуллагунга қадар давом этади. Мана шу вақтда илдиз системаси деярли тўла шаклланиб олади, ўсимликнинг бундан кейинги ўсишида илдиз тузилишда жиддий ўзгариш рўй бермайди, лекин суғориладиган шароитда ўсув даврининг охиригача илдиз сустлик билан ўсаверади. Fy з a шоналашга қадар асосий илдиз бирмунча жадал ўсади, ундан кейин ён илдизлар авжга киради. Шунинг учун ғўза ўстиришда чигит экиш га, экиш вақтида ва экишдан кейин ҳам тегишли агро- техникавий тадбирларни амалга ошириб, ўсимликнинг биологик хусусиятига қараб ҳаётининг дастлабки пайт ларида илдиз системасининг жадал ўсиши учун қулай шароит яратиш керак. 15 кунлик ғўза ниҳолларининг асосий илдизи асосий поядан 3—4 марта узун бўлади. Ён илдизларнинг (бу вақтда ғўза илдизи фаол илдиз ҳисобланади) умумий узунлиги эса ҳали ён шох чиқармаган асосий поядан 20— 30, ҳатто 40 марта узун бўлади. Илдиз системасининг жадал ўсишига ўсимликнинг тур ва нав хусусиятидан ташқари ташқи шароит, айниқса температура ва намлик катта таъсир кўрсатади. Масалан, айрим кузатишларга қараганда, асосий илдиз 30° температурада дастлабки суткаларда соа тига 1,03—1,33мм, 17° температурада эса_0,30—0,38 мм ўсади. Илдиз системасида ернинг намроқ жойига кўпроқ та ралиш (гидротропизм) хусусияти мавжудлигидан тупроқ; устки қисми қурий бошлаши, яъни баҳордан ёзга ўтиши билан илдизнинг майда шохлаган қисми чуқурроқ — сер нам қатламга ўтиб, бу ерда ўз фаолиятини кучайтиради. Ер нинг ҳайдалма қатламига жойлашган биринчи тартиб ён илдизлар шу қатлам қуришига қадар етарли даражада ривожланиб ва бақувватлашиб улгурмаганидан ўсишдаи орқада қолади, ингичкалашиб кетади, заифлашади ва қу рийди. Худди шунга ўхшаш ҳодиса нозик

илдизларда, ху сусан фаол илдизларда ҳам кузатилади. Бундан ташқари, қачонки тупроқнинг устки қатламида нам .жуда кам бў либ (ўсимликка нафи тегмайдиган даражага тушиб) қолганда ён илдизлар йўналишипи кескин ўзгартириб, деярли тик ўсади, яъни тупроқда чуқурроқ киришга ҳаракат килади. Илдизнинг фаол қисми туп роқнинг унумдор ҳайдалма қатламида қанча узоқ вақт туриб, ундан кўпроқ фойдаланса, ғўзада ҳосил органлари шунчалик кўп бўлади. Тадқиқотчиларнинг фикрига қараганда, намлик илдизнинг ривожланиш характерини ўзгартирадиган асосий фактор дир. Шунинг учун суғориладиган деҳдончилик шароити да экинларни Суғориш йўли билан илдиз системаси нинг ривожланишини истаган томонга ўзгартиришимиз мумкин. Ғўза илдиз системаси ўзининг қуриган (нобуд бўлган) қисмини қайта тиклаш (регенерация) хусусиятига эга. Ғўза илдиз системаси экин қатор ораларини ишлаш вактида кетмон ёки культиваторда ён илдизлар кесилиб кетганда қайта тиклана олади. Илдиз кесилган ёки узил ганда зарарланган жойидаги тўқима бўртиб битади ва шу бўртмалар четидан тутам шаклида бир қанча янги илдиз чалар чиқади. Илдиз системасининг ривожланишига шунингдек, кўчат қалинлиги ҳам таъсир этади. Масалан, кўчатнинг нисбатан сийрак бўлиши илдиздаги сўрувчи томирларни тупроқнинг юза қатламида таралишига олиб келади. Аксинча, ўсимлик бирмунча қалин жойлашганда эса сўрувчи томирлар тупроқнинг анча чуқур қатламига тарала ди. Бунинг сабаби, кўчат сийрак бўлганда, тупроқнинг юза қатламидаги намликдан ўсимлик узоқ муддат фой даланади, кўчат қалин бўлганда эса шу миқдордаги нам лик оз вақтга етади, шунинг учун илдиз нам қидириб туп роқнинг пастки қаватига тушади ва у ерда кўп тармоқ ланиб кетади. Кўчат қалинлигини ошириш ўсимликнинг илдиз тараладиган қаватидаги озиқ моддалар ва намдан яхши фойдаланиш имконини беради. Буни ғўзага ўғит солиш усулларини

белгилашда, суғориш сонини ва Суғориш режимини аниқлашда ҳисобга олиш керак. Кўп йиллик кузатиш натижаларига қараганда, ўғит ланган ердаги ғўзанинг илдиз системаси ўғитланмаган ер дагига қараганда анча кучли ўсади. Илдизнинг ривожлан ишига, айниқса, фосфор катта таъсир кўрсатади, яъни фаол илдизчаларнинг кўплаб пайдо бўлишини тезлашти ради. Поя - а сосий ўқ илдизнинг юқори қисми илдиз бўгзи орқали асосий пояга туташади. Етук ўсимликда асосий поя икки кисмдан иборат: 1) Қуйи калта қисми — бу илдиз бўғзи билан уруғбарг жойлашган оралиқ;; 2) Юқориги узун қисми — бунга поянинг уруғбарг жойлашган еридан юко р и қи см и ки ра ди . Қу йи ка лт а қи см и ни ур уғ ба рг ос ти т и р с а г и ёки гипокотиль, юқориги узун қисмини эса у р у ғ б а р г у с т к и қ и с м и ё к и э п и к о т и л ь д е б а т а л а д и . Уруғбарг ости тирсагида ҳеч қандай чинбарг ва шох бўлмайди, поянинг уруғбарг устки кисмида эса чинбарг бўлиб, барг қўлтиғидан шохлайди. Етук ўсимликдаги асосий поянинг бўйи ғўзанинг бир йиллик ёки кўп йиллилигига, тур ва навига, ўсиш шароитига қараб бир неча сантиметрдан бир неча метргача бо ради. Тропик минтақаларда ёввойи ва маданий ҳолда ўсадиган кўп йиллик ғўзаларнинг ёйилиб ўсадиган айрим дарахтсимон турларининг бўйи ёшига қараб 5—7 м, ҳатто 10—12 м гача етади. Адабиётларда 40 йил, ҳатто 80 йилгача ўсган дарахтсимон ғўзалар топилгани ҳақида маълумотлар берилган. Суғориб ўсти риладигаи ўртача толали нав ғўзаларининг бўйи навига ҳамда парваришлаш шароитига қараб одатда 70—80 см дан 120—140 см гача, кўпинча 100 см атрофида бўлади. Ингичка толали ғўзаларнинг бўйи эса 120— 150 см, айрим ҳолларда 200 см гача боради. Асосий поянинг диаметри ҳам худди унинг бўйи каби хар хил бўлади. А сосий поянинг диаметри (асосидан ўлчаганда) 1—1,5 см, баъзан 2 см га етади, ингичка толали ғўза навларда эса бир оз йўғонроқ бўлади. Кўп

йиллик дарахтсимон ғўзаларда асосий поянинг диаметри 20—30 см гача боради. Поя тукли ёки туксиз бўлиши мумкин. Тукланиш ҳар хил даражада: қалин, ўртача, сийрак бўлади. Масалан, поянинг юкори кисми сертук бўлиши мумкин, чунки ўсим лик қариб, дағаллашган сари поянинг пастки кисмидаги туклар тўкилиб кетади. Жумладан, ўртача толали Ғўзалар ва жайдари ғўзалар пояси тук билан қалин қопланган бўлади. Ингичка толали ғўзалар одатда туксиз ёки сийрак тукли бўлади. Ғўзада асосий поянинг ранги яшил тусдан тўқ қизил тусгача бўлиб, қорамтир тўқ қизил, қизгиш бинафша, ма лина ва оч ҚИЗҒИШ рангда товланиб туради. Поянинг ҳам ма томони ёки бир томони — қуёшга қараган томони қи зил бўлиши мумкин. Поянинг қизил бўлиши эпидермия ҳужайраларидаги антоқиан моддаларнинг миқдорига боғ лиқ. Поянинг антоқиан моддалар туфайли қизил тусга киришига, шунингдек, унинг мавжудлиги ёки бўлмасли гига поянинг тук билан қанчалик қалин қопланганлиги, ва ўсимликнинг сербарглилиги катта таъсир кўрсатиши мумкин. Поянинг қуйи томони илдиз бўгзидан дастлабки бир неча бўғин оралиғигача пўкак тўқима билан қопланади, натижада поянинг бу қисми жигар рангга киради. Ғўзанинг урур палласи (ypy ғ барги) оддий, чети кер тиксиз, қулоқсимон, бандли бўлади. Турли хил ғўза навларида ранги яшил бўлиб ҳар хил товланади. Уруғ палланинг аҳамияти ёш ўсимтани дастлабки чин- барг чиққунча фақат запас озиқ моддалар билан таъмин лаб туришдан ва қисман ассимиляция қилишдан иборат бўлмай, балки ғўза дастлабки чинбарг чиқаргандан то гуллай бошлагунча унинг роли катта бўлади, чунки уруғ- барг ғўзанинг гуллашида, гул органларининг шакллани шида ҳам иштирок этади. Ниҳол униб чиқиши билан уруғ палла шикастланса ёки у бутунлай

олиб ташланса, ўсим лик жуда заиф ривожланади, бу эса ҳосилнинг кескин камайишига сабаб бўлади. Асосий поядаги барглар спираль шаклида навбатма- навбат жойлашади. Асосий поянинг жадал ўсиши ва ривожланишига гў- занинг тур ҳамда нав хусусиятига боғлиқ ҳолда ташқи муҳит шароити катта таъсир кўрсатади. Гуллаш даврининг охири ва ҳосил етилиш даврида поянинг ўсиши ҳамда ривожланиши жуда секинлашади, ўсув даврининг охирига келиб эса бутунлай тўхтаб қолади. Ғўза шохи асосий поянинг барг қўлтиғидаги куртакларидан шохлайди, бунда дастлабки 2—3 та барг қўлтигидаги кур таклар тиним даврида қолиб, шохламайди. Айрим ҳоллар дагина бу хилдаги куртаклар кўкариб, улардан бир неча майда баргли шохлар ўсиб чиқиши мумкин. Уруғбарг қўлтиғидан камдан-кам ҳолларда шох чиқи ши мумкин. Масалан, ғўза майсалари дастлабки чинбарг чиқаргунга қадар ёки дастлабки баргларини ёзиш пай тида асосий поянинг учки ўсиш куртаги шикастланган ҳолдагина уруғбарг қўлтиғидан шох чиқади. Одатда, ғўзада икки хил шох: ўсув шохи , яъни моно подиалъ шох ва ҳ осил шохи, яъни симподиал шо х бўла ди. Ўсув шохи асосий поянинг қуйи қисмидан, ҳосил шохи ўсув шохи юқорисидан одатда, асосий поянинг кейинги барча барг қўлтигидан ўсиб чиқади. Моноподиаль шох асосий қўлтиқ куртакдан асосий пояга нисбатан тик бурчак ҳосил қилиб чиқиб учки ўсиш куртакнинг ривожланиши ҳисобига бўйига қараб узлук сиз ўсаверади. Бу шох фақат битта куртакдан ўсиб чик қанлиги учун «моноподиаль» шох деб аталади. Одатда, ўсув шохи ҳосил шохига нисбатан кучли бў лади. Ғўза қанчалик кечпишар бўлса, ундаги ўсув шохи шунчалик кучли ўсади. Бундан ташқари, ўсув шохининг кучли ёки кучсиз ўсишига ташқи муҳит шароити ҳам таъ сир этиши мумкин. Масалан, ғўзанинг озиқланиш ва ёруғ лик шароити қанчалик қулай бўлса, ўсув шохи шунчалик кучли ўсади. Ўсув шохи ўсган сари унда

худди асосий поядаги ка би спираль шаклида навбатма-навбат ўрнашган барглар пайдо бўлади. Ўсув шохи-ўси ш куртаги ва барг билан тугалланади. Усув шохларида иккинчи тартиб ўсув шохларининг пайдо бўлиши ғўзанинг тезпишарлигига, унинг озиқ мод далар ва ёруглик билан таъминланиш даражасига боғлиқ. Ғўза қанчалик кечпишар, озиқ моддалар ва ёруғлик билан қанчалик яхши таъминланган бўлса, унда иккинчи тартиб шохлар чиқиш эҳтимоли шунчалик кўпроқ кути лади. Ғўзанинг ўта тезпишар турларида одатда, иккинчи тартиб шохлар фақат ҳосил шох тарзида ривожланади. Ҳосил шох ў сув шохига қараганда кенг роқ бурчак ҳосил килиб чиқади; бу бурчак кўпинча тўғри бўлади. Ҳосил шохининг биринчи бўғим оралиғи (тирсаги) асо сий поянинг барг қўлтиғига жойлашган куртакдан чиқиб, учида гулкуртак чиқариш билан ўсишдан тўхтайди. Би ринчи бўғим оралиғининг охиридаги гулкуртак ёнидан барг чиқади. Мана шу барг қўлтигидаги куртаклардан би ри ўсгач, иккинчи бўғим оралиги пайдо бўлади, бу бўғим оралиғи аввалгисининг давоми ҳисобланиб, бу ҳам гулкур- так билан тугулланади, бунинг ёнидан ҳам барг чиқади ва шу тартибда давом этади.Ҳосил шохи шу тартибда ривожлангани учун у «симподиаль шох» дейилади. Барглар ҳосил шохининг икки томонига навбатма-навбат жойлашади. Агар ҳосил шох бир неча бўгим оралиғидан иборат б ў л с а , у ч е к л а н м а г а н ҳ о с и л ш о х и д е й и л а д и . Лекин ҳосил шохи пайдо бўлишининг бошқа типи ҳам бор, бунда ўсимликнинг озикланиш шароитидан қатъи назар.ҳосил шохида фақат биттагина бўғим оралиғи бў лади. Бундай типдаги ҳосил шохи ч е к л а н г а н ҳосил шохи дейилади . Чекланган типдаги ҳосил шохи фақат битта бўгим оралигидан иборат, шу билан бирга, у ҳамма вақт кал та бўлганлигидан, бундай ғўзанинг шохлари гуж бўлиб ўсади

Ҳосил шохининг бу хилда чекланган бўлишига сабаб шуки, биринчи ягона бўгим оралиғи охирига жойлашган барг қўлтигидаги куртак гулкуртакка айланади ва ўсиш дан тўхтайди. Мана шу барг қўлтигидаги бошқа битта ёки иккита куртак ҳам қулай шароит вужудга келиши билан кўкара бошлаб гул органига айланади. Шундай килиб к;улай шароитда чекланган типдаги ҳосил шохининг учида ҳам кейинчалик кўсакка айланиши мумкин бўлган 2—3 та, баъзан 4 та ва ундан ҳам кўпроқ гул пайдо бў лади. Шунинг учун бундай типдаги ғўза туплари баъзан шингилсимон деб ҳам аталади . Ҳозирга қадар экиб келинаётган ғўзаларнинг ҳамма сида ҳам ҳосил шохи чекланмаган типдадир. Ҳосил шо хи чекланган типдаги ғўзаларни экишга уриниб кўрилди, лекин у ўзини оқлай олмади, Шохлари чекланмаган ва чекланган типдаги ғўзалар дан бошқа яна шундай ғўза формалари борки, буларда ҳо сил шохи мутлақо пайдо бўлмайди, гуллари асосий поя даги барг қўлтиғида битта ёки иккитадан, баъзан бундан кўпроқ бўлиб жойлашади. Бундай ғўза туплари чеклан ган тип ғўзалар каби жуда гуж ўсади. Ҳосил шохи чиқармайдиган ғўза формаларини кўпинча «ноль» типдаги ғўзалар деб аталади. Ҳосил шохи чекланмаган ғўза типлари бўгим орали ғининг узунлигига қараб 4 та кенжа типга бўлинади: I кенжа тип — бўгим ораси тахминан 3—5 см гача бўлган киска бўгим оралиқли ғўзалар; II кенжа тип — бўгим ора си тахминан 6—10 см гача. бўлган ўртача бўгим оралиқли ғўзалар; III кенжа тип — бўгим ораси тахминан 15 см гача бўлган узун бўгим оралиқли ғўза; IV кенжа тип — бўғим ораси тахминан 20—25 см гача бўлган ўта узун бўғим оралиқли ғўза

IV кенжа типга оид ғўза формалари одатда, ингичка толали ғўза навларида учрайди. Мана шу асосий тўртта кенжа тппдаги ғўзалардан ташқари, оралиқ типдаги ғўзалар ҳам бўлади. Бундан ташқари 4 та кенжа типнинг ҳар бирида шундай ғўза формалари ҳам борки, улардаги ҳар бир ҳосил шохидаги бўғим оралиғи узунлиги турлича бўлади. Масалан, даст лабки 2 та бўғим оралиғи кейингиларидан бирмунча узун роқ бўлади. Ғўзанинг юқорида кўрсатиб ўтилган шохлаш схемаси да ҳар хил ўзгаришлар бўлиши мумкин. Қўшимча ҳосил шох чиқариш хусусияти ғўза навлари да бир хилда бўлмай, ҳосил шохи чекланган типдаги ғўза ларда кўпроқ учрайди. Қўшимча ўсув шохи одатда асосий ўсув шохи ёнидан, қўшимча ҳосил шохи эса асосий ҳосил шохи ёнидан ўсиб чиқади. Лекин ўсимликка озиқ моддалар ҳаддан ташқари кўп берилганда, у говлаб кетиб, қўшимча шох баъзи бир пастки асосий ҳосил шох ёнидан ҳам чиқиши мумкин. Баъзан қўшимча куртакдан қўшимча ҳосил шох ўр нига гул чиқади. Бу хилдаги гул чиқариш ҳосил шохи чекланган типдаги ғўза формаларига хос хусусиятдир. Бандсиз гуллардан тузилган ва қўшимча ҳосил шохларда пайдо бўлган кўсаклар ўсув даври охиригача етилиб ул гурса, пахта ҳосили анча ошади. Асосий поянинг учи тасодифан шикастланганда ёки атайлаб чеканка қилинганда ғўзанинг шохлашида ўзига хос ўзгаришлар юз беради, чунки бу ўсимликдаги озиқ моддаларнинг қайта тақсимланишига сабаб бўлади. Ғўзанинг шундай формалари бор ки, дастлабки ҳосил шохи пайдо бўлгунча ундан жуда кўп — 15 тадан 40 тагача ва янада кўпроқ ўсув шохлар чиқади. Лекин ўсув шохи мутлақо чиқмайдиган ёки даст ла бк и ҳ ос ил шо хч аг а ни сб ат ан ўс ув шо хи ж у да кам (1 — 3 тагача) бўладиган ғўза формалари ҳам бор. Ғўза нинг бундай шохланишини симподиал шохланиш дейи лади. Шохланиш жихатдан моноподиаль шохланиш би лан симподиаль шохланиш ўртасида турадиган оралик ғўза формалари ҳам учрайди.

Бундай оралиқ формадаги ғ ўзаларнинг моноподиаль ёки симподиаль шохланишга якинлашиш даражаси х,ар хил бўлиш мумкин . Ҳосил шохи асосий поянинг юқорисида жойлашадиган, я ни жуда кеч пайдо бўладиган типик моноподиал ғўза формалари дарахтсимон ғўзаларга хосдир ва улар жуда кеч гуллайди. Бу хилдаги ғўзалар фақат совуқ бўлмайд иган тропик минтақалардагина пишиб улгуриши мумкин. Дастлабки ҳосил шохининг жойланиш баландлиги амалий жиҳатдан ғўзанинг тезпишарлигини кўрсатувчи муҳим белгилардан ҳисобланиб, ўсув даври қисқароқ бўл ган жойларда айниқса, унинг аҳамияти катта бўлади. Дастлабки ҳосил шохининг жойланиш баландлиги у ёки бу тур ва навнинг ирсий белгиси бўлиши билан бирга, ташқи муҳит шароитининг, жумладан, агротехникавий тадбирлар натижасида ўзгариши мумкин. Дастлабки ҳо сил шохи қанчалик пастда бўлса, у шунчалик эрта гул лайди, бинобарин, кўсакла шунчалик эрта етилиб, кузги қора совуқ тушгунгача ҳосилнинг асосий қисми пишиб улгуради. Ғўза барги шапалоғи, барг банди ва барг банди асосида жойлашган иккита ёнбаргчадан иборат. Барг шапалоғи ғўзанинг формасига ва турига ҳамда у ўсимликнинг қаерида жойлашганлигига қараб бутун ёки кертик (ўйиқ) ли бўлиши мумкин. Барг шапалоги одатда, 3, 5, 7 та кертикли бўлганли- гидан барглар симметрик шаклда кўринади. Баъзан битта ўсимликнинг ўзида жуфт сонли 2, 4, 6, 8 кертикли, яъии носимметрик барглар ҳам учрайди. Ғўза барги бутун ёки кертикли бўлишидан қатъи на зар умуман, юраксимон бўлади. Ғўзанинг ҳар бир тупидаги барг шапалоқлари ҳам ҳар хил катталикда: масалан, тупнинг пастки қисмидаги барглар йирикроқ, юқори қисмидагилари эса майдароқ бўлади. Шунингдек ҳосил шо хидаги барглар усув шохларидагидан майдароқ, кертик лари эса кенгроқ бўлади.

Барг бандининг юқори қисмидан — нерв тугунчаси деб аталувчи жойидан барг шапалогининг ҳар бир кертигига асосий томир ўтади, мана шу асосий томирдан иккинчи, учинчи ва ҳоказо тартибдаги жуда майда тармоқ томирлар чиқади. Ғўза турига қараб баргнинг орқа томонида бирорта марказий томирида 3 та, баъзан 5 та асосий томир ларида биттадан ҳар хил катталикда ва шаклдаги нек тарник (ширадон) бўлади. Кўнчилик ғўза формаларида барглар яшил тусда бў либ, оч яшил ёки тўқ яшил рангда. Лекин қиз ғиш баргли ғўзалар ҳам учрайди. Шу рангларнинг ҳам маси битта турга мансуб ҳар хил ғўза формаларида бўли ши мумкин. Жумладан, ўрта толали нав ғўзаларда барг кўпинча оч яшил тусда бўлади, лекин улар орасида барги у ёки бу даражада тўқ яшил ва қизғиш тусдаги ғўза формалари ҳам учрайди. Барча турдаги ғўзаларнинг барги туклар билан қопл анган, шу билан бирга баргнинг орқа томони олд томо нига нисбатан сертук, устки томони эса кўпинча деярли туксиз бўлади. Барг чиқариш ва яшил тусга кириш процессида унда оғизчалар шакллана бошлайди, деярли барча ғўза форма ларида баргнинг орқа томонидаги оғизчалар устки томо нидагилардан тахминан 2 марта кўп бўлади. Масалан, ай рим тадқиқотчиларнинг кузатишларига қараганда ғ ўза навларида: устки томондаги баргнинг хар 1 мм 2 сат ҳида 115—128 та, орка томонидаги баргда эса 245—250 та оғизча бўлади. Барг банди тубида 2- тадан ўсиб чиқадиган ёнбаргча бўлади. Кузатишлардан аниқланишича, ёнбаргча ғўзанинг нор мал ўсиб ривожланишида иштирок этади. Барча ёнбарг чани юлиб ташлаш ўсимликнинг бўйига ўсишини, кўсакларнинг йириклигини ва ҳосилнинг кескин камайишига олиб келади. Тезпишар нав ғўзалар барги кечпишар нав ғўзалардагига қараганда ан ча кам бўлади.

Бир туп ўсимликдаги барг сатҳининг йигиндиси август ойида тахмипан 2,5—6,4 минг см 2 га, ингичка толали ғўзасининг ҳосил шохи чек ланмаган типдаги навларида эса тахминан 5,1—9,0 минг см 2 га тенг бўлган. Ҳосил шохи чекланган типдаги ғўза иавларида ва гуллари бевосита асосий пояга жойлашган (ноль типдаги) ғўзаларда бир тупдаги барглар сатҳининг йиғиндиси ҳосил шохи чекланмаган ғўзалардагига.қара ганда анча кам бўлди. Ғўза гули икки жинсли, ташқи томони га 3 та йирик шонабарг, кейин унчалик катта бўлмаган гулкоса, гулкосанинг ичида гултож; гултож ичида чангчи устунчаси бўлиб, чангчи устунчасининг туби гултожбарглар туби билан туташган; гулнинг қок ўртасида уруғчи жойлашади. Уруғчи оналик тугунчадан, оналик почаси дан ва тумшуқчадан иборат: тугунча гултож билан чангчи устунчаси тагига, поча чангчи иплари найчаси ичига жойлашган, тумшуқча эса чангчи найчасидан ташқарига чиқиб туради. Гулнинг юқорида кўрсатиб ўтилган қисмларидан ташқари алоҳида безчаси — нектар ниги бўлади.- Гулбанди ғўзанинг тур ва навига қараб 1—10 см гача узунликда бўлади. Ўртача толали совет ғўзаси нав- ларида гулбапд ўртача (3—4 см), ингичка толали ғўзаларида бундан кўра узунроқ, айниқса ҳосил шох чиқ армайдиган («ноль» типдаги) навларда гулбанди янада узунрок бўлади. Шонабарг ғўза формаларига қараб ҳар хил катталикда, ост томони ўзаро бир-бири билан туташмаган ёхуд у ёки бу даражада туташган бўлади. Шонабарг яшил ва қизгиш тусда бўлади. У му ҳофаза вазифасини бажариши билан бирга, шона ва гулларнинг ҳамда кўсакларнинг озиқланишида иштирок эта ди. Шонабарг барча маданий тур ғўзаларда гуллашдан ке йин тушиб кетмайди. Кўсак етилиши билан шонабарг ҳам қурийди ва жуда мўрт бўлиб қолади, бу эса пахтани ифлослантирувчи асосий манбалардан бири ҳисобланади.

Гулкоса 5 та косабаргнинг бирикишидан ҳосил бўлиб, еқага ўхшаб кетади ва гултожлар тагини ташқи томондан ўраб олади. Гулкосанинг ранги ғўза формаларига қараб, оч яшил ёки Қ ИЗҒИШ тусда бўлади. Унинг сирти кўплаб қорамтир нуқ та — безчалар бнлан қопланган. Гулкосанинг вазифаси шира чиқаришдан ва маълум даражада ассимиляқия қи лишдан иборат. Гуллашдан кейин у тушиб кетмайди. Г у л т о ж очилган ғўза гулида воронкасимон кўри нишда бўлади. Гултож асосига бргрлаштан 5 гулбаргдан иборат. Гулбаргларнинг чети спираль шаклида буралиб, бир- бирининг орасига кириб туради. Лекин гулбаргларнинг бу хилда бўлиши ғўза формаларига қараб турлича бўлади. Масалан, • ингичка толали совет Ғўзаларининг гулбаргла ри ўрта толали совет нав ғўзалариникига қараганда бир- бирини кўпроқ қоплаб туради. Бу ҳол гулнинг очилиш даражасига таъсир этади, шунинг учун ҳам ингичка тола ли ғўзасининг гултож воронкаси ўртача толали совет Ғўзасиникига нисбатан кичик бўлади (19—20- расмлар). Гултож баргларнинг ранги ғўза формаларига қараб оқ, сарғиш оқ, оч сариқ, тўқ сариқ, пушти, қизил бўлади. Масалан, мамлакатимизда экиладиган ўртача толали совет ғўза навларининг ҳаммасида гултож барглар саргиш оқ тусда, ингичка толали совет ғўзаларида эса оч сариқ (лимон) рангда бўлади. Шуни ҳам айтиш керакки, у ёки бу формага оид ғўзанинг гултож баргига хос тус очилган кундагина пайдо бўлади. Гуллаб бўлгандан кейин унинг ранги ўзгаради. Чанг доначалари йирик ва думалоқ бўлиб, унинг сир тида тиқанчалари бор, бу гулга қўнган ҳашарот танасига осонгина илашиб қолишига ва чангланиш пайтида оналик тумшуқчасида яхши ушланиб қолишига имкон беради. Чанг доначалари мана шу тиқанчалари билан маҳкам ўр нашиб олганлигидан оғир бўлиб, шамол уни деярли учи риб кета олмайди. Ғўзанинг уруғчиси (оналик), одатда, 3, 4 ва 5 уяли тугунчадан, айрим ҳоллардагина 2 ёки 6—7 уяли ва унд ан ҳам кўпроқ уялардан иборат.

Ҳар бир уяда маданий ғўзаларда одатда, 6—11 та, ёв войи формаларида эса 2—3 тадан 9—11 тагача уруғкуртак бўлади. Тумшуқча сирти чангни ушлаб қолишга хизмат қила дигап жуда кўп сўрғичлар билан қопланган. Бу сўрғич лар чангнинг ушланиб қолиши ва ўсишига ёрдам бера диган елимсимон модда чиқаради. Нектарник ўзидан шира чиқариб туриш учун хиз мат.қилади. Мана шу шира гулга кўплаб хашаротлар, шу жумладан, асал ариларни жалб қилади. Ғўза гули нектар ниги: гул ичидаги нектарник ва гулдан ташқаридаги нек тарникка бўлинади. Гулдан ташқаридаги нектарниги ҳам ўз навбатида иккига: ички ва ташқи нектарникка бўли нади. Гул ичидаги нектарниги гулкоса тубида ичкари томондан яхлит халқа шаклида жойлашади. Гулдан ташқаридаги ички нектарник 3 та бўлиб, гул ўрнашган жойда гулкоса тубининг ташқи томонидаги шонабаргларнинг чети орасига биттадан жойлашади. Гулдан ташқариги нек- тарник 3 та бўлиб, гул ўрнашган жойдаги ҳар бир шона- барг тубининг ташки томонига биттадан жойлашади. Ғўза асалдор ўсимлик, бинобарин, ундаги деярли бар ча ширани гул нектарниги беради, барг нектарнигидан эса шира жуда кам чиқади. Шунга қарамасдан асалари лар гулдан ташқариги ва барг нектарникларига кўпроқ келади, чунки булар асаларилар учун анча қулайдир. Ғўза турига ва навига қараб ўзидан ҳар хил миқдор да нектар ажратади. Масалан, ингичка толали ғўза навлари ўртача толали ғўзаларга қараганда нектарни бир- мунча кўп ажратади. Гулдан нектар (шира) гул очилиш вақтида чиқади, шу-билан бирга гулдан ташқариги нектарниклардан эса гуллашдан кейин, яъни кўсаклар шаклланаётганда ҳам чиқаверади. Ғўза гулинпнг то очилгунгача бўлган ҳолати ш о н а д ейилади. Шона четлари ўзаро бирикиб кетган шонабаргдан - ташкил топади. Шонанинг шаклла нишидан то очилишга қадар 25—30 кун ўтади. Ўрта Осиёнинг

суғориладиган ерларида ўртача толали ғўза навларида дастлабки шона одатда, майнинг охири ёки июннинг бошларида пай до бўлади. Гуллаши эса чигит экиш муддатига, экилган нав хусусиятига ва об-ҳаво шароитига қараб Урта Осиё нинг жанубий районларида одатда, июннинг ўрталарида, шимолий районларда июннинг охири, июлнинг бошларида бошланади. Ҳар бир тупдаги шоналар пастдан юқорига қараб шох ма-шох, хар бир шохда эса унинг тубидан учига караб очилади. Ҳар тупдаги ғўзада гулнинг кетма-кет очилиши (шунингдек, шоналарнннг пайдо бўлиши)да маълум қону ният борлигини Г. С. Зайцев жаҳон фанида биринчи бўлиб аниқлади. Масалан, Ўрта Осиёда ўстириладиган ғўза нав ларида одатда ҳар тупдаги биринчи ҳосил шох дастлабки бўғим шонаси очилишидан иккинчи ҳосил шохнинг бирин чи шонаси очилгунча, бу шонанинг очилишидан учинчи ҳосил шохнинг биринчи бўғим шонаси очилгунча 2—3 кун ўтади. Ҳосил шохи чекланмаган типдаги ғўзанинг ҳар бир шохидаги дастлабки шона билан шу шохнинг иккинчи, сўнгра учинчи, тўртинчи ва ҳоказо шоналари ир 2—3 кунда гуллашига қ и с қ а н а в б а тл и г у л л а ш; ҳар бир ҳосил шохдаги шоналарнинг 5—7 к ун о ра ла ти б к ет м а- ке т г ул ла ши га у з о к на вб ат ли гу л л а ш дейилади. Гуллаш схемасига кўра, ҳар тупдаги барча ҳосил шох ларнинг ҳар бири 3 та шохдан иборат ярусларга бўлина ди. Агар ғўзада қисқа навбатли гуллаш 2 кунга, узоқ нав батли гуллаш 6 кунга тенг деб фараз қилсак, узоқ нав батли гуллаш билан қисқа навбатли гуллаш ўртасидаги I нисбат 3 га ( 6 : 2 қ 3) баравар бўлади, бунда ҳар бир туп ғўзанинг гуллаш схемаси 20- расмда кўрсатилганидек бў лади. Шундай қилиб, ғўзада ҳосил шохлардаги биринчи бў гим шонаси пастдан юқорига қараб олдинма-кетин очили ши билан бирга, олдинги яруслардаги тегишли ҳосил шох ларнинг учки томонидаги шонаси ҳам очила беради. Ғўзани биринчи гуллаш конуси биринчи ярус шохларнинг биринчи бўғим , гулларидан; иккинчи конус — иккинчи ярус шохларининг биринчи

бўғим гулларидан; учинчи конус — учинчи ярус шохларнинг биринчи бўгим, иккинчи ярус шохларнпнг иккинчи бўғим ва биринчи ярус шохларининг учинчи бў ғим гулларидан пайдо бўлади ва ҳоказо. Шундай килиб, гуллаш схемасининг юқорида кўрсатилган йўл билан узоқ навбатли гуллашнинг киска навбатли гуллашга нисбати 3 га тенг бўлганлигидан, хар бир гуллаш конуси битта узоқ навбатли гуллаш даврида, яънқ 6 кун ичида вужудга ке лади. Юқорида кўрсатиб ўтилган гуллаш схемасига асосан, гуллаш конусининг қанча бўлишидан катъи назар ҳар туп ғўзадаги гул сонннп назарпй жпҳатдан осонпша аниклаш мумкин. Масалан, гуллаш конуси 5 та бўлганда, тупдаги гул сони қуйидагича бўлади: биринчи конусда 3 та гул, қккинчи конусда 6 та, учинчи конусда 9 та, тўртинчи ко нусда 12 та, бешинчи конусда 15 та — жами 45 та гул бўлади. Шундай қилиб, ҳар бир кейинги конус ўзидан олдинги конусдагидан 3 та гул кўп беради. Лекин ҳақиқатда ҳар хил конусдаги гул, айниқса шохнинг учига томон жойлашган гул сони кўпинча назарий жиҳатдагидан кам бў лади. Бунга биринчидан, пастки ҳосил шохлар асосий поя- а, шунингдек, тупдаги бошқа шохларга нисбатан номута носиб равишда ривожланиши, иккинчидан эса шона очи лишдан олдин тўкилиб кетиши сабаб бўлиши мумкин. Ғўзанинг юқорида кўрсатиб ўтилган умумий гуллаш схемасидан ташқари, бошқача типдаги гуллаш схемаси, масалан, қисқа навбатли гуллаш 2 кунда бўлгани ҳолда, узоқ навбатли гуллаш 6 кунда эмас, балки 5 кунда, яъни узоқ навбатли гуллашнинг қисқа навбатли гуллашга нис- бати 3 га эмас, балки 2,5 га тенг бўладиган типдаги гул- лаш схомаси ҳам бўлиши мумкин. Бунда ғўза тупида очилган гул (шона)ларнинг пайдо бўлиши биринчи тип- даги гуллаш схемасига эга бўлган ўсимликлардагига қа- раганда тезроқ кечади. Бу амалий жиҳатдан жуда муҳим- дир (21-расм). Навбатли гуллашнинг давомийлигига айниқса хаво температураси, ўсимликнинг сув ва озиқ моддалар билан қай даражада таъминланганлиги

ҳам таъсир этади. Бу шароитлар қанчалик қулай бўлса, ўсимлик шунчалик қис- қа вақт ичида гуллаб бўлади, шу билан бирга гуллаш су- ратқ ва гул тўпланиши тезлашади. Ўсув даври охирида, ҳаво температураси пасайган сари Қисқа навбатли ва узоқ навбатли гуллаш суръати узоққа чўзилаверади. Юқорида кўрсатиб ўтилган икки типдаги гуллаш схе- маси ҳосил шохи чекланмаган ғўзаларга тегишлидир. Ҳосил шохи чекланган типдаги ғўзаларда гуллаш схемаси бутунлай бошқачадир. Битта бўғим оралиғи (тирсак) дан иборат бўлган чек-ланган типдаги ҳосил шох учида 1—3 та (баъзан 4—5 та) г ача очиладиган шона бўлади. Чекланган типдаги ҳосил шохнинг мана шу хусусияти туфайли бу хилдаги ғўза-ларнинг гули ўзига хос тартиб билан очилади. Ҳосил шо хи чекланган ғўзалар учидаги шохларнинг бирин-кетин очилиши ўртасида тахминан 2 кун ўтади. Ҳосил шохи чек- ланган тип ғўзаларда қисқа навбатли гуллаш, яъни гул- ларнинг шохма-шох очилиши ўртасида ҳам тахминан 2 кун ўтади. Шундай килиб, ҳосил шохи чекланган ғўзаларда узоқ навбатли гуллаш амалда бўлмайди, «узоқ навбатли гул лаш» сўзи бу типдаги ғўзаларга нисбатан фақат шартли равишда айтилиши мумкин. Бинобарин, бу ғўзаларда шона ва гулларнинг умумий сони ҳосил шохи чекланмаган ғўзалардагига қараганда камроқ бўлса ҳам, гуллаш суръати ҳосил шохи чеклан- маган Ғўзаларникига нисбатан жуда тездир. Ғўзадаги ҳар бир гулнинг очилишида ҳам ўзига хос хусусият бор. Ғўза гули ёзда эрталаб очилади, масалан, июлда кечаси ҳаво температураси кай даражада бўлиши- га қараб, эрталаб соат 7—9 да, баъзан бундан ҳам эрта- роқ — 6—7 ларда очилади. Кечаси ҳаво қанчалик илиқ бўлса, гул эрталаб шунчалик барвақт очилади. Кузда, ҳа- во совий бошлаши билан гулнинг очилиши кун ўртасига сурила боради; ўсув даврининг охирида эса гул ҳатто куи ярмида ва бундан ҳам кечроқ очилади.

Ғўза гули ёзда атиги бир кун очилиб туради. Эрталаб очилган гул ўша куни кечқурун ёки иккинчи куни сўлий бошлайди, бунда гултожнинг туси ўзгаради, масалан, ўр тача толали совет ғўза навларида оқиш сариқ гул пуш ти рангга, сўнгра бинафша ранг тусга киради. Гултож барглар тусининг бу хилда ўзгариши ҳужайраларда хи- миявий реакқияларнинг ўзгариши ва эпидермс ҳужайрада антоқиан модда пайдо бўлиши билан боғлиқдир. Гултож баргларнинг ранги ўзгариши билан бирга у сўлиб, ўрала бошлайди. Шундан кейин у ҳимарилиб, аста- секин қурийди ва 2—3 кун ўтгач, тушиб кетади. Кўнчилик ғўза формаларида гул очилгандан кейин одатда тезда чангдон ёрилиб, чангланиш содир бўлади. Лекин ғўзанинг баъзи бир формаларида, масалан, ингичка толали совет ғўза навларининг кўнчилигида, шунинг- дек, ўртача толали совет ғўза навларининг айримларида чангдон гул очилишидан олдин ёрилади. Чангдон ёрила бошлагандан кейин (тахминан 2—3 со- ат ичида) гул чанги тезда тўла етилади, бунда тумшуқча гул чангини олишга тайёр ҳолда бўлади. Гул чанги доначалари тумшуқчага тушиши билан тез да ўсиб, найча (трубка) ҳосил қилади; бу найча тумшук ча почасининг ўтказувчи тўкимасига кириб, иккинчи ку- ни эрталаб тугунчанинг уруғкуртагига бориб етади ва уни урурлайди. Ғўза асосан ўзидан чангланадиган ўсимлик, лекин баъзан четдан чангланиш ҳоллари ҳам учраши мумкин. Ғўзанинг табиий ҳолда четдан чангланиш ҳоллари ун чалик кўп рўй бермаса ҳам, лекин нисбатан кенг миқёсд а — 1,5% дан 65—80% атрофида ўзгариб туради. Уруғланишда ўсимликнинг танлаш қобилияти, ўсим- лик турқ, навп, шунингдек, ундаги гул тузилишшшнг био- лопш хусусияти, ташқи муҳит шароити ва бошқалар четдан чапгланишнинг кўп ёки оз бўлишига сабаб

бўладиган муҳим факторлардан ҳисобланади. Четдан чангланишда шамолнинг бевосита таъсири жуда оздир. Махсус кузатишлар натижасида шу нарса ашнутангап- ки, бир навга хос ўсимликнинг тумшуқчасига шу гулнинг ўзидан тушган гул чанги бошқа ўсимлик гулидан тушган гул чангига қараганда секинроқ ўсади. Демак, бу хилда таилаш бир навга хос ўсимликларнинг уруғланишида бир навга мансуб ўсимликларнинг бир-бири билан ўзаро уруғланиши учун қулай шароит яратади. Ғўзанинг узоқ вақт ўзидан чангланавериши ўсимлик- ка салбий таъсир этади, бунда ўсимлик айний бошлайди, унинг ҳаёт фаолияти сусайиб, ҳосилдорлиги пасайиб ке- тади. Ғўзанинг ҳаётчанлигини сақлаб туриш ва ҳосилдор- лигини ошириш учун вақт-вақти билан уни ўзаро чанг- лаш ва уруғлантириб туриш керак. Бунга пахтачиликни асаларичилик билан бирга ривожлантириш йўли билан эришиш мумкин. Ғўза ўсимлигининг энг муҳим органи бу кўсаги, унинг ичидаги чигити ва толасидир. Бир гектар даладаги ўсимлик ва ундаги кусаклар сонининг кам ёки кўп бўлиши ҳосил салмоғини белгилайди. Энг қимматли ва юқори сифатли ҳосилни берадиган кўсаклар асосан июн ва июл ойларида ривожланади. Кўсак ичи тўсиқлар билан хоналарга, бу хоналар ташқи томонидан чаноқ билан қопланган. Кўсак очилгунча унинг чаноқлари бир-бири билан ўзаро туташган бўлиб, яхлит ғўза пўчоғини ташкил этади. Кўсак ичини хоналарга бўлиб турган тўсиқлар ғўза пўчоғнинг бир қисми бўлиб, ҳар қайси тўсиқда қиличсимон чизиқ бор, бу чизиқлар бир-бирлари билан кўсак марказида бирлашади. Шу билан бирга ҳар бир чаноқ икки қўшни хонанинг ярмини қоплаб олиб, бир йўла уларни тўсиқлар билан ажратиб туради. Гул тугунчаси, яъни чаноқлар сони хоналар сонига мос келади,- одатда кўсак 3-4 ёки 5 чаноқли бўлади. Кўсакнинг 3-4 чаноқли бўлиши ингичка толали ғўза навлари ва Хинди- Хитой ғўзалари учун характерлидир. 5 чаноқли кўсаклар камдан-кам

учрайди. Кўсакнинг 4-5 чаноқли бўлиши ўрта толали ва жайдари турга мансуб ғўзалар учун хос хусусиятлардир, бу турдагиларда 3 чаноқлилар ҳам учраб туради. Бештадан кўп ёки учтадан кам чаноқли кўсаклардан ташкил топган ғўзалар камдан-кам учрайди. Кўп чаноқли кўсаклар нуқсонли кусаклар қаторига киритилади. 2-3 чаноқли кўсаклар учраса ҳам нормал ривожланган, нуқсонли кўсаклар қаторига киритилади. Бундай кўсаклар одатда чириб пахта сифатини бузади. Кўсакбанд гулбанд каби 1 см дан 10 см гача, баъзан эса бундан ҳам узунроқ бўлади. Ўрта толали ғўза навларида кўсак бандининг узунлиги ўрта ҳисобида 3-5 см келади. Тўла шаклланган, лекин ҳали очилмаган кўсакларнинг шакли ғўза турига ва навига қараб тухумсимон, учи турли даражада чўзиқ-тухумсимон, думалоқ-овалсимон, шарсимон ва шарсимон анжирсимон бўлиши мумкин. Кўсакнинг диаметри ҳам ғўза формаларига қараб турли катталикларда, м; 1 см дан кичик ва 5-6 см гача, ҳатто 7 см гача бўлиши мумкин.Битта кўсакдан чиқадиган чигитли пахтанинг оғирлиги ёввойи ғўза навларида 0,25- 1,1 г гача, маданий навларида 10-12 г ва ундан ҳам ортиқ бўлиши мумкин. Майда кўсаклар жайдари тур ғўзаларига хосдир. Табиатан энг йирик кўсакли ғўзалар ўрта толали ғўза навларидир-7-8 г. гача бўлади. Ингичка толали ғўза навлари кўсаги бирмунча майда- 2,8-4 г. гача бўлади.Кўсакнинг йириклиги ғўза тури ва навларининг ирсий ҳусусиятларидан ташқари ташқи мухит жумладан, агротехник шароитига ҳамда кўсак ўсимликнинг қаерида жойлашганлигига қараб ўзгаради. Одатда энг пастда жойлашган 1-2 ҳосил шохдаги кусаклар энг юқоридаги бир неча ҳосил шохдаги ҳамда энг сўнгги бўғимдаги кўсакларга қараганда кичик бўлади. Кўсак етилгунча ғўза турига қараб унинг сирти силлиқ, сал чўтир, ғадир будур, деярли буришган, баъзан сўгалли бўлиши мумкин.

Кўсак сиртида қорамтир нуқталар-безчалар одатда яхши кўриниб туради. Кўсак тумшуғидан таг томонга қараб ўтган «чок» деб аталадиган бўй чизиқлар ёки эгатлар бўлади. Кўсак етилганда у ана шу чокидан ёрилиб очилади. Ғўзанинг айрим навида кўсак тумшуқ тепасида 3.4.5 бурчакли, юлдузчасимон, қисқа эгатчалар бўлади. Етилмаган кўсакнинг туси ғўза турига ва навига қараб яшил, оч яшилдан тўқ яшилгача ҳамда пушти ёки қизил рангда бўлиб товланади.Шунингдек кўсакнинг бир ёни-қуёшга қараган томони қизиғиш, иккинчи томони яшил бўладиган ғўза формалари ҳам бор. Кўсакни чаноқларга бўладиган тўсиқлар бориб туташадиган марказини марказий чигитбанд дейилади, чунки кўсакдаги барча уруғ чигитларнинг банди шу ерда бўлади.Кўсакнинг ҳар бир чаноғидан 5-10 тадан чигит ривожланади, булар тўсиқнинг ҳар иккала томонида икки қатор жойлашиб, банди тўсиқ чети орқали кўсак марказига келади. Демак ҳар бир кусакда ундаги чаноқ сонига қараб ўртача 25-50 тагача чигит бўлиши мумкин. Кўсакларнинг ривожланиши оналик тугунчаси уруғланган, яъни гул очилган кундан бошлаб кўсак етилгунча, яъни чоғидан ёрила бошлагунча ўрта толали ғўза навларида 50-60 кун, ингичка толали ғўза навдларида эса янада кўпроқ вақт ўтади. Кўсак ривожланишининг давомийлиги ғўза тури ёки навининг тезпишарлигига, об-ҳаво шароитига ва қўлланилган агротехникага қараб у ёки бу томонга ўзгаради. Ғўза тупида кечроқ пайдо бўлган кўсакларнинг ривожланиши даврида 70-80 кунгача давом этиши мумкин. Ҳар бир туп ғўзада шона пайдо бўлишида ва гул очилишида маълум тартиб бўлганидан етилган кўсакнинг очилиши ҳам худди шу тартибда, яъни қисқа ва узоқ навбатни ҳамда гуллаш конусдаги каби рўй беради. Ўрта Осиёнинг суғориладиган деҳқончилик ерларда кўсаклар август ойининг ўрталаридан сентябрнинг биринчи ўн кунлигигача бўлган давр ичида очила бошлайди, лекин бу жойнинг географик кенглигигача, навнинг тезпишарлигига, ғўза навларига ва об-ҳаво шароитига қараб ўзгаради.

Ғўза кузги қора совуқ тушгунча гуллашда давом этади, шунинг учун кўсакларнинг ҳаммаси ҳам пишишига улгурмайди, Ўрта Осиё шароитида одатда дастлабки 3-4, баъзан 5 - конусдаги кусаклар пишади.Совуқ урган кўсаклар кун исиши билан қуриб ,очилади. Бизнинг шароитда ўсимликдаги шона ва кўсаклар баъзи ноқулай шароитда тўкилиб кетади. Кўсакча ва шоналарнинг 10 кунга тўлмаганлари, асосан 5-7 кунлик бўлганлари кўп тўкилади. 10 кунликкача бўлган кўсакчаларни тугунча дейилади. Ғўзанинг ўсиши шароити ноқулай бўлса, ўрта толали ғўзаларда 60-70 %, ингичка толалиларда эса тахминан 2 марта кам тўкилади. Ҳосил органларининг тўкилишига тупроқда нам ва озуқа углеводларининг етишмаслиги, азотнинг ортиқчалиги. ёруғик камлиги каби ташқи муҳитлар асосий сабабчи бўлади. Чигит- тўла шаклланган ва етилган чигит тухумсимон ёки нотўғри ноксимон кўринишда бўлади. Ғўза формаларига қараб чигит узунчоқ-, бироз узунчоқ, деярли думалоқ бўлиши мумкин. Чигит муртакдан ва уни ўраб олган иккита қобиқ (пуст) дан иборат. Ички пардасимон, ташқи пўсти ёғочланиб, қаттиқлашган бўлади, буни пўчоқ дейилади. Чигит пўчоғининг сирти туклар билан қопланган. Баъзи бир ғўзаларда фақат узун туклар, бошқасида эса ҳам узун, ҳам қисқа туклар бўлади. Узун туклар тола, калтаси эса чигит туки ёки момиқ (линтер) дейилади. Чигитнинг кенг томони халаза,ингичка томони эса микропиль деб аталади. Микропиль деб аталишига сабаб шуки, чигит учининг биқинида (ниш томонида) тешикча-микропиль бўлади, уруғланиш вақтида чанг найи шу микропил оркали уруғкуртак ичига киради. Микропилнинг охири, одатда ўткир тумшуқча билан тугалланади. Бу ёғочланган уруғбанддир. Чигитнинг тузилиши: 1) чигит туки, 2) чигитнинг ташқи қаттиқ қобиғи, 3) ички пардасимон пусти,

4) муртак (мағиз), 5) уруғбанд қолдиғидан иборат. Чигитнинг йириклиги ғўзанинг тур ва навига ҳамда ўсиш шароитига қараб турлича бўлади. Масалан: ўрта толали ва ингичка толали ғўза навларининг чигити жайдари ва Ҳинди-Хитой ғўзаларига нисбатан бирмунча йирик ва узунроқ бўлади. Чигитнинг узунлиги 5 мм дан 14 мм гача бўлади. Чигитнинг оғирлиги ёки унинг массаси жуда муҳим кўрсатгич бўлиб, у асосан йириклигига ҳамда муртак ҳажмига ва тўқлилига қараб турлича бўлади. Бир дона чигит массаси 50-200 мг гача, баъзан ундан ҳам оғирроқ бўлади. Ўрта толали ғўза навларининг чигити 90-160 мг, ингичка толали ғўза навлариники эса 120-150 мг гача бўлади. Пахтачилик амалиётида чигитнинг массаси 1000 дона чигит массаси ҳисобида ифодаланади. Чигит массаси нафақат турли шароитга, балки ғўза тупининг қаерда жойлашганлигига қараб ҳам турли оғирликда бўлади. Чигит муртаги иккит уруғпалладан ва ўсимликнинг асосий бошланғич органлардан иборат. Асосий органлар бошланғич учки ўсиш куртагидан иборат бўлиб, бундан поянинг уруғбарг остки ҳамда пастки қисми ташкил топади: уруғбаргнинг остки қисми уни тупроқ ичидан ташқарига олиб чиқади. Учки ўсиш куртак юқорисида илдиз ғилофчаси бўлган муртак илдизча ҳам шаклландаи. Муртак илдизчадан асосий ўқилдиз ўсиб чиқади. Уруғбарг сатҳида ва унинг остида қорамтир майда нуқталарга ўхшаш барглар бўлиб, унда мойсимон заҳарли модда госсипол бор. Чигит тупроғмдаги мой чигит массасининг 20-25 % изини ташкил қилади. Муртакдаги мой муртак массасининг 40% ини ташкил этади. Умуман чигитдаги мой миқдори ғўзанинг тури ва навига қараб 18 дан 23 % гача ўзгариб туради. Чигит қобиғи ташқи эпидермисининг актив ҳужайраларидан пахта толаси ва туклари ҳосил бўлади. Чигитда толанинг умумий миқдори ғўза тури, нави, парвариш қилиш шароитига боғлиқ ҳолда 10-15 мингта ва ундан

ҳам ортиқ бўлади. Ҳар бир тола ҳужайранинг бўйига кучли чўзилишидан ҳосил бўлиб, бошқа ўсимлик ҳужайралари каби ичида ядроси, ҳужайра шираси, протоплазмаси ва бошқа органоидлари бўлади. Тола деворчаси (қобиғи) целлюлоза (клетчатка) қаватларидан иборат бўлиб, ташқи томондан кутикула қавати билан қопланган. Бу кутикула қавати кутин аралашган клетчаткадан иборат. Чигитнинг тола остидаги туки ҳам бир ҳужайрали бўлиб, у толага қараганда яхши ўсмаган бўлади. Пахта толаси ривожланиш жараёнида, одатда ҳар қайси гулнинг очилган кунидан бошлаб, то кўсакнинг етилгунига қадар тузилишини ўзгартириб боради. Толанинг кўсакда ривожланиш даври ўрта ҳисобда 50-60 кун давом этади. Бу давр ривожланиш хусусияти ва тола тузилишининг ўзгаришига қараб икки босқичга бўлинади. Ҳар қайси босқич тахминан 25-30 кун давом этади. Биринчи босқичда тола асосан, бўйига ўсиш билан бирга диаметри ҳам ортиб боради. Бу вақтда толанинг деворчаси юпқа бўлиб, у кутикула қаватидан иборат, кўндалангига юмалоқ шаклда бўлади. Ривожланишнинг иккинчи босқичида асосан тола ички деворларининг целлюлоза қатламининг тўпланиши ҳисобига қалинлашади. Бунда ҳар бир сутка давомида толанинг ички девори бўйига бир қават целлюлоза қўшилаверади. Пишган толада ҳаммаси бўлиб 25-30 та целлюлоза қавати ҳосил бўлади. Расм-1. Пахта толасининг кўндаланг кесими, ундаги деворчаларнинг қатма-қат кўриниши.

Тола ўзининг ривожланишини чигит ва бутун кўсакнинг ривожланиши билан бир вақтда тугаллаб, қурийди. Бунда толанинг деворчаси пучаяди ва етилган пахта толаси спирал шаклида буралади. Нормал ривожланиб етилган пахта толасининг спирал шаклда буралишига сабаб, унинг деворчалари узунасига кетган спирал шаклдаги фибриллардан тузилганлигидадир. Тола деворчалари фибрилл қаватли клетчаткадан тузилганлиги туфайли, улар қуриб қолгандан кейин пучаяди ва толани спирал шаклда буралишга олиб боради. Расм-2. Пахта толасининг етилганлик даражасига қараб буралувчанлик характери: 1-яхши етилган тола; 2-етилмаган тола; 3-хом тола. Пахта толасининг буралувчанлиги қанчалик яхши ва бир текисда бўлса, у шунчалик сифатли бўлади, чунки ип йигиришда яхши буралувчан толалар бир-бири билан яхши илашади, бу эса ип ҳамда ундан тайёрланган газмолнинг пишиқлигини оширади. Табиатда пахта толаси асосан оқ, сарғиш, қизғиш, кўкиш ва қўнғир рангларда бўлиб, селекция ишлари натижасида толага оқ тус берилган. Толанинг рангли бўлишига сабаб, унинг целлюлоза қаватларида катехин деб аталган модданинг мавжудлигидир. Пахта толасининг буралувчанлиги ҳар 1 мм узунликда қанча бурама ҳосил қилиш миқдори бўйича ифодаланади.

Ўрта ва ингичка толали ғўза навларида етилган толанинг буралувчанлиги 10-12 га тенг. Жайдари ва Ҳинди-Хитой ғўзаларида пахта толасининг буралувчанлиги нисбатан кам. Шунга кўра буралувчанлик фақат пахта толасига хос хусусиятдир. Бошқа ҳеч қандай толалар буралувчанлик хусусиятига эга эмас. Агар тола етилмай, хомлигича қуриб қолса унинг деворчалари юпқалашиб кетади, чунки бунда клетчатка қаватлари кам ҳосил бўлади. Бундай ҳоллар кўсаклар ҳали етилмаган пайтда тўсатдан совуқ тушиши ёки ғўза тупларининг десикация қилиниши натижасида содир бўлади. Бундай толаларнинг деворчалари пучайиб қолади, лекин қора совуқ тушгунга қадар уларнинг етилиш даражасига қараб толалар буралмайди ёки жуда суст буралади. Етилган кўсаклардаги чигитларда нормал ривожланган толалар билан бирга деворчалари ўта етилган толалар ҳам учраши мумкин, бу хилдаги тола деворчалари клетчатка қаватининг ҳаддан ташқари кўплаб ҳосил бўлиши оқибатида қалинлашиб кетиб, қуриганда деворчалари пучаймайди, толалари ҳам буралмайди ва шунга кўра спирал бурамалар ҳосил қилмайди. Одатда бундай пахта толасини ўта пишган толалар деб юритилади. Fўза индивидуал ривожланиш процессида чигитни экишдан тортиб то вегетация даври охиригача бешта асосий фазани ўтайди. 1. Униб чиқиш, яъни уруғпалланинг кўкариб чиқиш фазаси. 2. Чинбарг чиқариш фазаси. 3. Шоналаш, яъни ҳосил шохлар пайдо қилиш фазаси. 4. Гуллаш фазаси. 5. Пишиш, яъни кўсакларнинг очилиши фазаси. Fўзада нормал шароитда ривожланиш фазалари ўрта ҳисобда экишдан то ниҳолларнинг униб чиққунига қадар тупроқда нам етарли ва қулай температурада 5-7 кун, ноқулай шароитда эса 10-15 кун ва ундан ҳам кўпроқ, ниҳолларнинг кўкариб чиқишидан то дастлабки чинбарг чиқаргунга қадар 8- 12 кун, биринчи чинбарг чиқаргандан то шоналай бошлагунга қадар 25-30

кун, шоналай бошлагандан то гуллай бошлагунгача 25-30 кун ва ниҳоят гуллай бошлагандан то ҳосил етилишга қадар 50-60 кун вақт ўтади. Мамлакатимизда экиладиган ўртача толали совет ғўза навларида чигитни экишдан то ҳосили пиша бошлагунга қадар тахминан 120-150 кун, ингичка толали совет ғўза навларида эса 140-160 кун ўтади. Ўсимликда навбатдаги ривожланиш фазасини бошланиш оралиғида чинбарг чиқариш фазасидан бошлаб, нормал ўсиш шароитида кичик фазалар кечади, бунда ўсимлик бир фазадан иккинчисига ўтиш учун тайёргарлик кўради. Асосий пояда олтинчи-саккизинчи чинбарг пайдо бўлиши (Ўрта Осиё шароитида тўртинчи - еттинчи барг қўлтиғидан, баъзан ундан пастда ёки юқорида) ва учида шонаси бўлган биринчи ҳосил шохининг шакилланиши шоналаш фазаси бошланганлигининг белгисидир. Шоналаш фазаси бошлангандан то навбатдаги асосий фаза - гуллай бошлагунгача ғўзада яна кичик фаза давом этади, яъни бунда асосий пояда навбатдаги ҳосил шохи шаклланиб, у навбатдаги асосий фаза бошланганлигидан далолат беради. Чунончи, нормал ўсиш ва ривожланиш шароитида ғўза 9-11 та ҳосил шохи чиқарса ва биринчи ҳосил шохининг биринчи бўғинида биринчи гул очилса, демак ўсимликда гуллаш фазаси бошланди деган сўз. Гуллаш фазасидан кейин асосий фаза- пишиш фазаси бошлангунга қадар ғўзада кичик фаза, яъни навбатдаги қисқа муддатли гуллаш фазаси давом этади. Бунда гуллаш ўсимлик тупи бўйлаб юқорига кўтарилиб, тахминан 16- 18 ҳосил шохига етганда, биринчи ҳосил шохининг биринчи бўғимида одатда биринчи кўсак очилади бу эса ўсимликда пишиш фазаси бошланганлигининг белгисидир. Пишиш фазаси бошлангандан то вегетация даври охиригача ўтадиган кичик фазалар қисқа муддатли етилиш фазаларидан (кўсакларнинг олдинма- кейин очилишидан) иборатдир. Бу хилдаги кичик фазаларнинг ўтиш сони ҳосилнинг пишиш фазасининг бошланганлигига ва кузги нобуд қиладиган

даражадаги совуқнинг тушиш муддатига, шунингдек, ғўза навига, об-ҳавога ва қўлланилган агротехника тадбирларига боғлиқ бўлади. Кичик ва асосий фазалар оралиғидаги даврлар маълум даражада узун ёки қисқа бўлиши мумикн. Масалан, ғўзада дастлабки чинбарг чиққандан кейин пайдо бўладиган 2-3 та чин баргнинг ҳар бири ўртача 4-5 кун оралатиб, бундан кейин пайдо бўладиган бир неча баргларнинг ҳар бир 3-4 кун оралатиб чиқади. Fўзанинг ўсув даврида бирмунча иссиқ кунлар бошлангач, унда ҳар 2-3 кунда янги барг пайдо бўлиб туради. Ёз охиридан бошлаб то ўсимликда ўсиш процесси тўхтагунга қадар биринчи барг билан иккинчи барг пайдо бўлиши ўртасида ўтадиган вақт аста-секин чўзила бошлайди. Ривожланиш фазаларини ва уларнинг нормал ритмда ўтишини, шунингдек, ривожланишнинг нормал боришини ўзгартирадиган шароитларни билиб олиш, ғўзанинг ҳолатини тўғри аниқлаш ва конкрет шароитларни ҳисобга олган ҳолда агротехника тадбирларини тўғри қўллаш учун жуда муҳимдир.

Похожие

Тут дарахтининг биологияси ва морфологияси

Ток морфологияси

Ҳашоратлар морфологияси

Ғўзанинг халқ хўжалигидаги аҳамияти

Ғўзанинг келиб чиқиши