Ток морфологияси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ток морфологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

543 KB

Ток морфологияси Режа: 1. Ток ер ости қисмларининг (илдизларининг) тузилиши ва ривожланиши. 2. Ток ер устки қисмларининг тузилиши ва ривожланиши. 3. Ток экини қисмларининг ўсиш ва ривожланишини бошқариш.

Таянч иборалар: Токнинг ер остки ва ер устки қисмлари, уларнинг тузилиши, морфологияси, ривожланиш ҳусусиятлари, ток илдизи, кундаси, қўллари, кўп йиллик новдалари, бир йиллик новдалари, барглари, жингалаклари,гул тўплами, меваси, уруғи. . Ток экини кўп йиллик дарахтчил экин бўлиб, бошқа дарахтчил экинлардан ўзининг барқарор шаклига эга эмаслиги билан фарқ қилади. Токнинг қисмларини ўзаро боғлиқлигини ва ташқи омиллар таъсирида ўзгаришини билган ҳолда етиштиришнинг илмий агротехникасини кенг ишлаб чиқиш мумкин. Токнинг кундаси ўстириш усулига қараб ҳар хил баландликда бўлиши мумкин. Масалан, ер ток ҳолида ўстирилганда 30-50 см, воиш ва сўриларда ўстирилганда эса 2-3 м гача ва ортиқ бўлиши мумкин. Кўп йиллик новдалари, яъни қўллари шакл бериш усулига қараб 5-6 ва 7-8 тагача бўлиши мумкин. Бир йиллик новдалари эса бошқа дарахтчил экинлардан фарқли ўлароқ бир неча метргача ўсиши мумкин. Токда жами қолдирилган кўзлар 100% дейилса, шуларнинг 70% гачаси кўкариб чиқади ва кўк новда беради. Барча кўкарган новдаларни 100% десак хўраки навларда 30-32% ҳосилдор шохлар, винобоп навларда эса 60% гача ҳосилдор шохлар бўлади. Токнинг ер ости қисмларига илдизлари киради. Илдизларнинг асосий вазифаси тупроқдан сув ва озиқ моддаларни ўзлаштириб, ер устки қисмларига етказиб беришдир. Бундан ташқари, фотосинтез ҳодисаси учун зарур бўлган карбонат ангидрид газини ҳам илдизлари орқали етказиб беради. Ток илдизлари кучли ўсганлиги, чуқур кириб бориши ва сўриш кучининг юқорилиги билан бошқа дарахт экинларидан фарқ қилади. Токнинг қурғоқчиликка чидамлилига асосан илдизлари таъсир кўрсатади. Ток илдизлари вегетатив йўл билан қаламчаларидан кўпайтирилганда попук илдиз ҳолида ўсади, агарда уруғидан кўпайтирилса ўқ илдиз ҳолида ривожланади. Ток илдизлари 3 кисмга бўлинади: юза-шудринг шимувчи илдизлар, ён илдизлар

ва асосий илдизлар. Юза илдизлар ер ости кундасининг юқори қисмида пайдо бўлади, асосан тупроқнинг юза, ҳайдалма қаватида жойлашади. Улар калта ва нозик бўлади, ҳар йили пайдо бўлиб тупроқнинг юза қисмида жойлашади. Ён илдизлар ер ости новдасидан ривожланиб, горизонтал ҳолда ривожланади, улар нисбатан узунроқ бўлади. Асосий илдизлар эса энг чуқурда жойлашган бўлиб, асосий вазифани бажаради. Токда асосий илдизларни кучли ўстириш учун, тажрибада юза илдизлари олиб ташланади. Ток илдизлари бир неча тартибгача шохланади I,II,III ва ҳ.к. Ток илдизлари тузилишига кўра ва бажарадиган функциясига қараб скелет ва ўсувчи илдизларга бўлинади. Ўсувчи илдизлар эса ёш, попук ҳолда, нозик, оқ рангда бўлади ва тупроқдан сув ва озиқ моддаларни ўзлаштириб олади ва уларда органик моддалар синтезланади. Илдизларнинг ри-вожланишига тупроқ шароити катта таъсир қилади. Юмшоқ ва унумдор тупроқли ерларда улар яхши ривожланиб, унумсиз шағал- тошли, шўрланган ва ботқоқ тупроқли ерларда илдиз тизими заиф ривожланади. Ерни экишдан олдин сифатли тайёрлаш ток илдиз тизимининг тез ўсишига ёрдам беради. Ерни чим босиши, кичик нормада тез-тез суғориб туриш қатор ораларини юза юмшатиш илдизларни юза қаватида ривожланишига сабаб бўлади. Ерни чуқур ишлаганда улар 1. Ер остки кундаси: а-ер остки кундаси; б-илдиз «товони»; узилиб кетиши мумкин. в-шудринг шимувчи юза илдизлар; Ўғитланган тупроқлар г- кундаси (штамб). 1- расм . Ток тупи ќисмлари .

2. Ер устки ќисми: д-ток кундаси; е-занг (ќўллар); да илдизлар, ўғитлан ж-маданг; з-ћосил новдалари; и-кунда яќини (занг)дан маган тупроқларга нис чиќќан новдалар; к-бачки ёки ќўлтиќ новдалар; батан кучли ривож л-ўринбосар новдалар. ланади. Шундай қилиб, ерни тегишлича ишлаш, суғориш, ўғитлаш ва бошқа агротехника тадбирларни бажариш туфайли илдизларнинг ўсиши ва фаолияти учун ва бинобарин тупнинг яхши ўсиши, юқори ҳосил олиш учун қулай шароит яратилади. . Токнинг ер устки қисми тана (штамб) ва унинг ҳар хил ёшдаги новдалари ҳамда бир йиллик новдаларидан иборат бўлади. Унинг кўп йиллик қисмлари ток тупининг асосини ташкил этади. Табиий шароитда ток тупи нисбатан ингичка ва узун 20-30 см, йўғонлиги 30-40 мм бўлади. Токка одатда 10 см дан 2 м гача бўлган кичик туп шакли берилади, шакл берилмаганда эса унинг асосий новдалари тупроқ юзасида жойлашади. Тупнинг асосий кўп йиллик новдалари, занг тарқалган қисми кунда дейилади. Ёш тупларда кунда деярли сезилмайди, чунки кейинчалик занг ҳосил бўладиган рудалар ҳар хил баландликда жойлашади. Тупнинг ёшига қараб, рудалар тахминан бир текисликда жойлашади ва кунда ҳосил қилади. Бу кунда туп қариганда жуда йўғонлашади ва каллаксимон, косасимон ҳамда кўп новдали елпиғичсимон шакл берилган тупларда яхши сезилади. Калта зангни ҳар йили кесиш ҳисобига, уларнинг узунлиги доим ошириб борилади ва уларда бир йиллик новдалар ривожланади. Ўринбосар бутоқ 2-3 та куртак қолдириб кесилган новдалар бўлиб, бу куртаклардан келгуси йил учун новдалар ўсиб чиқади. Улардан 1-2 таси ҳосил берувчи маданг (келгуси йили ҳосил новдалари чиқадиган новдалар), биттаси эса яна ўринбосар бутоқ учун қолдирилади. Ёшартирувчи бутоқ зангнинг асосига яқин жойда ёки танада қолдирилади. У қариётган ёки жуда узун зангни секин-аста алмаштириш учун хизмат қилади. 5-20 та куртак қолдириб кесилган, пишган бир йиллик новда ҳосил новдаси (маданг) деб аталади.

Яшил новда токнинг ўсаётган ёки ўсишини тамомлаган, баргли бир йиллик қисмидир. Пишган новда ҳам худди шундай, лекин ёғочлашган ва барглари кузда тушиб кетган бўлади. Токнинг тўпгул ёки шингилли яшил новдаси ҳосил новдаси дейилади. У шу йили ҳосил беради. Тўпгулсиз новда мевасиз новда дейилади. Ер ости поясидан ўсиб чиқадиган новдалар бачки новдалар тупнинг қари қисмларидаги яширин куртаклардан ривожланган новдалар ҳам бачки новдалар дейилади. Баргларнинг пояга бириккан жойи бўғим дейилади. Новданинг иккита қўшни бўғими орасидаги қисм бўғим оралиғи дейилади. Куртаклар барг қўлтиқларида ривожланади. Қўлтиқ новдалар ўсиб чиқадиган куртаклар, қўлтиқ куртаклар дейилади. Улар тез етилувчан бўлади, тиним даврини ўтмайди, улардан шу йилнинг ўзидаёқ иккинчи тартиб новдалар ривожланади. Қўлтиқ новдаларнинг асосида қишловчи куртаклар ривожланади, келгуси йили улардан асосий новда чиқади. Бу новда қўлтиқ новдалар заиф бўлганда ҳам шакллана боради; қишловчи куртак ҳосил бўлгандан сўнг пишмаган қўлтиқ новдалар нобуд бўлади. Қўтиқ новдаларнинг етилмаган биринчи баргчаси қўлтиғида жойлашган пастки куртак дифференциалланади ва кўзчага айланади. Бу куртак иккита умумий тангача (қобиқ) билан, унинг устидан тукчалар билан қопланган. Токда ҳам барг бошқа ўсимликлар сингари асосий қисм бўлиб, фотосинтез натижасида пластик моддалар ишлаб чиқилади. Тупда барг қанча кўп бўлса фотосинтез ҳодисаси кучли боради, кўп озиқ моддалар ишлаб чиқилади ва натижада сифатли мўл ҳосил олинади. Ток барглари оддий бўлиб барг юзаси кенг, атрофлари нав белгисига қараб чуқур ва юза кесилган бўлади. Бир гектар токзорда ўртача 2-5 гектаргача барг юзаси бўлади. Баргларда транспирация ҳодисаси кучли боради. Бир гектар токзорнинг барг юзасидан, масалан Оқ кишмиш навида бутун ўсув даврида II минг м/куб сув парланади. Ток барглари 2 ойгача ўсиб, фотосинтез ҳодисаси кучли бўлади, шундан сўнг фотосинтез сусайиб физиологик қарийди.

Шунинг учун, хомток пайтида новданинг орқасида жойлашган қари барглар олиб ташланади. Ўртача ҳар бир бош узумга 5 тадан барг

тўғри келиши керак. 2-расм. Ток гулининг типлари. 1-2-ќўш жинсли, 3-4-функционал урѓочи, 5-ћаќиќий урѓочи, 6-эркак, 7-8-эркак ўтувчи типда Токда жингалаклари шакли ўзгарган новда бўлиб, ноқулай шароитлардан ҳимоя вазифасини ўтайди. Жингалаклар оддий ва шохланган бўлади. Улар симподиал шохланади. Жингалаклар тирговучга текканда таъсурот туфайли, унинг юқори қисми ўралиб олади, пастки эркин қисми эса пружина шаклида спирал бўлиб боради ва новдани тирговучга тортади. Тирговучга ўралиб олиш учун, жингалак айланма харакат қилади, унинг учи икки соатда бир марта айланиб чиқади, жингалаклар

новданинг тўпгулларидан юқоридаги бўғимларида ривожланади. Жингалаклар новданинг бўғимларида тўпгуллардан юқорида жойлашади. Тўпгуллар эса ҳосил шохларида асосидан иккинчи-учинчи бўғимларида жойлашган барглар қаршисида ҳосил бўлади. Ҳосилсиз новдаларда жингалаклар новда асосидан иккинчи бешинчи бўғимларда ҳосил бўлади. Ток тўпгули, гуллари мураккаб шингил ёки рўвак шаклидаги тўпгулга йиғилган. Улар ўтган йилги қишки куртакларда ҳосил бўлади ва келгуси йил баҳорда куртаклар ёзилгунча бошланғич ҳолатда бўлади. Агар, ток гули куртак ҳосил қилаётган пайтда яхши озиқлантирилган бўлса, тўпгуллар бирин-кетин ҳосил бўлади ва тобора майдалашиб боради. Биринчи тўпгул жуда йирик бўлади. Унча қулай бўлмаган шароитда куртаклар ҳосилсиз бўлади ёки ундан фақат битта тўпгул чиқади. Одатда новдадаги жингалаклардан юқорида тўпгул ҳосил бўлмайди. Тўпгул ва жингалаклар келиб чиқиши бир хил бўлган қисмлардир. Ўсув даврининг охирида куртакдаги бошланғич тўпгул ва ён бўртиқли ўқ кўринишда бўлади. Баҳорда новда ўса бошлаган вақтида тўпгул баргчалар билан ўралган бўлади. Новдалар 15-20 см га етганда тўпгуллар сезила бошлайди. Тўпгуллар моноподиал ривожланади. Марказий ўқдан 3-4-тартиб шохлар чиқади. Улар асосида кучли ривожланади ва шунинг учун тўпгуллар кўп ҳолларда конуссимон шаклда бўлади. Лекин, бошқацилиндрсимон шаклда, юмалоқ, ҳар томонга шохланган шаклларда ҳам учрайди. Тўпгулнинг пастки шохлари (тўпгулнинг қаноти) заиф ривожланади, кам гулли бўлади. Баъзан, у шингилни ушлаб туриш учун жингалак вазифасини ўтайди. Тўпгулнинг ўқлари учтадан бўлиб тўпланган шона билан тугайди. Уларнинг марказдагиси ёнидагиларга қараганда кучли ривожланган. Битта тўпгулда ўрта ҳисобда 200 дан 1500 тагача шона бўлади.

Токнинг экиладиган навларининг кўпчилигида гуллари икки жинсли бўлади. Лекин, баъзи бир хўраки ва винобоп навлари (Нимранг, Каттақўрғон, Чарос, Дарои ва Тавквери) нинг гули функционал урғочидир. Нормал, икки жинсли гуллар беш қисмли тузилишга эга, улардан яхши ривожланган тугунча ва серпушт чангли оталиқлар бўлади. Булар ўзидан ва четдан чанглана олади. Токнинг гуллари майда, яшил бўлади. Гули ингичка бандда жойлашади. Косачаси яхши ривожланмаган, тожбарглари қўшилиб ўсган, 5-6 типли бўлади. Гултожиси қўшилиб кетган 5-6 тожбаргдан иборат, булар гулнинг ички органларини гул очилгунча бекитиб турадиган қалпоқча ҳосил қилади. Гул очилиши пайтида қалпоқча тушиб кетади, бу оталиқларнинг тўғриланиши, тожбаргларнинг текис ўсмаслиги ва халқасимон найчаларнинг тез ўсиши туфайли рўй беради. Гултож-қалпоқ тушиб кетгандан сўнг, оталиқ чангдонлари ёрилади, чанглар шу гулнинг оналик тумшуқчасига тушади, сўнгра чангдонлар ташқи томонга бурилади ва чанглар шамол ёрдамида бошқа томонга тарқалади. Бу вақтда оналик тумшуқчасидан суюқлик ажралади. Бу суюқлик тушган чанг найча ҳолида ўсиб, оналик устунчаси орқали уруғ куртакка ва муртак халтасига киради. Бу ерда генератив ядро тухум хужайра билан қўшилади. Чангдонлар кўпинча қалпоқча остида ёрилади, бунда қатъий ўзидан чангланиш рўй беради. Лекин, гул чангдонлар ёрилиши биланоқ, очилгани сабабли чангланиш ва уруғланиш процесси очилган гулда ўтади. Функционал урғочи гулларнинг яхши ривожланган оналиги, қисқа ёки қалпоқчаси тушиб кетгандан сўнг, пастга эгилиб турадиган оталик ипи бўлади. Буларнинг чанги наслсиз (стерил), учлари, ҳар хил шаклда бўлади. Функционал урғочи гулли навлар четдан чангланишни талаб қилади. Агар бундай гулли икки жинсли навларнинг чанги билан чангланмаса, улар тўкилиб кетади ёки майда-партенокарпик, уруғсиз мева беради. Натижада узумнинг ғужумлари майдалашиб, ҳосил камайиб кетади ҳамда унинг сифати пасаяди. Бинобарин, функционал урғочи гулнинг чанги нормал

уруғлантириш хусусиятига эга эмас, лекин у мева пўстининг ривожланишини тезлаштиради ва уруғсиз майда ғужум ҳосил бўлишига олиб келади (ҳусусий партенокарпия). Токнинг эркак гулларида оналик ривожланмаган, устунчасиз ва тумшуқчасиз бўлади, оталиклар кўп бўлиб, тўғри ривожланган, чанглари ҳудди икки жинсли гулларникидек шаклда. Эркак тип гуллар токнинг ёввойиларида ва уларнинг дурагайларида учрайди. Эркак гулли ўсимликларнинг катта тўпгули бўлади, аммо мева бермайди. Гул тугунчалари мева-ғужум бўлиб ривожланади. Ғужум мева бандидан узилгандан сўнг, унинг ўрнида найсимон толалар боғлами кўринади. Тўпгули узум боши бандига, шохланган тўпгул ўқи гултожга айланади. Узум бошининг банди қисқа ва узун бўлади. Узум бошининг шакли ва унинг зичлиги гултожнинг шохланиши даражаси ва ғужумлар сонига боғлиқ бўлади. Узум бошлари цилиндрсимон, цилиндр-конуссимон шаклда, бўлакчали шохланган бўлади. Улар зич, ўрта ва ғужумлар кесилган ҳамда деформацияланганда, жуда зич, бўш, жуда бўш бўлиши мумкин. Катта–кичиклигига қараб, узум бошлари катта, ўртача ва кичик бўлади. Узум бошининг катталиги ва зичлиги токнинг навигагина эмас, балки экологикшароит, агротехника, чангланиш шароити, тугунчаларнинг тўкилиши ва мева тугиш даражасига ҳам боғлиқ. Мевасининг асосий қисмини мева эти (мезокарпий) ташкил этади. Унинг хужайралари йирик, юпқа деворли, қанд моддаси кўп бўлган хужайра шираси билан тўлган йирик вакуолалари бор. Мева этининг уруққа ёпишган ички қисми (эндокарпий) марказий қисм дейилади. Навига ва парвариш қилиш шароитига қараб ғужумлар юмалоқ, овал, чўзиқ, узунчоқ ва ҳоказо шаклли, ўлчамига кўра йирик, ўрта ва майда бўлади. Ғужум ўсиши даврида яшил рангли ва оғизчали бўлади. Унинг пўст хужайраларида хлорофилл бор, шунинг учун уларда фотосинтез процесси боради. Пишиш даврига келиб фотосинтез қобилияти кескин пасаяди.

Пишган ғужум навига қараб ҳар хил рангли: оқ, пушти, қизил, кул ранг, қора ва шу ранглар орасидаги ўткинчи рангда бўлади. Узумнинг уруғи майда, ноксимон шаклда, юқори қисми юмалоқ ва пастки қисми тумшуққа ўхшаб чўзилган бўлади. Ташқи томондан пишиқ пўст билан қопланган. Бу пўст тагида эндосперм ва муртак бўлади. Эндосперм уруғ униб чиқаётган вақтда муртак фойдаланадиган озиқ моддадир. Агар, барча уруғкуртаклар уруғланса, мевада 4 та уруғ, лекин кўпинча 2-3 та уруғ бўлади, чунки барча уруғ куртаклар уруғланмайди. Уруғсиз мевалар ҳам учрайди, бу тугунчанинг уруғланиши ва муртак халтачасининг ривожланиш характерига боғлиқ. . Ток экини узоқ вақт мосланиш процессида йўқолган қисмларини осонгина тикланиш ҳусусиятига эга бўлди. Ер усти қисмининг мустаҳкам бўлишлиги ва узоқ яшамаслиги сабабли озиқ моддалар токнинг асосан илдизида тўпланади. Зангда озиқ моддалар бўғимларида ва диафрагмада тўпланади ва ёзилаётган куртаклар ҳамда новдалар ўса бошлаган даврда озиқ бўлиб хизмат қилади. Ток экини қисмларининг ўсиши ва ривожланишига ташқи муҳит омиллари ва қўлланилаётган агротехнологик жараёнлар таъсир кўрсатади.

Адабиётлар: 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

Похожие

Ҳашоратлар морфологияси

Ток биологияси

Ғўзанинг морфологияси ва биологияси

Ўзгармас ток генераторлари

Тут дарахтининг биологияси ва морфологияси