Ток биологияси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ток биологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

Ток биологияси Режа: 1. Vitis авлодининг умумий таърифи. 2. Ток экининг ривожланиш даврлари. 3. Токнинг йиллик ривожланиш фазалари ва тиним даври. 4. Токнинг ташқи муҳит омилларига муносабати.

Таянч иборалар: Токгуллилар оиласи, Vitis авлоди, Витис винифера тури, кўп йиллик, дарахтсимон экин, катта ривожланиш цикли, йиллик ўсув фазалари, асосий тиним даври, мажбурий тиним даври, шира харакати, куртак чиқариш, гуллаш, меваларнинг ўсиши, меваларнинг пишиши, новдаларнинг пишиши, барг тўкилиши, токнинг ёруғликка, намликка, иссиқликка, озиқ моддаларга, ҳаво ва шамолга муносабати. . Токлар оиласи барча субтропик ва мўътадил иссиқ иқлимли мамлакатларда ўсадиган, бир-бирига морфологик белгилари ҳамда биологик ҳусусиятлари билан фарқ қиладиган 1000 га яқин турдан иборат, II авлодни ўз ичига олади. Уларнинг баъзиларигина экилади ва мева олиш ҳамда декоратив мақсадлар учун фойдаланилади. Булар орасида паст бўйли дарахт, бу чирмашиб ўсувчи лианалар ва ўт шаклида ўсувчи турлар бор. Ток қисмларининг тузилиши улар ўсаётган шароитга боғлиқ бўлиб, бир-биридан катта фарқ қилади. Уларнинг илдизи узун, чўзиқ, патак илдиз бўлиб, камдан-кам холда туганакка ўхшаб бўртиб чиқади. Новдаларидаги бўғимлар ораси узоқ, барглари қаршисида жингалаклари бўлади.Баглари йирик, бутун, панжасимон, патсимон, одатда кейинчалик тушиб кетадиган иккита ён барглари бўлади. Тўпгули алоҳида шингил, соябон, рўвак шаклида. Улар одатда баргнинг қаршисида жойлашган. Гуллар майда, яшил икки жинсли ва айрим жинсли бўлади. Косачалари қўшилиб ўсади. Гултожиси 4 та, 7 та тожибаргдан тузилган. Гул очилганда у ҳудди юлдузга ўхшайди ёки қалпоқча шаклида тушиб кетади. Оталиги 4-5 та, камдан-кам ҳолда 6-7 та, чангдонлари икки уяли. Тугунчаси икки уяли, ҳар бир уяда иккитадан уруғ куртак бўлади. Устунчаси қисқа ёки узун. Оналик тумшуқчаси косасимон ёки бошсимон. Меваси серэт, ширали ёки уруғли қуруқ мева. Токнинг кўп турлари ёввойи ҳолда ўсади. Vitis авлодининг турлари кўп тарқалган ва улар хўжалик аҳамиятига эга. Бу авлоднинг 70 туридан 20

тасигина фойдаланилади: 5-6 та тури ҳосил олиш учун, қолганлари пайвантаг сифатида ва селекция ишларида, шунингдек декоратив мақсадларда фойдаланиш мумкин. Баъзи турлари филлоксера ва замбуруғ касалликларига чидамли бўлади. Ўсиш жойига қараб vitis авлодининг турлари уч гуруҳга европа-осиё, шарқий осиё ва шимолий америка гуруҳларга бўлинади. Европа-Осиё гуруҳига битта Vitis винифера (Vitis Vinifera) тури киради. Бу турга ёввойи, ёввойилашган ва экиладиган токнинг барча юқори сифатли навлари киради. Унинг ватани Европа, Ўрта ва Кичик Осиё, Кавказорти, Осиёнинг ғарбий қисми, Шимолий Африка ва Ўрта ер денгизи ҳамда Қора денгиз атрофидаги туманлардир. . Ток экини кўп йиллик дарахтчил экин бўлиб, бутун ўсув даврини 2 та циклга бўлиш мумкин: Катта ривожланиш цикли ва кичик ривожланиш цикли. Катта ривожланиш цикли 250-300 йилгача давом этиши мумкин. Лекин, иқтисодий жихатдан аҳамиятли бўлган токлар 50-60 ёшгача бўлган токлар ҳисобланади. Чунки шундан сўнг токнинг ҳосилдорлиги йилдан йилга камайиб бораверади. Кичик ривожланиш цикли токда йиллик ўсув фазаларини ва тиним даврини ўз ичига олади. Ток ҳар йили 6 та ўсув фазасини бошидан кечиради. Тупроқ ҳарорати 8-9°С, ҳаво ҳарорати 10°С бўлганда токларда шира харакати бошланади, 1-ўсув фазаси - 10-15 кун давом этади. Бунда токларнинг шикастланган жойларидан сув оқади, шунинг учун халқ тилида токнинг кўз ёши ҳам деб юритилади. Оқаётган сув таркибида 1-2% гача қуруқ модда бўлади, фанда ширанинг оқишини салбий таъсири йўқ деб ёзилади. Лекин, деҳқончилик тажрибасида токнинг ширасини иложи борича оқизмасликка харакат қилинади, чунки ток «чарчайди» деб юритилади. Шунинг учун, бу даврда ҳеч қандай агротехник тадбирларни ўтказиш тавсия этилмайди. 2-фаза - Куртак чикариш ва новдаларнинг ўсиш фазаси. Бу фазада куртаклар пайдо бўлиши бир ойгача, новдаларнинг кучли ўсиши эса икки ойгача давом этади. Бу даврда, бир йиллик новдаларда мавжуд бўлган куртаклар аста-секин бўртиб ўса бошлайди. Куртаклар оч яшил рангда

бўлиб,жуда мўрт бўлади, салгина тегилса ҳам, тушиб кетиши мумкин. Сўнгра новдалар тез ўса бошлайди. Дастлабки даврларда хатто бир кунда новдалар 10 см гача ҳам ўсиши мумкин. Новда узунлиги 15-20 см га етганда, учинчи ва тўртинчи барг қаршисида бошланғич гул тўпламлари пайдо бўлади. 3-фаза – гуллаш фазаси. Бу фаза 14-15 кун давом этади. Ток гуллари жуда майда бўлиб, шингил (рўвак) гул тўпламига жойлашган. Ҳар бир шингил гул тўпламида 200 тадан 1500 тагача гуллар бўлади. Уларнинг гуллаганини фақат гул косачасини ташлаганидан билиш мумкин. Ток гулларининг фақат 30% чангланиб мева беради, қолгани тўкилиб кетади. Гуллар 6-кун чангланади. Шунинг учун, ток гуллаганда ҳаво тинч, шамолсиз бўлса сунъий йўл билан чанглантириш керак. Агарда кучли шамол, ёмғир бўлса ҳам, гул чанги ювилиб, яхши чангланмай қолади. 4фаза меваларнинг ўсиш фазаси. Бу фаза эртапишар навларда 20-30 кун, кечпишар навларда 50-60 кунгача давом этади. Гуллар чанглангандан бошланиб, токи ғўралар пайдо бўлиб «ҳол отгунга» қадар давом этади. Бу вақтда мевалар сезиларли даражада тез ўсади, меванинг шакли ва оғирлиги ортиб боради. Мевалар тўқ яшил рангда бўлиб, эти қаттиқ бўлади. Биокимёвий таркибига кўра кислотали жуда юқори бўлади ва шунинг учун бу фазада меваларни истеъмол қилиб бўлмайди. 5-фаза – Меваларнинг пишиш фазаси. Бу фаза эртапишар навларда 20- кун ва кечпишар навларда 50-60 кун давом этади. Бу фазада мевалар нав белгисига қараб рангини ўзгартира бошлайди, пўсти юпқалашиб,эти юмшайди. Меваларнинг пишиши икки хил бўлади: техник пишиш ва физиологик (тўла) пишиш. Техник пишган пайтида меваларни қантдорлиги ортиб кислоталиги камайиб, истеъмол учун яроқли бўлади. Шунинг учун, мевалар тўлиқ пишмасдан, шу даврдан бошлаб меваларни ҳўл ҳолда истеъмол қилиш мумкин. Тўла пишганда эса меваларнинг таркибидаги қант (шакар) миқдори максимал даражага етади, кислоталиги эса минимал даражада камаяди. Ҳар қайси нав узум меваси нав белгисига қараб ўз рангига эга бўлади, уларнинг оғирлиги ҳам максимал даражага етади. 6-фаза – Бир йиллик новдаларнинг пишиши ва барг тўкилиши. Бу фаза кўпинча ташқи

муҳит омилларига боғлиқ бўлиб, баъзи йилларда ток бу фазани ўтмай ҳам қолиши мумкин. Чунки, Ўзбекистон шароитида энг биринчи қаттиқ совуқлар октябрь ойининг бошларида кузатилади. Шу давргача ток новдалари пишмаган ва барглари тўкилмаган бўлса, совуқдан шикастланиб нобуд бўлади. Шунинг учун агротехника тадбирларини агроном ўз вақтида тугатиб, ток экинига бу охирги фазани ўташи учун имконият яратиши керак. Бунда, минерал ўғитларни эрта бериб тугатиш, август ойидан кейин эса токни умуман суғормаслик. Агарда шу тадбирлар кечиктирилса, ток биринчи совуқларданоқ шикастланиши мумкин. . Ёруғлик меъёрида бўлганда мевалар яхши ранга киради, меваси оқ рангда навларнинг ёруққа қараган томони қахрабо, сарғиш ёки бироз қўнғир, ним рангларнинг меваси пушти тусга киради. Бунда мева пўсти пишиқ, қалин ва қаттиқ бўлади, натижада уларнинг ташишга ва сақлашга чидамлилиги ортади. Яхши ёритилганда иссиқлик ва намлик билан биргаликда чангланиш ҳамда уруғланиш жараёни нормал боради, куртаклардаги тўпгул бошланғичлари яхши тақсимланади,узум бошлари ва новдалари пишади, мевалар таркибидаги шакар миқдори ортади. Токзор барпо қилишда, жой танлаш пайтида, уни тегишли тоғ ён бағирларга жойлаштиришда, қатор олишда, зангни симбағазга олишда, новдаларнинг ўз вақтида боғлашда ортиқча новда ва қўлтиқ новдаларни буташ ва ҳоказоларда ёруғликка эътибор берилади. Ток навлари ҳар хил ҳароратни талаб қилади. Бу ҳар хил навлар экиш чегарасини, ихтисослаштирилган ва нав таркибини, ундан фойдаланиши, шунингдек ҳосил миқдорини ва унинг сифатини белгилайди. Йиллик циклнинг ҳар хил фазаларида ток иссиқликни турлича талаб этади. Илдиз тарқалган қатлам 8-9°га яқин исиганда шира харакати бошланади. Кунлик ўртача ҳарорат 10° бўлганда куртаклар бўрта бошлайди ва 11-12°бўлганда ёзила бошлайди. Шундай қилиб, кунлик ўртача ҳарорат 10° бўлганда ток барқарор ўса бошлайди. Бу чегара токнинг ўсиши учун биологик ноль” ҳарорат деб қабул қилинади. Бундай ҳароратда кузда ток

ўсишдан тўхтайди ва барглари тўкила бошлайди. 10° дан юқори ҳарорат ток учун актив ҳарорат ҳисобланади. Ток ўртача кунлик ҳарорат 10°га яқин бўлганда гуллайди, лекин 25-30° оптимал ҳарорат ҳисобланади. 30°да новдалар энг тез ўсади. Тупроқда намлик етишмаса 40°дан юқори ҳароратда ток ўсишдан тўхтайди ва барглари куяди, мевалари жигарранг тусга киради, буришади ва қурий бошлайди. Кузда 3-5°совуқда барг ва мевалари зараланади. Октябрнинг охири ноябрнинг бошида ҳарорат 8-12°гача кескин пасайиб кетганда кўмилмаган ток зангидаги куртак ва новдалар зарарланиши мумкин. Қишда ток новдалари 18-22° ва ундан паст даражадаги совуқдан, илдизлари эса 5-7° совуқдан зарарланади. Зангнинг эски қисмлари баъзан 20-26° совуққа чидай олади. Агарда қишда ҳарорат 15°дан юқори совуқ бўлмайдиган минтақаларда токни кўммай ўстирилади, асосан жанубий минтақаларда. Куртаклар ёзилгандан сўнг баҳорда ҳарорат –1 ° бўлганда токнинг барглари ва ўсиш нуқталари-яшил новдаларининг учи зарарланади. Бироз бўртган куртаклар 3-4°совуққа чидайди. Тўп гуллар 0-0,5° ҳароратда зарарланади. Бир йиллик кўк новдалар кўмиш кечиктирилса биринчи совуқларданоқ жигар рангга ўзгаради, букилганда эластик бўлади. Ток баргалри эса тўкилишдан аввал ўз рангини ўзгартиради, мевалари оқ сариқ рангда бўлса сариқ рангга ўтиб хазон бўлади, агарда мевалари қизил, қора, тўқ рангда бўлса қизил рангга ўтиб хазон бўлади. Бу пайтда баргда бўлган барча пластик моддалар новдага ўтиб, барг банди билан новда ўртасида пробка қавати пайдо бўлади ва барг тўкилади. Шунинг учун, хазонрезгиликни ўтаган ток тупларида қишга чидамлилиги анча юкори бўлади, бу фазани ўтамаган тупларга нисбатан. 6-фаза тугагандан сўнг, яъни октябрь ойига бориб токлар тиним даврига ўтади. Токда тиним даври 2 га бўлинади: биринчи-асосий тиним даври (октябрь, ноябрь, декабрь ойлари давом этади) ва мажбурий тиним даври (январь, февраль, март ойларида). Асосий тиним даврида ток чуқур тиним даврида бўлади, мажбурий тиним даврида эса ток қулай шароит

бўлиши биланоқ уйғониши мумкин. Токнинг эрта, охирги совуқлар ўтмасдан уйғониши салбий ҳол ҳисобланади. Чунки ток уйғонгандан сўнг совуқ ҳаво такрорланса ҳамма уйғонган куртакларни ёки кўкарган новдаларни совуқ уриши мумкин. Ўзбекистон шароитида бу ҳол бир неча йилда бир марта кузатилади. Шунинг учун, токнинг иложи борича зарур чора-тадбирларни кўриб, уйғонишга қўймаслик керак. Шуларни эътиборга олиб, бўлғуси мутахассис токнинг ўсиш ва ривожланиш қонуниятларини, унинг ташқи муҳит омилларига талабини ўрганиши учун ҳар бир хўжаликда фенологик кузатишлар олиб бориш, яъни йиллик усув фазаларининг бошланиши ва ўтишини аниқлаши лозим. . Токнинг ташқи муҳит омилларига талаби. Токнинг ўсиши, ривожланиши ва ҳосил бериши муҳитга чамбарчас боғлиқ бўлади. Барча ташқи шароит комплекслари ичида иқлим, тупроқ ва биотик омиллар муҳим ҳисобланади. Бу омиллар токка бир вақтда таъсир кўрсатади. Ток ҳар хил тур ва навлари ҳамда ўсув фазаларида ташқи муҳит омилларига муносабати ҳар хил бўлади. Иқлим омиллари: ток экини иссиқ ва субтропик иқлим ўсимлиги ҳисобланади. У шимолий ярим шарнинг 20° дан 52°гача бўлган кенгликларида хўжалик миқёсида экилади. Лекин, ҳар хил агротехника тадбирларини қўллаб, экинни ер шарининг ҳамма минтақаларида ўстириш мумкин. Иқлим омилларидан ток учун ёруғлик, ҳарорат ва намлик энг катта аҳамиятга эга. Ток ёруғсевар ўсимлик. Сояда у секин ўсади, ҳосилдорлиги ва меваси таркибидаги шакар миқдори камаяди. Жуда сояда қолса, барглари сарғайиб гуллари, тугунчалари ва мевалари тўкилади, барг банди ва новдаларнинг бўғим оралиғи узаяди, тўқималардаги ҳужайралар дифференциацияси ва ёғочликнинг пишиши узоққа чўзилади, новдалар ёмон пишади.

Қишда органик тиним даври тугагандан сўнг кунларнинг илиб қолиши ток учун катта хавф туғдиради. Ток ёки унинг қисмлари чиниқа олмайди, шундан сўнг хатто 3-4° бўлган кучсиз совуқ ҳам ток учун хавфли бўлади. Машҳур климатолог Ф.Ф.Давитая меваси ҳар хил мудатта пишиб етиладиган ток навлари учун ўсув даврида қуйидаги ҳароратлар йиғиндиси: жуда эртаги навлар учун 2400-2600°, кечки навлар учун 2800-3000°, жуда кечки навлар учун 3000° дан ортиқ бўлиши зарурлигини аниқлаган. Ток экини қурғоқчиликка ўта чидамли экин ҳисобланади. Лекин, Ўзбекистон шароитида фақат токни суғориб, юқори ҳосил олиш мумкин. Ток ҳар хил йиллик ўсув фазаларида намни бир хилда талаб қилмайди. Новдаларнинг ва барг юзасининг жадал ўсиши даврида нам жуда катта аҳамиятга эга. Гуллаш вақтида тупроқда нам ва ҳавонинг ортиқча нам бўлиши гулларнинг тўкилиб кетишига сабаб бўлади; нам ўсимлик қисмларининг кучли ўсишини тезлаштиради, бунда генератив органларнинг зарарига кўп миқдорда озиқ моддалар сарфланади. Мевалар тўлишиши вақтида ҳам ток кўп нам талаб қилади. Новдалар пиша бошлаши билан намга талаб камайиб боради. Узум пишиши олдидан тупроқда намнинг ортиқча бўлиши мева ширасининг суюлиб кетишига ва ундаги шакарнинг камайиб кетишига сабаб бўлади, ташиш ва сақлаш қийин бўлади. Бу ҳолда мева пўсти юпқалашиб қолади, ёрилади ва мевалар ирий бошлайди. Сернам ҳаво узоқ сақланса, токзорларда замбуруғ касалликлар, асосан оидиум касаллиги тарқалади. Нам етишмаганда новда, барг, узум бошлари, ғужумлар ўсишдан тўхтайди, ҳосил камаяди, унинг сифати пасаяди, қурғоқчилик даврида эса токнинг бир қанча физиологик функциялари бузилади,оғизчалар кичик очилади, транспирация, фотосинтез процесси кескин пасаяди, оналик тумшуқчасидаги суюқлик қуриб қолади, ток қишга ёмон тайёрланади. Шундай қилиб,ток нормал ривожланиши учун қишда ва эрта баҳорда ерда кўп нам тўпланса ток гуллагандан сўнг, мевалар тўлишаётганда намни жуда

ошириш, гуллаш ва меваларни етилишида ҳамда новдаларнинг пишиши даврида ўртача сақлаш лозим. Токзорларда енгил шамол жуда фойдали; у токзорларда аэрацияни яхшилаб,ток зангларини замбуруғ касалликлари билан зарарланишдан сақлайди, токни четдан чангланишига ёрдам беради, совуқ тушган вақтларда совуқ ҳавонинг туриб қолишига йўл қўймайди. Кучли шамол токзорларга зарар келтиради, яъни ер қуриб қолади, бағазлардаги новдалар тушиб кетади, уларни синдиради, баргларини силкитади. Иссиқ шамол (гармсел) новдаларни, баргларни ва узум ғужумларини зарарлайди. Ёмғирда ва ҳарорат паст вақтида шамол бўлса,новдалар музлаб қолади ва кўмилмаган токларда куртаклар нобуд бўлади. Узум пишиши даврида кучли шамол бўлиб турадиган ҳудудларда хўраки, айниқса юпқа пўстли (Хусайни,Каттақўрғон ва бошқа) навларни иложи борича экмаслик лозим, чунки улар механик шикастланиши туфайли узумнинг сифати пасаяди.Ток Ўзбекистоннинг ботқоқ ва кучли шўрланган тупроқли ерларидан ташқари, барча ерларда ўса олади. Токнинг бу хусусияти илдиз тизимининг пластиклигига анчагина боғлиқ бўлади. Сув билан тўла таъминланганда тупроқли ерларда ундан мўл ҳосил олиш мумкин. Енгил қумоқ тупроқли ерлар ток учун жуда мос келади. Тошлоқ, шағалли, йирик қум донали тупроқларда ҳам махсус агротехника тадбирларини қўллаб, токдан юқори ҳосил олиш мумкин. Сизот сувларининг сатҳи ва уларнинг нақадар юза жойлашиши ток экиш учун катта аҳамиятга эга. Сизот сувлари жуда юза (0,5-1 м) жойлашган бўлса ток нобуд бўлади. Бундай ерларда зовурлар қазиб сувни қочиргандан сўнг, токзор барпо этиш мумкин. Тупроқда тузларнинг умумий миқдори 0,5- 0,7% бўлганда, лекин хлоридлар 0,02-0,04% дан ортиб кетмаганда ток нисбатан нормал ўсади ва ҳосил бера олади. Ток учун тупроқ эритмасининг концентрацияси рН-5-7 бўлганда ток яхши ўсади. Кислотали тупроқли ерларда ток ёмон ўсади. Ток шўрга нисбатан чидамли ўсимликдир. Ток озиқ моддаларга бой ва унумдор тупроқларда яхши ўсади.

Биологик муҳит, бегона ўтлар, ўсимлик паразитлари (зарпечак), ток зангининг зараркунанда ва касалликлари, бактериялар, вируслар ва замбуруғлар ток ўсимлигининг ҳаётига зарарли таъсир этади. Шунинг учун, буларга қарши курашиш талаб этилади. Ток учун ернинг рельефи ҳам катта аҳамиятга эга. Чунки, жойнинг баландлиги ва рельефи ўзгариши билан, маълумки, иқлим ва тупроқ шароити ҳам ўзгаради, бу эса токнинг ўсиши ва ҳосил беришига, маҳсулотнинг сифатига таъсир этади. Жойнинг баландлигига қараб, токнинг ўсув давридаги фаол ҳароратлар йиғиндиси камаяди. Шунга кўра, узумнинг хиллари ҳамда узумчилик-виночилик тармоғи ўзгаради. Тоғли ва тоғ олди ҳудудларида ток экиб кўпайтириш учун Ўзбекистонда кўп қулайликлар мавжуд. Қирда токзор барпо этиш учун жой танлашда, оқадиган сой ва булоқлардан суғориш имконияти, ён бағрларнинг ювилиб кетишини олдини олиш, ерни механизация ёрдамида ишлаш назарда тутилади.

Адабиётлар: 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

Похожие

Ток морфологияси

Шоли (биологияси)

Маккажуxори ( биологияси)

Беда (биологияси)

Ўзгармас ток генераторлари