Беда (биологияси) - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Беда (биологияси)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

Б е д а (биологияси) Режа: 1. Кўп йиллик ўтларнинг аҳамияти, умумий таърифи. 2. Беданинг қишлоқ хўжалигида аҳамияти, экин майдонлари, ҳосилдорлиги, тарқалиши. 3. Беданинг морфологик ва биологик хусусиятлари. Маҳаллий ва селекция навлари.

Экиладиган ем-хашак ўтларининг қишлоқ хўжалигидаги аҳамияти катта. Улардан олинадиган озиқа таркибида протеин, углеводлар, каротин, витаминлар ва маъданли тузлар кўп. Озиқа бирлигининг балансланиши бўйича экиладиган ўтлар бошқа ем–хашак экинларига нисбатан бир қанча устунликларга эга: Биринчидан – улар чорва моллари учун эрта баҳордан кеч кузгача сифатли озиқа беради. Ҳамма ем – хашак ўтлари суткалик ҳарорат ўртача 5 0 С етганда жадал ўсиб бошлайди. Ўзбекистон шароитида ердан қор кетиши билан эрта баҳордан бошлаб кеч кузгача ўсади. Бир майдонда кўп йил давомида ўсиш улардан таннархи паст яшил масса, сенат, пичан, брикет, гранула тайёрлашда ҳамда улардан яйлов сифатида фойдаланишга имкон беради. Иккинчидан – кўп йиллик ўтларнинг яшил массаси, пичани озуқавий қимматининг юқорилиги билан ажралиб туради. Бир кг себарга пичанида 0,52 озиқа бирлиги сақланади. Себарга, беда, эспорцет яшил массасидан тайёрланган витаминли ўт уни, гранула, брикетларда озиқа элементлари балансланган. Учинчидан – кўп йиллик ўтлар тупроқни шамол ва сув эрозиясидан ҳимоя қилади. Ўзбекистонда ҳам сув эрозиясига учраган майдонларда кўп йиллик ўтларни экиш, эрозияни салбий оқибатларини бартараф қилишга имкон беради. Тўртинчидан – улар озиқа моддаларни ўсимликларнинг илдизи жойлашган қатламидан пастга ювилиб кетишини олдини олади. Ўзбекистон пахтачилик институти ва Ўзбекистон чорвачилик лимий тадқиқот институтининг маълумотларига кўра, кўп йиллик ўтлар азот, калийни ювилиб кетишини кескин камайтиради ва уларни тупроқни ҳайдалма қатламида тўпланишига шароит яратади.

Бешинчидан – кўп йиллик ўтлар тупроқда гумусни тўпланишига кўмаклашади. Гумус тупроқнинг хоссаларини яхшилайди. Тупроқда гумус қанча кўп бўлса унинг иссиқлик ўтказиши ёмонлашиб, иссиқликни ушлаш қобилияти ортади. Ўзбекистоннинг қуруқ, иссиқёзи, континснтал иқлими шароитида тупроқнинг бу хоссаси катта аҳамиятга эга. Қишда кузги экинларнинг чидамлигини оширишга, ёзда тупроқ ва ҳаво қурғоқчилигининг зарарли таъсирини камайтиришга имкон беради. Тупроқда гумус қанча кўп бўлса, ундан сувнингфизик буғланиши шунча кам бўлади. Маданий ўсимликларнинг намликдан фойдаланиш маҳсулдорлиги ортади. Гумус қанча кўп бўлса озиқа моддаларнинг тупроқни илдиз жойлашган қатламидан пастга ювилиши шунча кам бўлади.у тупроқдаги ўсимликлар ўзлаштирса бўладиган озиқа элементларининг асосий манбаларидан биридир. Гумус қанча кўп бўлса тупроқда фойдали микроорганизмлар шунча кўп бўлади. Олтинчидан – улар тупроқнинг мелиоратив ҳолатини яхшилайди, тупроқ тўрланишини камайтиради, беда, қашқарбеда, далани бегона ўтлардан, касалликлардантозалайди. Еттинчидан – кўп йиллик ўтларнинг дуккаклилар оиласига кирувчи вакиллари тупроқни азот билан бойитади. Себарга хар гектар ерда 1 йил давомида 150 – 200 кг азот тўплайди, шундан 30 – 40 % тупроқда қолади. Кўп йиллик ўтларни тупроқда гумусни, азотни ошириши юқори агротехник шароитдагина кузатилади. Ҳосилдорлик паст, тупроқда намлик етишмаганда, кислоталик юқори бўлса, озиқа моддалар етишмаса улар ўзларининг ижобий хусусиятларидан тўла фойдаланиша олмайдилар. Ҳамма ем – хашак ўтлари иккита оилага дуккакли ва ғаллалилар: дуккаклилар – беда, себарга, эспарцет (баргак), қашқар беда ва бир йилликларга – сераделла, хашаки оҳбурчак, вика, шагдар, берсим киради. Кўп йиллик қўнғирбошлар оиласига – ошрибош, бетага, оқсўхта, ғркак ўт, сув буғдойиқ, мастак, илдизпояси буғдойиқ киради. Бир йиллик

қўнғирбошлар оиласига кирувчи ўсимликларга – судан ўти, бир йиллик райграс, венгрия қўноғи киритилади. Кўп йиллик ўтлар маданий яйловларни барпо қилишда аҳамияти катта. Улар бир майдонда 10 – 14 йил ўсади. Маданий яйловларнинг 1 га 8 – 10 нинг озиқа бирлиги олиш мумкин – улар энг арзон, таннархи паст сифатли озиқа беради, чорва моллари соғлигини, наслини яхшилайди, соғин сигирларни сутини оширади. Ўзбекистонда беда асосий ем – хашак экинларидан бири ва алмашлаб экишда туманларда асосий қишлоқ хўжалик экинларидан бири ғўзанинг асосий, доимий ўтмишдош экинидир. Беда чорва моллари учун эрта баҳордан кеч кузгача озиқа берадиган жкиндир. Айниқса Ўзбекистон шароитида беда ҳаво ҳарорати +7 0 ошганда жадал ўсиб бошлайди. Бедадан 3 – 4 йил давомида сенаш, пичан, силос, брикет, гранула, витаминли ўт сингари озиқалар тайёрлаш мумкин. Кўп йиллик ўтлар орасида беда кўк массаси ва пичан, гранула, брикет ҳамда витаминли ўт уни (талқони) юқори озиқавий қимматга эгалиги тўйимлиги билан ажралиб туради. М-, 1 к витаминли ўт унида 1кг сули донидаги озиқа бирлиги бор. (08 – 10 б). Беда шарбати доривор сифатида одамлар томонидан истеъмол қилинади. Беда тупроқнинг сув ва шамол эрозиясидан самарали ҳимоя қилади, озиқа моддаларни тупроқни ҳайдалма қатламидан пастки, тупроқни илдиз тарқалмаган қатламларига ювилиб кетишидан сақлайди. Бирдан кейин гумус моддасининг миқдори ортади, кўпинча уч йиллик беда экилган майдонларда 60 – 70 т гўнг таркибидаги миқдорда азот тўпланиши кузатилади. Тупроқни азот ҳамда органик моддалар билан бойитади. Таркибида гумус моддаси кўп бўлган тупроқнинг физик-сув

хоссалари яхшиланади, иссиқликни ўтказиши пасаяди ҳамда у иссиқликни ютиш, ушлаш хусусияти ортади. Бу айниқса кантитинтал иқлим шароитида юқори иссиқлик ҳамда совуқни салбий таъсирини камайтиришга имкон беради. Айниқса кузги ғалла экинларида бу ҳол ифодаланади. Таркибида гумус миқдори кўп бўлган тупроқларда сувнинг физик буғланиши кам бўлади ва намлик маданий экинлар томонидан яхши ўзлаштирилади. Тупроқни мелиоратив ҳолатини яхшилайди, шўрни камайтиради, юза қатламда сизот сувлари сатҳини пасайтиради. Бу хусусият бедани кучли ривожланган илдиз тизими билан боғлиқ. Беда 1 га майдонда 3 йил давомида 300-400 кг азот тўплайди. Унинг кейинги таъсири уч йилга етади. Ўзбекистонда ғўза майдонларида вилт касаллигини олдини олади ва уни камайтиради. Бедадан кейин ғўза ҳосилдорлиги ошади, тола сифати яхшиланади. Беданинг 100 кг пичанида 48,8 о.б. бор, 100 кг кўк массасида 21 о.б. ҳамда 4 кг ҳазмланадиган протеин бор. 1 кг кўк массасида 50 мг каратин моддаси, шунингдек Са, Р, К бошқа фойдали элементлар кўп. Пичанда 15,3 % протеин, 33,9 % АЭМ, 40 мг каротин моддалари бор. Кўк беда Ўзбекистонда 300 минг га ортиқ майдонга экилади. 1980- 1985 йилларда 700 минг га майдонга экилган. Ерларнинг тупроқ мелиоратив шароитига қараб у алмашлаб экишда 25-35,4 % ва суғориладиган ерларда 18- 20 % майдонни банд қилиши мумкин. Ерларнинг унумдорлиги паст ва мелиоратив ҳолати ёмон бўлса, алмашлаб экишда беда кўпроқ майдонга экилиши керак. Беда серҳосил экин ва у 1 га 150-200 ц пичан ва 400-600 ц кўк ҳосил бериши мумкин. Беда уруғининг ҳосилдорлиги ўртача 3-4 ц/га, илғор хўжаликларда беда уруғи ҳосили 8-10 ц/га етади. Канадада саноат

технологияси асосида, ёввойи асалариларни жалб қилиш йўли билан беда ҳосилдорлиги 18-22 ц/га етказилган. Беда дунё деҳқончилигида жуда кенг тарқалган. Ўрта Осиёга А. Македонский юришлари даврида келтирилган деган тахминлар бор. Македония, «Медия» ҳам дейилган, бундан Medicago сўзи келиб чиққан. Ватани Ўрта Ер денгизи мамлакатлари. Беда авлодига – Medicago 50 дан ортиқ тур киради. Мамлакатимизда 36 тури учрайди, шундан 20 таси кўп йилликдир. Энг кўп экиладиган кўк беда – Medicago sativa . Илдизи бақувват бўлиб ривожланган, ўқ илдизи тупроққа 8-10 м чуқурликка кириб боради. Биринчи йили илдизлари 2-3 м чуқурликка кириб боради. Илдизларида туганаклар ҳосил бўлади. Илдизларида туганаклар ҳосил бўлади. Илдизлар Ўзбекистон шароитида тупроққа гумус етказиб берувчи асосий компонентдир. Экиш олдидан албатта уруғлар нитроген (ризаторфин) билан инокуляция қилиш керак. Бунда ҳосилдорлик 20-30 % ошади ҳамда тупроқда кўпроқ азот тўпланади. Пояси ўтпоя, сершоҳ, бўйи 50-150 см. биринчи йили 3-4 та, иккинчи йили 15-17, учинчи йили 20 ва ундан кўпроқ поя ҳосил бўлади. Сийрак далаларда поялар сони 100 таза етиши мумкин. Барглари уч қўшалоқ. Ўртадаги баргчасининг банди узун. Баргларда ён баргчалар бўлади. Баргларнинг юқориги ярми тишчали. Биринчи йили барглар ер усти массасининг 50 % ни, 2-3 йиллари 40 % ташкил этади. Тўпгули – кўп гуллардан иборат шингил . Икки жинсли, гул банди қисқа. Гултожиси оч бинафша ёки оч кўк тусда. Косачабарглари яшил, беш қиррали. Оталиклари (чангдон) 10 та, уруғчиси 1 та. Улар қайиқча ичида жойлашган. Тожбарглари елкан, қанотчалар, қайиқча. Беда ҳашаротлар ёрдамида четдан чангланадиган энтомофил ўсимлик.

Меваси – кўп уруғли дуккак , 2,5-5 марта спералсимон буралган. Уруғи буйраксимон, майда, оч сариқ тусли. 1000 дона уруғ вазни 1,8-2,5 г, ўртача 2 г. Биологик хусусиятлари. Беда Ўзбекистонда суғориладиган ва лалмикор ерларда экилади. У ҳамма вилоятларда, турли типдаги тупроқларда яхши ўсади. Бедани оғир ва енгил, ўтлоқ, бўз, бўз-ўтлоқ, шўр тупроқларда ўстириб юқори ҳосил олиш мумкин. Кўк беда типик баҳори экиндир. Уни баҳорда, ёзда, куз бошида экиш мумкин. Уни яхши агротехник шароитда, лалмикорликда 10 йилгача, суғориладиган шароитда узоқ йиллар ўстириш мумкин. Туркманистонда бедани бир далада 25-30 йилгача ўсиб ҳосил бериши кузатилган, аммо охирги йиллар ҳосили камаяди, ўсимликлар сийраклашади. Экилган йили 2-3 ўриб олиш мумкин. Суғориладиган ерларда 2-3 йили 5-6 ўриб олса бўлади. У иссиқсевар, ёруғсевар, иссиққа ва қурғоқчиликка чидамли. Беда узун кун ўсимлигидир. Уруғлари 1 0 С ҳароратда кўкара бошлайди, 5-6 0 С униб чиқади. Униб чиқиши учун оптимал ҳарорат 18-20 0 С. майсалари 6 0 С совуққа чидайди. Қиш даврида қор қатлами етарли бўлганда 40 0 С совуққа бардош беради (чидайди). Қизил себарга бедага нисбатан совуққа чидамли. Бедани совуққа чидамсиз навларида барглар тўплами тик, ўртача чидамлиларида ярим тик жуда чидамлиларида ётиб ўсади. Ўсимликнинг совуққа чидамлиги охирги ўрим қайси пайтда ўтказилганлигига боғлиқ. Охирги ўрим доимий совуқлар тушишига 35-40 кун қолганда ўтказилиши лозим. Баҳода ўсимлик 7-9 0 С ўса бошлайди. Ёзнинг биринчи ярмида ўртача ҳарорат 22-23 0 С бўлганда баҳодаги ўсишдан бошлаб гуллашгача 42 кун ўтади, иккинчи ярмида 55 кун ўтади. Ўсишни бошланишидан гуллашгача 800 0 С ижобий ҳарорат керак. Албатта бу кўрсаткичлар намлик ва ҳароратнинг ўзгариши билан ўзгариши мумкин.

Намга талаби. Беда қурғоқчиликка чидамли шу билан биргаликда намлика жуда таъсирчан. Қурғоқчиликк чидамлик унинг кучли ривожланган, чуқур кириб борадиган илдиз тизими билан характерланади. Беда типик мезофит ўсимлик бўлганлиги учун барг, пояларни яхши ўсиши учун етарли миқдорда намлик керак. Беда уруғлари кўкариши учун ўз оғирлигига тенг миқдорда сув ютиши керак. Транспирация коэффициенти 700-900. Тупроқдаги намлик ЧДНС 80 % ҳам бўлмаслиги лозим. Аммо беда уруғлик учун экилганда тупроқдаги намлик катта бўлиши маъқул эмас. Сизот сувлар сатҳи чуқур жойлашган, механик таркиби енгил тупроқларда биринчи ўримда уруғлик олингандан сўнг – шоналаш ва гуллаш дозаларида суғорилади. Ёғин-сочин кўп бўлганда уруғлик беда суғорилмайди. Тупроқда Ph – 5 бўлганда туганак бактериялар деярли ривожланмайди, ҳосил бўлган айрим кам туганакларда ҳам бактериялар азот тўпламайди. У тупроқда Ph – 6,5-7,0 бўлганда жуда яхши ўсади. Ўсимлик шўрга чидамли ва унинг чидамлиги ўсимлик ёшига боғлиқ бўлади. Беда 1 т пичан ҳосил қилиши учун тупроқдан 6 кг – Р 2 О 5 , 17-20 кг К 2 О ва кўплаб Са ++ , Mg ++ ўзлаштиради. Беда ҳаётининг иккинчи ва кейинги йилларида қуйидаги ривожланиш фазалари кузатилади: ўсишнибошланиши, поялаш, шоналаш (ғунчалаш), гуллаш, дуккакларни ҳосил бўлиши ва қўнғир тусга кириши. Гуллаши давомли бўлиб тахминан 2-3 ҳафтага чўзилади. Шунинг учун уруғлар бир пайтда пишмайди. Навлар . Ўзбекистонда кўк беданинг қуйидаги навлари кенг тарқалган: Аридная, Милютиш-1774, Самарқанд жайдари, Тошкент-3192, Тошкент- 1, Хева жайдари ва Надежда навлари. Надежда навида гулларни чангланиши кучли бўлади дейилсада исботланмади.

Вахшская-233, Қарақолпоғистон-1, Ошская-37.

Похожие

Беда етиштириш технологияси

Ем-хашак ўтлар. Беда экини

Ток биологияси

Шоли (биологияси)

Маккажуxори ( биологияси)