Шоли (биологияси) - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Шоли (биологияси)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Шоли (биологияси) Р е ж а: 1. Шолининг ҳалқ ҳўжалик аҳамияти, тарихи, экилиш минтақалари, ҳосилдорлиги. 2. Морфологик, биологик хусусиятлари. 3. Ўзбекистонда экиладиган шоли навлари.

Шоли энг қимматли озиқ-овқат экинларидан биридир. Дунё деҳқончилигида у экилиш майдони ва ялпи ҳосилига кўра буғдойдан кейин иккинчи ўринни эгаллайди. Дунёда шолининг экин майдонлари 1981- 1997 й. 145 млн.гадан 152 млн.га ошган. Шоли экин майдонларининг асосий қисми жануби-шарқий Осиё мамлакатларига, биринчи навбатда Бирма, Хиндистон, Индонезия, ХХР, Таиланд, Филиппин давлатларига туғри келади. Умуман Осиё мамлакатлари ҳиссасига шолининг бутун дунёдаги экин майдонларининг 90 % туғри келади. Бу минтақа дуне буйича ялпи шоли ҳосилининг 90 % етиштирилади. Кейинги 15 йил давомида бу минтақада шоли ҳосилдорлиги 30 % кўпроқ ошган. Лотин Америкасида ҳам шолининг ялпи ҳосили экин майдонларининг кенгайиши ҳамда ҳосилдорликни ошириш ҳисобига кўпайди. Шолининг дунёда ўртача ҳосилдорлиги 29,1 ц/га (1995 й) ташкил қилди. АҚШ да 59,3 ц/ га. Ривожланган мамлакатларда дунёдаги шоли майдонининг 3 % жойлашган, аммо деҳқончилик маданияти юқори бўлганлиги туфайли улар шоли донига булган ички эхтиёжини тўла қондириб, айримлари шоли сотиш буйича йирик экспорт қилувчи мамлакатларга айланган. Италия, Австралия, АҚШ да шоли ҳосилдорлиги ўртача 60 ц/га атрофида. Дунёда ҳозирда энг йирик шоли экспорт қилувчи давлатлар АҚШ ва Таиланд. Уларга дунёда шоли экспортини 1/4 қисми туғри келади. Ўзбекиетонда шоличилик айниқса, мамлакатимиз мустақилликка эришгандан сўнг жадал ривожланди. Ғалла мустақиллигига эришишда шолининг аҳамияти катта. Мамлакатимизда шоли асосан Қорақалпоғистон республикаси, Хоразм, Сурхондарё, Тошкент, Андижон вилоятларида экилади. Республикамизда шоли 1999 йил ҳосили учун 149 минг гектар майдонга экилади. Ўртача ҳосилдорлик 1998 йили 31 ц/га ташкил қилди. Ўзбекистонда шолига булган

эхтиёжни тула қондириш имконияти бор. Республикамизда ҳар йили 450-500 минг тонна шоли дани етиштирлади. Маданий шоли ( Oriza sativa L ) ўчта кенжа турга бўлинади. Ҳинд ( Indica ) донлари ингичка узун, хитой-япон ( Sina - japonica ) донлари калта, энли ва япон. Ўзбекистонда асосан Хитой-япон кенжа тури тарқалган. Ҳар бир кенжа тур бир қатор белгилари буйича тур ҳилларга бўлинади. Илдиз тизими - попук ва юза жойлашган, асосий илдиз массаси тупроқнинг 25 см қатламида жойлашган. Илдизларида шунингдек поя ва баргларида ҳам ҳаво тўлган тўқималар (аэренхима) бор. Шунинг учун шоли ўсимлигида тегишли кислород концентрацияси сақланади . Битта ўсимликда 300 илдизлар бўлади. Доимо сув қаватида ушланадиган шолида илдиз тукчалари кам, аксинча сув қаватисиз ёки вақти-вақти билан сувга бостирилган шолида илдиз тукчалари жуда кўп бўлади. Илдизларнинг сони, уларнинг ривожлажланганлик даражаси, тупроққа чуқурга кириб бориши навга, ташқи муҳитга, қўлланилган ўстириш технологиясига боғлиқ. Пояси-ковак похолпоя, баландлиги 8О-120 см, кучли тупланади ва кўп ҳолларда шохланади. Ўртача битта (ўсимликда З-5 махсулдор поялар ҳосил бўлади. Барглари - линейли ленцетсимон, қовурғали томирланган, атрофи аррасимон ўткирлашган, барглари узунлиги З5 см гача, эни 1,5-2 см. Баъзан сув остида қолган барг буғинларидан иллизлар ҳосил булади ва қушимча озиқланишда иштирок этишади. Тўпгули - рўвак, 20-З0 см узунликда. Бошоқчалари бир гулли, битта рувакда уларнинг сони 80 дан 200 етади. Гулида 6 чангчи ва узунчоқ оналик тугунчаси бор. Шоли уз-ўзидан чанланувчи ўсимлик. Дони пустли, янчиш пайтида бошоқчаси билан, гул ва бошоқча кипиклари билан ажралади. 1000 дон вазни 27-38 г. Муртаги доннинг 2-5 %

ташкил қилади, пусти 17-22 %. Ноқўлай об-ҳаво шароитида пустлилиги 35 % етиши мумкин. Биологик хусусиятлари. Ҳароратга талаби. Шоли иссиқсевар ўсимлик. Уруғларининг ўниб чиқиши учун минимал ҳарорат10-14 0 С. Хаётчан майсалар 14-15 0 С ҳосил булади. Тупланиш фазасида минимал ҳарорат 15-18 0 С, гуллашда 18-20 0 С, дон пишишининг бошланишида 19-25 0 С. Ўсимликнинг ўсиши, ривожланиши учун оптимал ҳарорат 25-30 0 С, максимал ҳарорат 40 0 С. Паст ҳарорат ўсимликнинг ўсиши ва ривожланишини кучли тормозлайди. Ҳарорат 17-18 0 С паст булса донлар пишмай қолади. Ҳарорат 0,5 0 С совуқ булса шоли учун ҳавфли, 1 0 С совуқ ўсимликни нобуд қилади. Ўсув даврида самарали ҳарорат турли навлар учун турлича - 2200 0 (Сантахезский 52) дан (УзРОС)-7-13 да 3200 0 гача. Жуда кўп навларнинг вегетация даври 90-140 кунгача. Тошкент вилоятида М. И. Уклонския тажрибаларида шоли рувагининг гуллаши июлда 3 кунда, августда 4 кунда,сентябрда 5-6 кунда, октябрда 7 кунда ўтган. Намликка талаби. Шоли экологик табиатига кура гигрофит. Шоли ўсимлиги қуруқ (суходолний) шароитда ўсадиган ғалладош экинларга нисбатан туқималарида кам сув сақлайди. Шунинг учун туқималари оз булсада сувсизланишига бардош бера олмайди. Тупроқ юзасига яқин ҳаво қатламида намлик юқори. Бу ҳол шоли транспирациясини камайтиради. Ўзбекистон шароитида 1 г қуруқ модда ҳосил қилиш учун 450-550 г сув сарфланади. Бошқа ғалладош экинларга нисбатан бу кўрсаткич юқори. Сув қатлами сувни тежаб сарфлашга шунингдек шолипояда муқобил иссиқлик режими учун қўлай шароит яратади.Суткалик ҳароратни узгаришини шолипояда камайтиради. Бу айниқса Қорақолпоғистон республикаси, Хоразм вилояти шароитида катта аҳамиятга эга. Сув қатлами

шолини қушимча 300 0 ҳароратни ўсиш даврида қушимча олишга имкон беради. Шолипояда сув қатлами илдиз тизимининг ривожланиши учун қўлай шароит яратади, маъданли озиқлантиришни яхшилайди, тупроқ шурини ювади, бегона ўтларни йўқотади, тупроқни эрозиядан сақлайди, шолини бир майдонда узоқ вақт, сурункасига етиштириш имконини беради. Сув қатлами шоли учун муҳим моддалар - аммиакли азот, харакатчан фосфор ва калийни тупланишига шароит яратади. Шолини сувга бостириб ўстириш юқори ва барқарор ҳосил олишни таъминлайди ва тарихан шаклланган. Ёруғликка талаби. Шоли қиска кун ўсимлиги, аммо ёруғликни кўп талаб қилади. Мамлакатимизда ўстириладиган навлр учун қуёш ёруғлигининг давомийлиги 9-12 соат ёруғликнинг етишмаслиги шоли ривожланишини секинлаштиради ва оқибатда ҳосилни пасайтиради. Аммо эртарпишар навлар кун узунлигидан кучсиз таьсирланади. Тупроққа талаби. Шоли тупроққа талабчанлиги кам ўсимликлар жумласига киради, уни ботқоқли ўтлоқ, торфли, шуртоб ва бошқа тупроқларда ўстириш мумкин. Айниқса шоли учун ювилиб тупланадиган дарё водийлари, оғир, лой механик таркибга эга, органик моддаларга бой тупроқлар жуда қўлай. Ботқоқланган ва қумли тупроқлар шоли ўстириш учун қўлай. Ёш шоли майсалари қуруқ тупроқ оғирлигига нисбатан туз3 %, хлор тузлари ( NaCl ) 0,3 %, карбонат натрий 0,1 %, ортиқ булса нобуд булади. Сув бостирилган шолипояларда тузлар эрийди ва уларнинг концентрацияси кучли камаяди, тузлар фильтрация натижасида тупроқнинг пастки қатламларига ювилиб киради ва горизонтал фильтрация натижасида дренажларга тушади. Бу жараён тупроқ юқори қатламида тузларнинг камайишига ва уруғларнинг кўкаришига имкон беради. Тупроқ муҳити 5,6 - 6,5 оптимал ҳисобланади. Аммо шоли янада кислоталироқ муҳит шароитида ўса олади, бунда сув билан бостирилганда тупроқ фаол кислоталиги камаяди. Шоли уруғлари бошқа ғалла экинларига нисбатан кислород кам булган шароитда хам кўкаради. Шунга қарамасдан уруғларга ва ёш

майсаларга кислород зурур, сабаби, дастлабки ривожланиш фазаларида ҳаво бор туқималар (аэренхима) ҳали шаклланмаган бўлади. Муҳитда кислород кам бўлганда (10 % дан 2% гача) майсаларни илдизлари кучсиз ривожланади, аммо кучлироқ муртак ривожланади. Кислород 2 % кам бўлса ўсимта ривожланади, аммо илдизлар ўсмайди. Ривожланиш фазалари. Шоли озиқа элементларига талабчан. Маъданли моддалар солинганда тупроқда озиқа элементларининг миқдори ортади. Тупроқда азот кам бўлса шоли кучсиз тупланади, руваги кичик ва донлар сони кам бўлиб шаклланади. Шоли майсалашдан руваклашгача булган даврда азотга жуда талабчан. Тупроқда фосфорнинг етишмаслиги физиологик алмашинув жараёнларининг, оқсил синтезининг бузилишига олиб келади. Фосфорни етишмаслиги тупланиш жадаллигини камайтиради. Барглар энсиз, ингичка бўлиб шаклланади. Тупрокдан ҳосил билан энг кўп калий чиқиб кетади. Калийни етишмаслиги қуруқ модда тўпланишини камайтиради. Энг кўп калий тупланиш тугуннинг охиридан гуллаш фазасигача ўзлаштирилади. Асосий озиқа элементларидан бошқа шоли кўп бўлмаган миқдорда олтингугурт, темир, кальций, рух, мис, молебден, марганец ва бошқа элементларга хам эхтиёж сезади. Ривожланиш фазалари. Бўртиш- уруғнинг ўз оғирлигига нисбатан 23-28 % (20-30 %)сув ютиши билан характерланади. Бунда тупроқ ва сув ҳарорати 11-12 0 С кам булмаслиги керак. Буртган уруғлар кислород етарли бўлганда (3%) қийғо c кўкариб бошлайди. Бундай шароит унча қалин булмаган сув қатлами шароитида ҳосил булади. Сув чуқур қилиб бостирилганда майсалар сийрак ҳосил булади. Бундай ҳолатни бартараф қилиш учун дон бўртгандан кейин шур булмаган ерларда сув чиқариб юборилади. Шур ерларда сув қатлами З-5 см камайтирилади. Бу кўкараётган уруғларни кислород билан таьминланишини яхшилайди ва ўниб чиқишини таъминлайди. Бунда колоптилнинг ўсиш конуси ҳосил булади (0,6 мм) ва биринчи илдизлар шаклланади. Ҳарорат 16-20 0 С бўлганда бу фазалар 10-12

кун давом этади, эрта муддатларда экилганда (12-14 0 С) 14-16 кун давом этади. Шоли уруглари кислородсиз хам буртиши мумкин, унинг кислородга бўлган эхтиёжи кечроқ муртак илдизлари ва баргларнинг ҳосил булиши билан бошланади. Униб чиқиши. Бу фаза буртишни тугаши билан бошланади ва 3-4 барг ҳосил бўлишигача давом этади. Бу даврда илдиз тизими жадал ривожланади, барг қултиқларидан бўлғуси новдаларнинг кўртаклари ҳосил бўлади. Илдизларда аэренхима ҳосил булади. Ўзбекистонда бу давр 7-10 кун давом этади. Майсаларнинг қийғос ўниб чиқиши ва оптимал тўп қалинлигининг ҳосил булиши уруғларнинг ўсиши энергиясига, тўпроқ ва сув ҳароратига, шунингдек сув режимига хамда ёруғлик билан таъминланишига боғлик бўлади. Сувга чуқур бостириш, сақлаш илдиз ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Тупланиш фазаси. Ўсимликда 3-4 баргнинг ҳосил булиши билан бошланади ва баргларнинг ҳосил булишигача давом этади. Бу фаза 25-30 кун давом этади, айрим навларда ундан хам кўп. Шолининг тупланиш кобилияти катта, ён новдалар барг қултиқларида ҳосил бўлади. Маҳсулдорлиги буйича 1-5 барг қултиқларида ҳосил бўлган руваклар бош новданикидан қолишмайди, уруғларни йириклиги буйича улардан хам устунлик қилиши мумкин. Кейинги барг қултиқларидан ҳосил булган ён новдаларда донлар кам булади ва кечрок пишади. Тупланиш фазасининг ўрталарида генератив давр бошланади. Муртак ҳолидаги рувакдаги бошоқчалар сони етилган рувакдаги бошоқчалар сонига тенг булади. Сув ҳароратининг юқорилиги ва азотнинг етишмаслиги рувакни кичик булишига ва донлар сонини камайишига олиб келади. Тупланиш жадаллиги нав белгиси хисобланади. Аммо у суғориш режимига, азотли озиқланишга, тупроқ юзасида кислород миқдорига, ҳаво ҳароратига, сув ҳароратига, тўп қалинлигига боғлик. Ишлаб чиқариш шароитида тупланиш коэффициенти ўртача 1,8-2,2 битта ўсимликка туғри келади.

Найчалаш фазаси. Шолида 8-9 баргларнинг ҳосил булиши билан бошланади ва охирги байроқ баргининг чиқиши билан тугайди, бу фаза давомида похолпоянинг юқори буғин оралиқлари ҳосил булади ва муртак рувак ҳолида ўсиб бошлайди. Ўсимлик бу фазада максимал даражада ўсади. Бу фазани давомийлиги А. П. Жулай маълумотларига кўра ҳарорат 28-30 0 С булганда 22 кун, 33-37 0 С булганда 25-26 кун. Шунинг учун бу даврда полда сув қатлами 10-15 см қалинликда булиши маъқул. Сув қавати ҳароратни пасайтиради. Рўвакланиш ва гуллаш фазаси. Барг қинидан асосий рувакнинг чиқишини бошланиши билан белгиланади. Шолида руваклаш ва гуллаш вақт бўйича бир-бирига туғри келади. Шунинг учун улар қўшилади. Шу куни ёки келгуси куни рувакнинг юқори қисмидаги бошоқчалар гуллай бошлайди. Бу фаза рўвакнинг пастки бошоқларини гуллаши билан тугайди. Гуллар очиқ ва ёпиқ ҳолда чангланади. Ўзбекистонда шоли гуллари очиқ ҳолда чангланади. Гуллар кундузлари очилади, булутли, салқин ҳавода куннинг иккинчи ярмида очилади. Очиқ, куёшли ҳавода гул кипиклари 5-10 минут давомида очилади ва 1-2 соат давомида очилиб туради ва кейин ёпилади. Битта рувакни гуллаши учун оптимал ҳарорат 27-28 0 С, ҳавони нисбий намлиги 70- 80 %. Булутли ҳаво, шамол ёғингарчиликлар, ҳароратнинг пасайиши ўсишни, гуллашни ва мева ҳосил бўлишини секинлаштиради. Бу фазалар ўтаётганда шолипояларда сув қатлами 8-10 см кам булмаслиги керак. Акс ҳолда дон ҳосил қилмаган бошоқчалар ва пуч донлар кўпаяди. Пишиш – сут, мум, тула пишиш босқичларига булинади. Дастлаб юқоридаги бошокчалар кейин ўрта ва пасткилари пишади. Сут пишиш – ўртача суткалик ҳарорат 18 – 20 0 С булганда жадал ўтади. Бу даврда ўсимлик яшил, донлар узунлиги ва эни буйича уз шаклини эгаллаган, дон ичи сутсимон суюқлик билан тўлган бўлади. Чангланишдан сут пишишнинг охиригача 10-12 кун ўтади, баъзан кўп хам. Бу даврда донда 60 % сув булади, муртак тула шаклланмаган булади.

Мум пишишда ўсимлик яшил бўлиб фақат бошоқчалар сарғаяди. Бу вақтда муртак тула шаклланган, намлик 25-30 % ва ундан кўпроқ булиши мумкин. Дон қисилганда тирноқ изи қолади. Бу фаза 10-15 кун давом этади. Тўла пишишда бошоқчалар шу нав учун ҳос рангга киради, аммо тирноқ билан қирқилади ва эзилганда қуруқ ёрма ҳосил булмайди. Дон намлиги 14-15 % камаяди. Мум ва тула пишиш фазалари 16-18 0 С яхши ўтади. Пишиш фазаси 30-40 кун баъзан кўп хам давом этади ва у навга, тупроққа ва сув ҳароратига боғлиқ булади. Ўсимлик ривожланишининг бир фазадан бошқасига ўтиши модда алмашинуви билан боғлиқ. Шанинг учун ўсимликнинг иссиқликка, намликка, озиқа моддаларига ва бошқа омилларга талаби ривожланиш фазалари бўйича ўзгаради. Шоли навлари – шоли экиладиган мамлақатларда жуда кўп. Ўзбекистонда шолининг УзРОС-7-13, Лазурний, Интенсив, Ўзбек-5, Авангард, Толмас, Гулзор, Нукус-2, Жайхун, Аланга навлари Давлат регистрига киритилган. Қисман Девзира, Арпа шоли ва бошқа махаллий навлар хам экилади. ЎзРОС-7-13 нави. ЎзРОС-7 ва ВИР №1641 (Хара бозу) навларини чатиштириш уруғлари тез ўниб чиқади, майсалари жадал ривожланади. Ўсимлик зич тупланади, ётиб қолишга чидамли. Нав 135-140 кунда пишади. Ҳосилдорлиги 85-95 ц/га. Ўсимликнинг бўйи 120-130 см, рўвакларида бошоқчалар сони 120-150 дона. 1000 дон вазни 31-33 г, пустлилиги 18-20 %. Дони оқ, қаттиқ, шишасимонлиги 90-95 %. Ёрманинг чиқиши 70 – 71 %. Мазаси яхши, ҳарид нархига 10 % қўшимча ҳақ туланади. Ўзбекистонда Қороқолпоғистон республикаси ва Хоразм вилоятларидан бошқа хамма вилоятларда туманлаштирилган. Лазурный – дурагайлаш йўли билан узун донли италия намунасидан танлаш йўли билан олинган, indica кенжа турига киради. Тур хили gilanica 1985 йилдан бошлаб Хоразм, Тошкент, Сирдарё вилоятларида

туманлаштирилган. Муаллифлари Т. Э. Исҳоқов, П. А. Пулина. Тўп кучсиз ёйилган, ўсимлик бўйи 115-120 см, ётиб қолишга чидамли, 128-130 кунда пишади, ҳосилдорлиги 65-70 ц/га. Рувагида 70-90 дон бор. 1000 дон вазни 32- 33 г. ёрманинг чиқиши 62-63 %, бутун мағзининг чиқиши 70 %. Гуручи юқори товар ва истеъмол сифатларига эга. Дони шишасимон, палов тайёрлашга қўлай. Авангард – Ўзбек-5 ва португал Лабораториоз навларини дурагайлаш йўли билан яратилган. Тур хили subvulgaris (П. А. Пулина, С. Рихсиева). Нав 118-120 кунда пишади. Ётиб қолишга, тукилишга чидамли, руваги кучсиз эгилган. Рувак узунлиги 20-25 см, 120-150 бошоқчалар бор. Ҳосилдорлиги 80-90 ц/га, уруғлари жадал кўкаради, чуқур сувга бостирилишга бардошли, ўсимлик бўйи 115-120 см. 1000 дон вазни 32-33 г. Шишасимонлиги71-72 %, майдаланишга бардошли, мағзининг миқдори 95 %. Қимматли навларга киритилади, мазали. Ўзбекистоннинг ҳамма вилоятларида Қозоғистонда туманлаштирилган. Қорақолпоғистон – дурагайлаш усулида яратилган. Тур хили vulgaris . Муаллифлар Т. Бобониёзов, П. А. Пулина, У. Абиллаев. Ўсимлик бўйи 100- 115 см, ётиб қолишга чидамли. Рауваги кучсиз эгилган, компакт, узунлиги 16-18 см, рувагида 100-115 дон бор. 1000 дон вазни 27-29 г. вегетация даври 120 кун. Ҳосилдорлиги 73-85 ц/га. Гуручнинг чиқиши 70 %, магзининг миқдори 85-90 %. Технологик сифати ва мазаси яхши. Қорақолпоғистон, Тошкент, Сирдарё вилоятларида туманлаштирилган. Нукус-2 – Ўзбекистон шоличилик ИТИ Қорақолпоғистон филиалида яратилган. Тур хили dichroa . Муаллифлар Т. Бобониёзов, П. А. Пулина, С. Рихсиева. Ўсимликнинг баландлиги 85-90 см, ётиб қолишга чидамли. Рувак узунлиги 16-17 см, 120-140 бошоқчалари бор. 1000 дон вазни 28-29 г. пустлилиги 16-17 %, шишасимонлиги 93-98 %. Технологик сифати юқори.

Нав ўрта тезпишар гурухга киради. Ўсув даври 107-110 кун. Ҳосилдорлиги 65-75 ц/га. Қорақолпоғистон республикасида туманлаштирилган.

Похожие

Шоли - биологияси ва етиштириш технологияси

Шоли - аҳамияти, биологияси ва етиштириш технологияси

Шоли экини

Шоли-ишлатилиши, тарихи, систематикаси

Ток биологияси