Тут дарахтининг биологияси ва морфологияси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Тут дарахтининг биологияси ва морфологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

187 KB

Тут дарахтининг биологияси ва морфологияси Режа: 1. Систематиканинг мақсади ва вазифаси. 2. Тут дарахтининг систематикаси ва географик тарқалиши. 3. Тут дарахтининг ўсимликлар умумий систематикасида тутган ўрни. 4. Тутгулилар оиласи ва унинг таърифи. 5. Тут (Морус) авлодининг ситематикаси.

Таянч иборалар : Тут систематикаси, туркуми, синфи, типи, оиласи, авлоди, тури, навлари, келиб чиқиши, тарқалиши , Тут, дарахт, Хитой, Япония, Корея, пиллачилик, озиқа базаси, барг ипак қуртининг асосий озиғи, барг сифати, озиқ моддалар, тут, дарахт, илдиз, ўқ илдиз, попук илдиз, илдизнинг ривожланиши, морфологик ва анатомик тузилиши, илдиз ривожланишига ташқи муҳитнинг таъсири , дарахт, тана, кунда, новдалар, кўп йиллик новдалар, бир йиллик новлар, марказий ва склет новдалар, пўкак қисм, пўсти, камбий тўқимаси, йиллик ҳалқалар, барг, фотосинтез жараёни, транспирация, барг юзаси, физик хусусиятлари, биокимёвий таркиби, озиқалик сифати, аниқлаш усуллари. тут,гул, мева, уруғ, тўп мева, икки уйли, айрим жисли, четдан чангланиш, қўш жинсли, урғочи гуллар, эркак гуллар, уруғ, уруғ чиқими, уруғларни сақланувчанлиги . Ҳозирги вақтда ер юзида ўсаётган жуда кўп ўсимлик турларини ўсимликлар систематикаси воситаси билангина ўрганиб олиш мумкин. Систематиканинг асосий мақсади ва вазифаси, ўсимликлар турлари, авлодлари, оилалари, тартиблари, синф ва типлари ўртасида қариндошлик борлигини аниқлаш ўсимликлар дунёсининг филогенетик систематикаси (ўсимликлар дунёси ривжланишидаги кетма-кетлик тартиби)ни тузиш имкониятини беради. Филогенетик система сунъий туркумлашдан шу билан фарқланадики, бунда ўсимликлар ўртасидаги қариндошлик тўғри келган бирорта белгиси билан эмас, балки жуда кўп ўзига хос белгилар якунига асослангандир. Ўсимлик систематикасини биринчи марта швед олими Карл Линней 1735 йилда ишлаб чиққан. Бунга қадар ўсимликларнинг аниқ исми ва морфологик теримини йўқ эди, яъни маълумотлар тартибсиз ҳолда эди. Линней «авлод» ва «тур» тушунчасини киритиб, ўсимликларга аниқ илмий ном берди. Лекин, бу сунъий тартиб эди, чунки Линней систематикасида ўсимликларнинг келиб чиқиши ва қариндошлиги инобатга олинмай, балки ихтиёрий равишда улар оталик гулларининг сонига, ўрнашиши ва ўзаро

бирикиш усулига қараб синфларга бўлинади. К.Линней таърифига кўра, ўзаро бир-бирига ўхшаган, ўзининг барча асосий белгиларини ўзгартмай наслига ўтказиш қобилиятига эга бўлган ўсимликлар йиғиндиси тур деб аталади. Лекин, ҳозирги вақтда тур ва авлоднинг ўзгарувчанлиги ҳақидаги маълумотларнинг пайдо бўлиши, яъни муддат, ички жараёнлар ва инсоннинг таъсири натижасида тур, Линнейнинг ўсимликлар систематикаси ХВИИИ асрнинг охири ва ХИХ асрнинг бошларига келиб кўп олимларни қаноатлантирмай қўйди. 1819 йилда Декандолъ тартиби пайдо бўлиб, бунда ўсимлик турлари бир қатор белгилар йиғиндисига кўра авлодга, ундан оилага, сўнгра каттароқ группаларга - синф ва бўлимга жамланади. Бу эса ўсимликлар оиласини анча аниқроқ белгилаб берди. Ушбу систематикада ҳам бир қанча камчилик мавжуд, чунки бунда аввал мураккаб ўсимликлар, сўнг тубан ўсимликлар таърифланади, яъни система юқоридан пастга тушишга асосланган. Турларнинг ўзгарувчанлик ҳақидаги ва уларнинг келиб чиқиши тўғрисидаги Ч.Дарвин (1859) таълимоти ўсимликнинг филогенетик туркумлашни яратишга ёрдам берди. Олимлардан Энглер, Веттитейн, Гроссгейм, Кузнецовларнинг ўсимликларнинг умумий системаси ҳақидаги маълумотлар ҳам бирмунча аҳамиятга моликдир. Бу системаларнинг ҳаммаси юқоридаги сунъий системалардан шубҳасиз устун турса ҳам, лекин бирортаси талабга тўлиқ жавоб бермайди. Ҳар бири ўзига яраша афзалликларга эга ҳолда камчиликлардан ҳам ҳоли эмас эди. Бу системаларнинг асосий белгиси ўсимликларнинг пастдан юқорига (тубан ўсимликлардан мураккаб ўсимликларга) томон тартибда жойланишидир. Тут дарахти П.М.Жуковскийнинг ўсимликларни бир ва икки паллалиларга бўлинишини ҳисобга олган ҳолда, академик А.А.Гроссгеймнинг 1945 йилда яратган ёпиқ уруғли ўсимликларни фелогенетик (кетма - кетлик) системаси асосида қуйидаги тартибда таърифланади. Ёпиқ уруғлар бўлиниши – Ангисперамае;

Икки паллалилар синфи – Диcотуледонcае; Қичитқигуллилар тартиби – Уртиcалес; Тутгуллилар оиласи - Мораcеае; Тут авлоди – Морус. Қичитқигуллилар тартибига қайрағочсимон (Улмаcеае ) қичитқисимон (Уртиcаcеал) ва тутсимон (Мораcеае) оилалари кириб, улар бир-бирига яқин туради. Қайрағочсимонларга қимматли ва жуда кўп тарқалган йирик дарахтлар: силлиқ қайрағоч, чайир қайрағоч ва дала қайрағочи киради. Уларнинг гуллари икки жинсли бўлиб, барг ёзишдан олдин гуллайди. Гул тевараклиги тиликли косасимон, 4-5 оталиги ва битта оналиги бор. Барглари чўзинчоқ тухумсимон (патсимон), четлари арра тишли; меваси - пистача (қанотли) уруғча бўлади. Қичитқисимонларга қичитқи ўт (Уртиcалес Л.) кириб, у нашага ўхшайди, лекин қичитадиган тукчалари, бутун барглари ва оталик тўрт бўлакли, гултевараклиги бўлиши билан ундан фарқланади. Гуллари яшил, майда, бир жинсли, барг қўлтиғида рўвак (попук) лари бўлади. Урғочи гулларида битта оналик бўлиб, унинг бир уяли тугунчаси, рўваксимон оғизчаси ва ҳар хил узунликдаги тўртта гултевараклиги, баргчаси бўлади. Меваси – ёнғоқча. Ёш қичитқи ўтдан овқатга солинадиган озиқ сифатида ҳам фойдаланилади. Вояга етган қичитқининг поясидан яхши тола олинади. Бу оилага Хитой қичитқи ўти ёки рами (Бочмериа) ҳам киради. Унинг қичитувчи туклари бўлмайди, унинг бўйи 2 метргача етиб, жуда яхши сифатли тола беради. Баргларининг остки сирти оқимтир бахмалсимон тусда бўлади. Тутсимонлар (Мораcеае) оиласига 65 авлод ва 2000 га яқин тур мансуб бўлиб, тропик ҳамда субтропик дарахт ва буталар, шунингдек ўрта иқлимда тарқалган чирмашувчи ёки тик турувчи ўтсимон ўсимликлар киради. Чирмашувчи ўсимликлардан кулмоқ- хмель (Ҳумулус лйпйлйс) нинг барглари панжасимон бўлакли, новдада барглар қарама-қарши ўрнашган, ён

баргчали; икки уйли, гули майда яшил тусли. Эркак гулларининг гултевараклиги бешта яшил ёки сарғиш тожбаргдан иборат, бешта оталик шу тожбаргларга қарама-қарши ўрнашади. Урғочи тупларининг гуллари ва гултевараклиги бўлмайди, чунки унинг ўрнида ўралиб турган гул ён баргчалари бўлиб, битта юқори тугунчали ва иккита ипсимон тумшуқчали оналик мана шу баргчаларга ўрнашган бўлади. Меваси - ёнғоқчадир. Кулмоқнинг «бўқоқча»ларида лупулин моддаси бўлиб, у пиво қайнатишда ишлатилади. Бўқоқчалар бошоқсимон урғочи тўпгулидан пайдо бўлади. Тутсимонлар оиласига яна наша (Cаннабис сатива) кириб, у бир йиллик ўсимлик, тик ўсади. Икки уйли ва мадинийлаштирилган. Бир уйлиси ҳам учрайди, уни толаси ва мойи учун экилади. Эркак туплари эркак наша дейилади. Гуллари рўваксимон тўпгулга йиғилган. Урғочи туплари анча пишиқ ва кўпроқ баргли, бошоқсимон тўпгулли бўлиб, улар барг қўлтиқларида жойлашади. Ҳинд нашасида маст қилувчи модда - гашиш бўлади. Наша уч турга бўлинади. Тутсимонлар оиласидан бўлган баъзи тропик ўсимликларда сутсимон шира ва каучик (Фиcус елоcтиcа) кўп бўлади (В.И. Исаин, 1959). Ўтсимон ўсимликлар билан бир қаторда тутсимонлар оиласига кирувчи тўртта авлод собиқ СССРда кўпроқ ўсади, улар кўп йиллик дарахт ҳисобланади. Булар тут – Морус, тиконли дарахт- Маcлура, қоғоз дарахти – Броуссанетиа ва Анжир – Фиcус cариcа дир. Тутгуллилар оиласига кирувчи бу авлодларнинг характерли белгиси шундаки, уларнинг ҳаммасида сутсимон суюқлик мавжуддир. Барглари яхлит ёки кертикли ҳамда барг шапалоғининг кертикли даражаси жуда ўзгарувчан, унинг қирраси текис ёки оддий - аррасимон тишли, гуллари бир жинсли тўпгулли, меваси сохта мева ва тўпмева йиғилган. Маклюра авлодининг битта тури учрайди. Кўпчилик новдалар тиканли, барглари асосан яхлит, патсимон томирли, барг қирралари оддий ёки аррасимон тишли, тўпгули ва меваси шарсимон, йирик мевали, ғадирбудир.

Қоғоз дарахти авлодининг новдалари ва барглари сертукли, барг шапалоғи яхлит ёки ҳар хил даражада кертикли, унинг устки сирти дағал ва остки томони бахмалсимон сертукли, гул ва мева тўплами шарсимон. Бу авлодга ҳам битта тур киради. Анжирнинг кенжа авлодларига хушбуй анжир ( Фиcус индиcа) ва бенгелия анжири - биниан (Фиcус бенгленсис) кириб, новдалари бақувват, йўғон, кам ён шох ҳосил қилади, барги жуда йирик, бармоқсимон, беш кертикли, яхлит барглар камроқ учрайди, барг бандининг изи каттароқ, урғочи тўпгули ноксимон шаклида, уруғланиш ҳодисаси яширин ҳолатда рўй беради, эркак гули учта оталик ва косасимон учта гултевараклигидан иборат. Тўп меваси япалоқ ёки ноксимон кўринишда бўлади, ранги сарғиш ёки тўқ жигарранг, мазаси ширин. Ўсимликлар систематикасида авлод деб ўзаро яқин бўлган, гул, мева ва уруғларнинг тузилишида ўхшайдиган ва иккинчи даражали хусусиятлари (барг, поя, тўпгул, сертуклик, гултож, уруғ рангли ва ҳоказолар) билан фарқланадиган турлар группасига айтилади. Бир қанча ўсимликлар барча асосий белгилари билан бир-бирига ўхшаш бўлиб, лекин улар бири- иккинчисидан фақат хусусий - ўзига хос (катталиги, гулининг миқдори, баргларнинг сони ва бошқалар) белгилари билангина фарқланса, буни тур дейилади. Турлар баъзан аста-секин, баъзан тез ўзгариши ҳам мумкин. Турлар ўзига хос турғун белгиларга қараб бири иккинчисидан ажратилади. Турлар тур хиллари ёки кенжа турларга бўлинади, бу янада майдароқ систематик бирлик бўлиб, шу тур ичидаги ҳар хил формаларни кўрсатади. Шуни ҳам айтиш керакки, ботаникада Линней замонидан бери қўшалоқ атама билан, яъни лотинча авлод ва тур атамаси билан атаб юритиш қабул қилинган. Тур атамасидан кейин одатда турни дастлаб таърифлаб берган олимнинг номи қўйилади. Бевосита тут - Морус авлодини турларга ажратишда бир қанча қийинчиликларга дучор бўлган. Айрим муаллифлар тут авлодини 120 тагача турга бўлган бўлса, иккинчилари унинг микдорини 2-3 тага камайтиришган.

Бундай бўлишга бир томондан системани тузишда бирламчи материалнинг характери турлича бўлиши ва иккинчи томондан муаллифларнинг тут авлодини тур ва тур хилларга бўлишда ҳар хил даражада ёндошиши сабаб бўла олади. Масалан, Карл Линней 1753 йилда Морус авлодини бешта турга ажратади: 1- Морус алба Л. – Оқ тут; 2-Морус нигра Л.- Қора тут; 3 – Морус рубра Л. – Қизғиш тут; 4- Морус татариcа Л. – Татар тути; 5- Морус индиcа Л.- Ҳинд тути. 1873 йилда Бюро деган олим ўзининг тут авлодига бағишланган монографиясида Линнейнинг биринчи учта турини сақлаб, Татар тути ва Ҳинд тути турларини янги учта турлар билан алмаштиради, айни вақтда Оқ тут турига кирувчи тутларнинг урғочи гул белгиларига қараб 16 хил тур тузади. Бюро систематикасининг камчилиги шундаки, жинсий органларининг тузилиши жиҳатидан ҳар хил бўлганларини битта турга киритган. Бу системада тутнинг географик тарқалиш шароитлари тўлиқ ҳисобга олинмаган (А.И. Федоров, 1954). Тут (Морус) авлодига тегишли қониқарли маълум бир системанинг йўқлиги, яъни у ёки бу турлар ва тур хилларга бўлишдаги, энг асосий камчиликлардан яна бири, кўпчилик дарахт хиллари дурагай тутлардан рўёбга келганлигидандир. Чунки тутнинг айрим турлари яшаш шароити, тузилиши ва хусусияти жиҳатидан бошқаларидан фарқланса ҳам улар ўзаро жуда осон чатишиш қобилиятига эга. Шу сабабли ва тут четдан чангланувчи ўсимлик бўлганлиги туфайли табиий равишда унинг бир шаклдан иккинчи шаклга ўтувчи хиллари пайдо бўлади. Тут дарахтларини маданийлаштириш, яъни уларнинг барг ҳосилини ошириш ва сифатини яхшилаш мақсадида ҳар хил физикавий ва химиявий моддалар ҳамда агротехник тадбирларни қўллаш ва ипак қуртига озиқ сифатида фойдаланиш учун баргли новдаларни кесиш усуллари тутни маълум системага солишда яна қийинчилик туғдиради. Озарбайжонда академик И.К.Абдуллаев раҳбарлиги остида сунъий йўл билан турли хилдаги тутларни ҳосил қилиш ишлари олиб борилди. 1959

йилдан бошланган ва ҳозирги кунда давом эттирилаётган тутдаги полиплодия (хромосомалар гаплоид йиғиндисининг кўп марта ортиши)га тегишли тажрибалар бунга яққол мисолдир. Бу тажрибаларда табиатда учрайдиган диплоид ва тетраплоидли ҳамда бундан кўпрок хромосомалар тўпламига эга бўлган тут хилларининг уруғи ёки янгидан кўкараётган куртагига кимёвий модда - колхицин таъсир қилиш туфайли уч, беш, олти ва ҳоказо хромосомалар тўпламига эга бўлган кўп плоидли тутнинг турли хиллари олинган. Бу тутларнинг гули ва баргларининг ташқи ҳамда ички тузилиши дастлабки она тутникидан кескин фарқланади. И.К.Абдуллаев (1976) тутларни тур ва кенжа турларга бўлишда, кўп плоидли тут хилларининг ўзгарувчанлик белгиларини ҳисобга олиш зарурлигини уқтириб ўтади. Унинг фикрича тут (Морус) авлодини систематикага солишда маълум бир хромосомалар тўпламига эга бўлган тут хилларини айрим турга; хромосомалар миқдори (14-42-70 ва ундан кўп) тоқ сонга тенг бўлган, баланс бермайдиган (уруғлана олмайдиган) тут шаклига кенжа тур ҳамда хўжалик жиҳатидан аҳамиятли бўлиб, у ёки бу турга, тур хилига тааллуқли тут шакли (формаси)ни нав деб айтишни тавсия қилади. Талабга жавоб берадиган тут авлодининг системасини тузиш ҳозирги куннинг амалий жиҳатидан ҳал қилиниши керак бўлган муҳим вазифадир. Буни рўёбга чиқариш учун сўнги йилларгача йиғилган маълумотларни ҳозирги замон турга тегишли турли назарияга суянган ҳолда қайта кўриб чиқилишини тақозо этади. Япония ботаник олими Г.Койдзумининг 1923 йилда тузган тут (Морус) авлодининг систематикаси, бир қатор камчиликлари бўлишидан қатъий назар ҳозирги кундагига нисбатан дурустроқ туркумлаш ҳисобланади. Койдзуми ўзидан олдинги тузилган тут дарахти систематикаси ва Токиодаги ипакчилик тажриба станциясининг жуда кўп коллекция материалларидан фойдаланиб тутларни 24 та турга бўлади. Койдзуми тутнинг асосан урғочи гули устунчасини узун - қисқалигига қараб

юқоридаги турларини иккита бўлинмага: 1- узун бўйинли- Доличостйлае ва 2 - қисқа бўйинли- Маcроморус ( йирик мевали) га ажратади. 1 – узун бўлинмага 8 та тур: 1 - Морус арабиcа Коидз 2 - Морус монголиcа Счн 3 - Морус нигрибормис Коидз 4 - Морус нотабилис Счн 5 - Морус бомбйcис Коидз 6 - Морус ротйндилоба Коидз 7 - Морус аcидоса Грифф 8 - Морус Кагаямае Коидз 2 - қисқа устунчали бўлинмага 16 та тур: 1 – Морус серрата Рохб 2 – Морус нигра Линн 3 – Морус Тилиафолиа Мокино 4 – Морус cатҳаяна Ҳемсл 5 – Морус месозйгиа Стапф 6 - Морус лаевигата Wалл 7 – Морус инсигнис Бур 8 – Морус маcроура Миг 9 – Морус рубра Линн 10 – Морус моллис Русбй 11 – Морус cелтидифолиа Кунтҳ 12 – Морус бониненсис Коидз 13 – Морус миcзопҳулла Буcкл 14 – Морус мултиcаулис Перр 15 – Морус алба Линн 16 – Морус атропурпуреа Рохб. Ҳар бир бўлинма ичида бир тур иккинчисидан урғочи гул тумшуқчасининг ички тузилиши, барг, тўпгул ва тўп меваларининг ташқи тузилиш белгиларига қараб фарқланади. Шу билан бир қаторда миқдор

кўрсаткичлари - барг, барг банди, тўпгул ва тўпмева катталиги ҳамда қўшимча кўрсаткич қилиб новданинг шохланиш даражаси ва пўстлоқ ранги ҳам ҳисобга олинади. Койдзуми туркумлаши тут дарахтининг систематикасини тузишда илгаригиларга нисбатан бирмунча устунликка эга бўлса ҳам, лекин умумий систематикага қўйилган талабга тўлиқ жавоб бера олмайди. Чунки бунда тутнинг асосан ташқи белгилари ва қўшимча равишда тут органларининг миқдор кўрсаткич (ката - кичиклиги)лари инобатга олинган. Тутга қўлланадиган агротехник тадбирлар ва унга сунъий таъсир қилиш туфайли хромосомалар тўпламининг ошиши даражаси (полиплоидия) ҳамда новдаларни кесиш усулларига қараб бу кўрсаткичлар аксарият ҳолатда ўзгариб туради. Шуни ҳам айтиш керакки, тут дарахти икки уйлилар тоифасига кирганлиги учун, улар осонлик билан жуда кўплаб дурагайлар бериш хусусиятига эга. Бинобарин тут навларининг урғочи гуллари тузилишига қараб у ёки бу турга ажратиш жуда мушкул ва ҳатто уни ҳал қилиш мумкин эмас деган фикрни А.И.Федоров (1954) ўз китобида баён этади. Койдзуми систематикасидаги камчиликлар, кейинги йиллардаги тутчилик генетикасида хромосомалар бўйича фан янгиликларини ҳисобга олган ҳолда Япон олими С.Ҳамада 1971 йили тутнинг янги систематикасини тузди. Г.Э.Эвиададзенинг кўрсатишича (1987) бу даражалашда тут дарахти 35 та турга бўлиниб, у ёки бу турнинг хромосомалар миқдори йиғиндиси асос қилиб олинган. Шу билан бирга бу туркумлаш систематикасида ҳам Морус авлоди, яъни тутнинг урғочи гулининг узун бўйинли бўлинмасига 12 тур ва калта бўйинли бўлинмасига 23 тур бирлаштирилади. С.Ҳамада тузган 35 та турнинг ичида Койдзуми таърифлаган 4 та (26, 31, 32, 34 - номерли), Ҳатто аниқлаган 5 та (2, 10, 11, 12, 35 - номерли), Гомельтон, Планхол ва Хонделни ҳар бири биттадан таърифлаган тегишлича 3 та (29, 30, 33- номерли) янги турлари мавжуддир.

С.Ҳамада систематикаси бўйича турларни бўлишда тутнинг урғочи гуллари бўйнининг узун-қисқалиги билан бир қаторда тут дарахти органларининг ташқи тузилиш белгилари, жумладан барг шапалоғининг шакли, унинг асоси, учи, барг тишларининг кўриниши, томирланиш даражаси, барг бандининг кўриниши, гул ҳамда мева тўпламининг катта- кичиклиги, новда пўстининг ранги, новданинг шохланиш даражаси ва ҳоказолар ҳам эътиборга олинган. Ушбу систематикада турларнинг келиб чиқишига катта аҳамият берилган бўлиб¸улар қуйидаги группалардан иборат: 1. Япониянинг жанубий - ғарбий қисми ва Осиё қитъаси; 2. Ява ва Суматра ороллари; 3. Омон ва Арабистоннинг шарқи - жанубий қисми; 4. Кавказ, Туркия, Ғарбий Осиё; 5. Ғарбий Африка; 6. Шимолий ва Жанубий Америка. Юқоридагилардан тут турларини келиб чиқиши ва жойланиши марказлари Н.И.Вавилов (1935) томонидан аниқланган ўсимликларнинг географик тақсимланиш қонуниятига кўп жиҳатдан асосланганлиги кўриниб турибди. Койдзуми - Хатто – Ҳамада (1971) систематикаси бўйича кўпчилик турларнинг хромосомалар йиғиндиси 2 плоидли ( 2п - 28 та) бўлиб, Морус Тилиаефолиа тури (№ 15) 6 плоидли - гексаплоид (2 п= 84 та), Морус Лаевигата тури (№ 18) 8 плоидли- октоплоид (2 п -112), Морус нигра тури (№ 14) 22 плоидли- вигинтидиаплоид ( 2п= 308), яъни кўп плоидли тутлардан иборат. Шуни ҳам айтиш керакки, Ҳамада, Койдзуми (1923) систематикасида Морус мултикаулис тури нима учундир келтирилмаган. Тут қадимий дарахтлардан бири ҳисобланади. Хитойда бундан 5000 йил муқаддам унинг барги билан ипак қурти боқилган. Ўрта Осиёда ва Кавказ орти давлатларида

тут барги ипак қуртига берила бошлаганига 1500- 2000 йил бўлганлиги тахмин қилинади. Тут дарахти узоқ умр кўрадиган ўсимликлар қаторига киради.Ўрта Осиёнинг айрим районларида 300 ва ҳатто ундан ортиқ 500 йил яшаган жуда катта тутларни учратиш мумкин. Табиий шароитда кўпчилик тут дарахтларининг шох-шаббалари кенг тухумсимон шаклда зич ўсади. Шу билан бирга айрим тутлар шохшаббасининг шакли тўгарак (шарсимон), новдаси эгри-бугри (Илон тут) ҳамда пастга қараб ўсадиганлари (Мажнун тут), баъзан эса шох-шаббаси узун пирамида кўринишида учрайди. Бундай тутлар жуда камҳосил, барги сифатсиз бўлганлигидан ундан ипак қуртига озиқ сифатида фойдаланилмайди, асосан истироҳат боғлари, майдонлар ва кўчаларга манзара бериш учун экилади. Пиллачиликнинг озиқ базаси сифатида эқиладиган тутлар серҳосил, баланд танали ёки бута шаклда, кўп каллакли қилиб ўстирилади. Тут тез ўсадиган дарахтлар қаторига киради, новдалари кесилганда у тезда янгидан новда ҳосил қилади. Аммо, йил сайин тут дарахтларининг баргли новдалари ипак қуртига озиқ сифатида кесиб турилганлигидан 50-70 ёшга киргач қарийди ва ҳосилдан қола бошлайди. Тут дарахтининг ҳаёт кечиришини шартли равишда (М.И.Гребинская, 1961) уч даврга бўлиш мумкин: биринчи давр - уруғдан унгандан кейин мевага киргунча - 5 ёшгача давом этиб, бу вақтда у жуда жадал ўсади; иккинчи давр- 5-50 ёшгача бўлиб, унинг биринчи ярмида мева ва ҳосил кўпаяди, баргли новдалар, тана ва шохлар ўсиши тезлашади, учинчи даврда новда ва тананинг ўсиши сустлашади, мева ва барг ҳосили камаяди, шохлари қурий бошлайди ва тананинг ўзак қисми ҳамда унинг атрофи чирий бошлайди. Бу давр 50 дан 100 ёшгача давом этади. Қурт боқиш учун баргидан фойдаланиладиган тутлар ўрта, баланд бўйли ва бутасимон кўринишида кўп каллакли шаклланиб ўстирилади. Бу хилдаги

тутларнинг ер устки қисми тана, шох - шабба ҳамда баргли новдалардан иборат. Шох-шаббаларнинг кўриниши садасимон ёки супургисимон, пирамидасимон, думалоқ (шарсимон) шаклларда, баргли новдалари сийрак ёки қалин жойлашган, ҳар томонга тарвақайлаган бўлиши мумкин. Бундан ташқари пастга қараб ўсувчи ( Мажнун тут) ва эгри-бугри новдали (Илон тут) тутлар ҳам учрайди. Бу хилдаги тутларнинг барг ҳосили жуда оз бўлиб, ипак қуртига деярли ишлатилмайди ва улар манзарали дарахт сифатида экилади. Тут баргининг хўжаликда аҳамияти жуда муҳимдир. Тут баргида ипак қуртининг яшаши ва ривожланиши учун энг зарур бўлган қанд, оқсил, ёғ моддалари, сув, ферментлар ҳамда ҳар хил витаминлар мавжуд. Тутнинг меваси жуда ширин ва сервитамин, ерли халқлар уни кўп истеъмол қилади. Айниқса, Балхитут ва Шотут кабиларнинг меваси жуда лаззатли ва шифобахш ҳисобланади. Бу тутнинг янги йиғилган мевасидан сунъий асал-шинни тайёрланиб, қуруқ мевасини майдалаб нон ҳамирига аралаштирилади.Тут уруғидан кўчат етиштирилади. Тут дарахтининг танаси кўпчилик дарахтига нисбатан мустаҳкам ва чидамли, пардозлаганда жуда чиройли. Шунинг учун ундан дурадгорчиликда кенг фойдаланади, ҳар хил чолғу асбоблари, мебеллар ва бочкалар ясалади. Тут ёғочидан (бир неча йиллар давомида сувга ташлаб қўйиб) шамшод деб аталадиган жуда чидамли тароқлар тайёрланади. Тут пўстлоғидан эса бошланғич материал сифатида фойдаланилади. Тут новдаларидан сават, замбил ва енгил стуллар тўқиш мумкин. Тарихий адабиётларда тут дарахтларининг илдиз пўсти талқон қилиб ёки қайнатиб ичилганда гижжа ҳайдаш ва қисман қанд касаллигини даволаш мумкинлиги баён этилган. Ниҳоят, тут кўчати бошқа дарахтларга аралаштириб экилаганда гармсел ва совуқ шамолларнинг таъсири камаяди. Бундай тутларнинг баргидан қуртга кам берилади, улардан кўчатзорга экиладиган уруғ тайёрланади.

Тут дарахтининг органларига илдиз, тана, шох-шаббалар, новда, куртак, барг, гул, мева ва уруғ киради. Тут дарахти органларининг ташқи (морфологик) ва ички (анатомик) тузилишини ўрганмай туриб, ниҳол ва кўчатларни парвариш қилиш улардан мўл барг ҳосили етиштириш мумкин эмас. Тут дарахти органларининг тузилиши унинг бажарадиган вазифаларига бевосита боғлиқ. Бир органнинг ўзгариши иккинчисига таъсир этади, бу эса назарий ва амалий жиҳатдан катта аҳамиятга эгадир.Ч.Дарвин, И.В.Мичурин ва бошқа олимларнинг амалий тажрибалари асосида у ёки бу ўсимлик навининг органлари кўпчилик ташқи белгилари ҳамда ички тузилиши жиҳатдан (яъни физиологик ўзгаришлар) уларнинг сифати ва ҳосилдорлигига бевосита алоқадор эканлиги аниқланди. 1940 йил машҳур ботаник олим Н.П.Кренке томонидан ишлаб чиқилган ўсимликларнинг даврий қариши ва ёшариш назарияси кўпчилик мевали, жумладан тут дарахтларига тааллуқли бўлиб, унда тут органларининг ташқи белгиларининг ёш жиҳатидан ўзгариши баргининг озиқ сифатига таъсир этишини исботлаб берди. Тут дарахти органларининг ички ва ташқи тузилиш белгиларининг ўзгариши, унинг ёши билан бир қаторда қўлланадиган агротехник парвариш даражаси ва баргидан фойдаланиш усулларига ҳам тўғридан-тўғри боғлиқдир. Тут дарахти органларининг ташқи (морфологик) жиҳатдан тузилиши унинг тур ва навларини маълум бир системага солиб ўрганишда катта аҳамиятга эгадир. Тут дарахти илдиз системасининг тузилиши. Илдиз ўсимлик ҳаётида катта аҳамиятга эга бўлиб, у дарахтнинг бутун ер устки қисмларини маҳкам тутиб туради. Унинг асосий вазифаларидан бири тупроқдаги сувни ва унда эриган минерал моддалар ҳамда карбонат ангидридни (СО 2 ) биргаликда шимиб, ўсимликка ўтказади, ўсимлик эҳтиёжига керак бўлган озиқ моддаларни ўз тўқималарида тўплайди, тупроқ

муҳитига қанд, кислота, фосфор ҳамда калийнинг минерал бирикмаларини ва бошқаларни тайёрлаб беради, хлорофиллнинг ҳосил бўлишида қатнашади, тупроқдаги хлорофилсиз тубан ўсимликлар - бактерия ва замбуруғлар билан бевосита алоқадор бўлади, тупроқда рўй берадиган мураккаб биохимик бирикмаларнинг (амидлар, аминокислоталар, оқсиллар, липоидлар, нуклеопротеидлар) синтезида иштирок этади. Бундан ташқари тупроқ ва қумларни эррозиядан сақлайди, сизот сувлари сатҳининг пасайишига таъсир этади ва ниҳоят дарахт қариб, чиригандан кейин тупроқни органик моддалар билан бойитади. Илдиз тупроқдаги минерал моддалардан органик моддалар ҳосил бўлишида қатнашиб, ўсимликнинг актив органи ҳисобланади. Тут илдизлари бош (ўқ), ён, қўшимча (адвентив), патак илдизлардан иборат бўлиб, уларнинг ҳаммаси биргаликда илдиз системаси деб аталади. Бош илдиз тана билан илдиз бўғзи орқали бирлашади. Тут илдизлари ҳосил бўлиши жиҳатидан муртак ва қўшимча илдизга бўлинади. Тут уруғидан кўпайтирилганда пайдо бўлган дастлабки илдиз муртак илдиз дейилади, сўнгра муртак тирсаги (гипокотиль) чўзилади ва ундан иккита уруғбарг ер бетига чиқади. Тутнинг танаси нам тупроқ билан кўмилганда ёки уни қаламча ва пархиш йули билан ёхуд илдизнинг ўзи ўстирилганда, тана, новда ёки эски илдиздан янги илдизлар пайдо бўлади. Бундай илдизларга қўшимча илдизлар дейилади. Муртак ёки қўшимча илдизлардан биринчи тартиб ён илдизлар, биринчи тартиб ён илдизлардан иккинчи тартиб ён илдизлар, улардан учинчи тартиб ён илдизлар ўсиб чиқади ва ҳоказо. Уруғдан ўсиб етилган бир йиллик ниҳолчалар кўчатзорга ва тутзорларга кўчириб ўтқазилганда бош илдизлари қирқилади. Бош илдизнинг қирқилиши ён илдизларнинг ривожланишига ва кўплаб патак илдизларнинг ҳосил бўлишига сабабчидир. Катта дарахтларнинг илдизлари ўсиш шароитига қараб жуда бақувват бўлиб, у шох - шабба доирасидан 3-3,5 марта узоқроққа таралади. Тут

илдизи шох-шаббаларига нисбатан анча кўп ва тез шохлайди. Кузда, тут ер устки қисмининг ўсиши илдизига нисбатан олдин тўхтайди, яъни хазонрезгидан сўнг ҳам илдизнинг ўсиши кеч кузгача давом этади. Кўкламда эса аввал илдиз ўса бошлайди. Тут илдизининг тараққиёти, ташқи ва ички тузилиши, унинг бажарадиган вазифаси билан бевосита боғлиқдир. Тут илдизлари асосий, ўртача ва ўсувчи илдизларга бўлинади. Асосий ва ўртача илдизлар қаторига бош ҳамда учинчи ва тўртинчи тартибгача бўлган ён илдизлар киради. Улар ён - атрофга таралиб, тупроқнинг анча чуқур қатламларига бориб етади. Булар ўсимлик илдиз таркибининг асосини ташкил этиб, узунлиги 30 см дан бир неча м гача ва йуғонлиги бир неча см гача бўлади. Бош ва ён илдизларга ўсувчи ва патак илдизлар жойлашиб, улар нисбатан ингичка кучли шохлаб, жуда майда ва ингичка илдизчалар ҳосил қилади. Ўсувчи илдизлар ўзининг тузилиши ва бажарадиган вазифаси жиҳатидан: а) сўрувчи ёки актив; б) ўсувчи ёки ўқ; в) оралик (бошқа турга ўтувчи); г) ўтказувчи илдизчаларга бўлинади. Сўрувчи ёки актив илдизлар ўсимлик тез ўсаётган пайтларда илдиз системасининг энг кўп (90% гача) қисмини ташкил этади. Ўсувчи илдизларнинг учи гилоф билан қопланган бўлади, у илдиз учини ўсиш вақтида механик шикастланишдан сақлайди. Ғилофдан бироз юқорида илдизнинг ўсиш конуси ундан сўнг майда тукчалар билан қопланган сўриш қисми бўлади. Бу тукчалар эпидермис тўқимаси (пўсти)нинг бир ҳужайрали ўсимтасидир. Унинг сиртида елимга ўхшаш шилимшиқ модда бўлади. Бу модда орқали тукчалар тупроқ увоқлари билан яхши жипслашиб, ундаги эритмаларни сўради. Тукчалар 10-15 кун давомида яшаб, сўнгра қурийди. Ёш илдиз ўсган сари унинг сўрувчи қисми доимо сўрилиб, ўз ўрнини ўзгартириб туради. Улар ёш ўсувчи илдизнинг қисмида янгидан ҳосил бўладилар. Шу йўсинда илдизнинг ўсиш конуси тупроқда ҳар томонга сўрилади ва ўсимлик ўсиши даврида ҳали истеъмол қилинмаган ердаги сув ва эритмалар билан муайъян таъминлаб туради. Тут илдиз тукчасининг

узунлиги 100-150 ва йўғонлиги 8-13 микрон атрофида, 1мм ўсувчи илдиз сатҳида тукчалар миқдори 410- 515 дона бўлади. Тутнинг илдизи тукчаларидан ташқари микориза (пўстлоқ ҳужайраси ичидаги замбуруғ иплари) воситаси ёрдамида ҳам озиқланади. Микориза сўрувчи илдизларда намлиги етарли, серчиринди тупроқда учраб, ўсимликдаги карбон сувлар билан озиқланади, ўзи эса органик моддаларни минераллашига ёрдам беради. Сўриш қисмидаги илдизнинг ички тузилиши бирламчи тўқималардан иборат. Илдизнинг бу қисмида кенг ҳалқа шаклида пўстлоқ ва ўрта қисмида марказий цилиндр жойлашган бўлади. Пўстлоқнинг устки қисмини бир қатор ҳужайралардан тузилган эпидермис (пўст) қоплаб туради. Пўстлоқнинг баъзи ҳужайралари чўзилиб, илдиз тукчаларини ташкил этади. Пўстлоқ тагида бир неча қатор ҳужайралардан тузилган экзодерма жойлашади. Экзодерма ҳужайралари тез кунда пўкаклашади ва пўстлоқ билан илдиз тукчаларининг тушиб кетишига сабаб бўлади. Шундан сўнг экзодерма илдизнинг устини қоплаб туриш хизматини ўтайди. Шу сабабдан илдизнинг усти сарғиш қўнғир тусга киради ва сўриш хусусиятини йўқотади. Тут дарахти илдизларининг тирик паренхимали тўқималарида крахмал доначалари, мой томчилари ва шакар тўпланади. Бу жамғарилган озиқ моддалари келгуси кўкламда янги илдиз, новда, барг ва гул органларини ҳосил қилишда сарфланади. Тут илдизлари жуда ҳаракатчан бўлади, яъни ўзига энг мувофиқ бўлган тупроқ шароитлари томонига қараб ўсади. Шу сабабли илдизнинг шаклланиши ва ерда жойланиши тупроқ хусусиятига, сизот сувларининг чуқурлигига, агротехникага ва тутнинг навига боғлиқ бўлади. Қалин қаватли бўз ва сизот сувлари чуқур жойлашган тупроқларда тут илдизлари чуқур қатламларигача етиб, айлана атрофига таралиб ўсади. Шағал қатлами ёки ер ости сувлари яқин бўлса, илдизлар пастга кетмай (шағал ёки сув сатҳига етгач) ён томонга қараб ўсади. Қатлами зич, узоқ вақт

кўлмак сув тўпланиб қолган ёки оз миқдорда ва тез-тез суғориб туриладиган тупроқнинг пастки қисмида илдизларнинг нафас олиши қийинлашади, натижада улар ернинг юза қисмига кўтарилади. Бундай шароитда ўсган тутларнинг қатор оралари ишланганда кўплаб майда илдизлар кесилади. Тут дарахтининг илдизи кесилганда қайтадан йўқотган қисмини тиклаш (янгидан ўсиш) хусусиятига эгадир. Тупроқ қанчалик унумдор, ғовак ва намлик даражаси етарли бўлса кесилган илдизлар шунчалик тез ва яхши тикланади. Тутзорларни қалин қаватли, юмшоқ, донадор, сизот сувлари чуқур жойлашган, ўзидан иссиқлик ва намликни яхши ўтказадиган тупроқларда барпо қилиш мақсадга мувофикдир. Экин орасини ўз вақтида ишлаш, ўғитлаш ва суғориб туриш керак. Шундагина тутнинг ўсувчи ва сўрувчи илдизлари яхши ривожланади ва уларнинг умумий микдори кўпаяди. Бундай илдизлар тупроқдаги озиқ моддаларни яхши сўриб, уларни илдизлар тупроқдаги озиқ моддаларни яхши сўриб, уларни тутнинг ер устки қисмларига етказади, бу эса баргли новдаларнинг тез ўсиши ва мўл ҳосил олишга имкон яратади Тут дарахти танасининг тузилиши ва хўжаликда аҳамияти. Тана ўсимлик ҳаётида ҳудди илдиз каби катта аҳамиятга эга. У дарахтда марказий орган ҳисобланиб, новда ва баргларни бир-бирига боғлаб туради. Тана орқали тупроқдан сўрилиб сув ва минерал тузларни баргларга, баргда тайёрланган органик моддаларни эса ўсимликнинг барча органларига ўтказади, ўз тўқималарида озиқ моддаларини тўплайди, тана, гул ва меваларни ушлаб туради. Шу билан бирга тутнинг новдаси вегетатив кўпайтириш учун ҳам хизмат қилади. Дарахтнинг шохлари билан бирга новдалари унинг шох-шаббаси дейилади. Тутнинг ер устки қисмидаги шох-шаббалари сингдирувчи ва буғлантирувчи жуда катта барг сатҳини вужудга келтиради. Тут баргларининг умумий сатҳи катта дарахтларда 60-80 м ни ташкил этиб, ўсимлик шох-шаббалари сатҳидан 2-2,5 марта каттадир. Шу сабабли тут

дарахти ёруғлик ва карбонат ангидриддан яхши фойдаланиб, кўплаб органик моддаларни ҳосил қилади. Тут дарахтининг танаси узоқ вақтлар давомида тепа куртагидаги ўсиш конуси ва новданинг бўғим оралиқлари билан бўйига ўсади. Кўп йиллик тут дарахтининг тепа қисмидан бир неча йўғон шохлар ўсиб, улар ҳам ўз навбатида шохлайди. Тут дарахти моноподиал шохланади, яъни асосий танаси хар йили учидан ўсади. Ёш куртакларидан ён шохлар ҳосил бўлади. Ён новдалар ён куртак билан бир қаторда қўлтиқ куртакларидан ҳам тараққий этади. Дарахтнинг асосий танасининг узунлиги ва шох-шаббасининг шохланиш даражаси, уни қайси мақсадда ўстирилишига боғлиқдир. Меваси ёки уруғ олиш учун ўстириладиган тут дарахтларининг шох-шаббалари кесилмайди. Улар катталашган сари бир неча поғона (ярус) бўлиб шохлайди, хар томонга таралиб ўсади ва тобора кўпрок тартиб шох ҳосил қилади. Тут баргининг ҳосилини кўпайтириш ва озиқ сифатини яхшилаш мақсадида унга икки поғонали қилиб шакл берилади. Бунда асосий тана ердан 1,2-1,3 м баландликда кесилади ва каллаклаганда учта шох 0,5 м узунликда қолдирилади (ГОСТ-14335-69). Келгуси йили ҳар бир шохда иккитадан , жами олтита новдани 0,3 м узунликда қолдириб кесилади. Тут танаси 0,3- 0,5 м узунликда ва ер бағирлатиб бута шаклида ҳам кесиб ўстирилади. Баргли новдалар ипак қуртига кесиладиган тут дарахтларининг шох- шаббаси тўгарак ва тухумсимон шаклларда бўлади. Тутнинг новдалари ташқи кўриниши жиҳатидан турли шаклда бўлади. Кўпчилиги тўғри новдали бўлиб тик ўсади. Бундан ташқари новдалари эгрибугри (Илон тут), тирсаксимон (Кинриу (№ 02) нави) ва шох-шаббаси пастга қараб ўсувчи (Мажнун тут) хиллари ҳам бор. Ёш новданинг пўсти яшил тусли бўлиб, у қисман фотосинтез жараёнида иштирок этади. Кейинчалик тутнинг пўсти унинг навига қараб кулрангдан қизғиш- қўнғир, шотутники эса тўқ қўнғир тусда бўлади.

Тут навига қараб новданинг сирти текис ёки ғадир-будир бўлади. Новда пўстлоғининг сирти сийрак ёки қалин сарғимтир тусли дўмбоқчалар билан қопланган. Буларга ясмиқча (чечевичка) лар дейилади. Кўп йиллик новдалар ўша ясмиқчалар орқали нафас олади. Новданинг ҳар бир барг қўлтиғида битта катта қўлтиқ куртаги ва бир ёки иккита кичкина ён куртакча ўрнашган бўлади. Ён куртакчалар бир қанча вақтгача ўсмасдан тинч ҳолда қолади. Агарда қўлтиқ қуртаги бирор сабаб билан зарарланса ёки уни совуқ урса, ён куртакчалар уйғониб ўса бошлайди. Тут новдаларининг узунлиги унинг навига ва парвариш қилишга боғлиқдир. Навдор тутларнинг новдалари жайдари тутларникига нисбатан узун ва йўғон бўлиб, Ўрта Осиё шароитида 2 м дан 3,5 м гача ўсади. Новданинг икки куртак оралиғи бўғим дейилади. Бўғим оралиқларини узун- калталиги хўжалик жиҳатидан катта аҳамиятга эгадир. Чунки бўғим ораси қанчалик калта бўлса, новдада шунчалик кўп барг жойлашади; бинобарин бундай тут навининг барг ҳосили кўп бўлади. Тутнинг навига қараб бўғим оралиғи калта (1,5-2,5 см гача), ўртача (2,5-5,0 см гача) ва узун (5-8 см гача) бўлади. Шу боисдан нав етиштиришда кўпрок қисқа бўғимли ва бақувват новдалар бўлишига аҳамият бериш керак (М. Гребинская, Ф. Гатин, 1965). Н.П.Кренкенинг (1940) назариясига кўра, тутнинг ёшига қараб бўғим оралиғининг калта-узунлиги ва баргнинг озиқли сифати ўзгариши мумкин. Бўғим оралиғининг ва баргнинг озиқли сифати ўзгариши мумкин. Бўғим оралиғининг ўртача узунлиги новда асосидан юқорига қараб секин- аста орта бориб, энг кўп узунликка етгач, аксинча камаяди. Навдор ва йирик баргли дурагай тутларнинг баргли новдалари кўкламги ёки такрорий ипак қурти боқишга кесилгандан кейин янги ўсган новдалари шохламайди. Улар нуқул барг ва куртаклардан иборат бўлади. Иккинчи йили кўкламда бу куртаклар ёзилиб фақат иккинчи тартиб ён новдалар ҳосил қилади. Тутлар қуртнинг 5-ёшигача кўп ёш новда чиқаради ва барги йирик бўлади. Кўпчилик навдор тутлар барги йирик ва новдаларининг бўғим ораси калталиги учун барг ҳосили кўп бўлади.

Жайдари Хасак ва майда баргли дурагай тутлар кўп шохлайди. Бундай тутларнинг новдалари кўкламги қуртга кесиб олингандан кейин бир ой ўтгач, янги ўсган новдаларнинг остки қисмида жойлашган куртаклардан иккинчи тартиб ён шохлар чиқади. Аммо новданинг ярмидан юқори қисми кузгача шохламайди. Иккинчи йили кўкламда новданинг юқори қисмидаги куртаклардан иккинчи тартиб ва қуйи қисмидаги ён новдалардан эса учинчи тартиб шохлар ҳосил бўлади. Жайдари тутларнинг бу хилда кўп шохланиши мақсадга мувофиқ эмас. Чунки биринчидан, новда қанча шохланса, барглари шунча майдалашади, иккинчидан қуртга барг тайёрлаш учун кўп мехнат сарф бўлади. Шу сабабли кўп ва тўғри новда берадиган, бўғим оралари калта бўлган, бир йиллик новдалари шохланмайдиган тут навлари қурт боқиш учун энг қимматли ҳисобланади. Бир йиллик тут новдасининг пўстлоғи сирт томондан бир неча қатор ҳужайралардан тузилган эпидермис (пўст) ва кутикула билан қопланган бўлади. Ёзнинг иккинчи ярмида эпидермис йўқолиб, унинг ўрнида перидерма (пўкак) тўқима пайдо бўлади. Пўстлоқнинг эпидермиси тагида 4- 5 қатор ҳужайралардан ташкил топган механик тўқима–колленхима жойлашган. Колленхима ичи моддалар билан тўлган тирик ҳужайралардан иборатдир. Бу тўқимадан кейин пўстлок паренхимаси жойлашиб, унда крахмал, оқсил ва қанд каби озиқ моддалар ҳамда кальций оксалат кристаллари бўлади. Улардан сўнг тўп-тўп бўлиб ўрнашган қалин пўстли перицикл толалари, дастлабки пўстлок ва иккиламчи пўстлок тўқималари ўрин олган. Тут новдасида пўстлок тўқимаси асосан жамғарма озиқ моддаларига бой бўлган паренхима тўқимасидан тузилади, яъни унда органик моддаларни ўзидан ўтказадиган тўрсимон найлари ва механик вазифани ўтовчи пўстлоқ толалари бўлади. Пўстлок толаларини бир қанчаси йиғилиб, тола- ҳалкасини ташкил қилади. Бундан ташқари пўстлоқ паренхима ҳужайралари орасида

тўп бўлиб жойлашган сутлама найлари бўлади, уларнинг ичида сутсимон шира ҳаракат қилиб туради. Пўстлок тўқимаси ёғоч қисмига ёндош жойлашади, лекин бу икки тўқиманинг орасида ҳосил этувчи тўқима – камбий доираси ўрнашган бўлади. Ўсимликнинг энг фаолиятли ҳужайраси камбийдир. Камбий узунасига иккига бўлиниб, новданинг ичкари томонига ёғочлик ва ташқари томонига пўстлоқ ҳужайраларини ҳосил қилиб туради. Бу эса бир йиллик новдаларнинг йуғонлашиб ўсишига сабабчи бўлади. Камбийнинг ёғочлик вужудга келтирадиган ҳужайралари пўстлоқ пайдо қиладиган ҳужайраларга нисбатан ўн марта кўпдир. Шу сабабли тананинг ёғочлик халқаси пўстлоққа қараганда кенгроқ бўлади. Камбийнинг кўкламги ва ёзги фаолиятидан ҳамда новда ва тананинг ўзаро бирикиб кетиш хусусиятидан фойдаланиб, тутчиликда ҳар хил пайвандлаш ишлари олиб борилади. Кўп йиллик дарахтларнинг танаси ҳам камбий ҳужайрасининг фаолияти натижасида йилдан йилга йўғонлашиб боради. Камбий кўкламда тез бўлиниб, ёғочликнинг бирмунча йирик юпқа деворли найларини, кузда эса камроқ ва майдароқ найларини ҳамда қалин деворли ёғоч толаларини ҳосил қилади. Кеч куз ва қиш фаслида камбий янги тўқималар ҳосил қилмайди. Куз ва кўкламда пайдо бўлган ёғочлик тўқималари ўртасида яхши кўриниб турадиган чегара бўлган ёғочлик тўқималари ўртасида яхши кўриниб турадиган чегара ҳосил бўлади, яъни дарахт танасида йиллик ҳалқа вужудга келади. Дарахт тўнкасидаги ҳалқаларнинг сонига қараб унинг ёшини аниқлаш мумкин. Йиллик ҳалқанинг кенглиги дарахтнинг ўсиш шароитига боғлик бўлади. Масалан, об-хаво яхши келган йилларда, унумдор нами етарли тупроқда ва сифатли ишлов берилган дарахтнинг йиллик ҳалқаси кенг бўлади.

Ҳалқаларнинг кенглигига қурт боқиш учун тутнинг баргли новдасини кесиш миқдори ва усули ҳам таъсир этади. Агар бир мавсумда тутнинг янги чиққан новдалари икки марта кесилса, ёғочликнинг йиллик ҳалқаси энсиз бўлади. Бундай дарахт келгуси йили яхши ўсмайди. Шуни ҳисобга олиб мавсумда икки марта қурт боқилган вақтда тутни нормадан кўра кўпроқ миқдорда ўғитлаш, суғориш ва ишлов беришни юқори савияда олиб бориш талаб этилади. Тут дарахти 3-5 ёшга киргач, тананинг ёғочлик қисмида ўзакланиш ҳодисаси рўй беради. Бу вақтда соғлом дарахтнинг марказдаги ёғочлик қисмини энг эски найлари ичига қўшни тирик ҳужайраларнинг ўсимталари кириб, ундаги суюқликни сиқиб чиқаради. Бу ҳолда ҳужайра пўстлари ўзининг маълум миқдордаги сувини йўқотиб, унинг ўрнини ранг берувчи смола, мева елимлари каби моддалар тўлдирилади. Шундан кейин ёғочлик қисми иккига: ўзак (ядро) ва ўзак атрофига (заболонь) га бўлинади. Ўзак қизғиш қўнғир рангли ўлик тўқималардан иборат бўлиб, унда шира ҳаракати рўй бермайди. У танани мустаҳкам қилиб туради ва унинг йиллик ҳалқаси тобора ошаверади. Ўзак тевараклиги ёғочликнинг тирик тўқимаси деб ҳисобланади.У сув ва тупроқдаги эриган минерал моддаларни ўзидан ўтказиб, жамғарилган озиқ моддаларни сақлаб туради. Ўзак тевараклиги оч сариқ тусда бўлиб, 4-5 та ташқи йиллик ҳалқадан иборатдир. Юқорида қайд қилганимиздек, тананинг пўстлоқ қисми унинг ёғочлиги каби кўп йўғонлашмайди, чунки пўстлоқнинг сиртки қобиқ қисми доимо уваланиб, тўкилиб туради, иккинчидан, камбий пўтлоқ томонига камрок ҳужайра ҳосил қилади. Пўстлоқнинг ташқи қисмидаги қобиқ бир неча қават пўкак ва четга сурилиб қолган ўлик тўқималардан тузилади. Қобиқ ва пўкак тўқималари худди эпидермис каби қоплагич тўқималар жумласига кириб, пўстлоқнинг ички нозик ҳужайраларини шикастланишдан, совуқдан ва танадаги сувни буғланиб кетишидан сақлайди.

Тут танаси тўғрисида яна шуни айтиш керакки, унинг энг муҳим қисми пўстлоқ тўқималари ва ўзак тевараклигидир. Тут баргидан озиқ сифатида фойдаланганда, унинг новдаларини палапартиш кесиш ва каллаклаш биринчи навбатда пўстлоқ ва ўзак тевараклигини шикастлайди. Натижада тўқималарда сув ва органик моддаларнинг ҳаракатланиш жараёнлари бузилиб, дарахтнинг барча органлари етарли озиқ моддалар билан таъминланмайди. Шу сабабли тутнинг баргли новдаларини кесишда, тутзор қатор ораларини ишлашда, дарахтни ёшартириш ва шакл беришда танасини зарарлантирмаслик керак. Тут дарахти баргининг тузилиши ва ипакчиликдаги аҳамияти. Тут барги дарахтнинг муҳим органи бўлиб, унда фотосинтез, газ алмашиниши, сувнинг буғланиши (транспирация) каби мараккаб физик, биохимик ва физиологик жараёнлар рўй беради. Тут барги ипак қуртига асосий озиқ бўлганлиги учун ҳам жуда катта хўжалик аҳамиятига эгадир. Баргда ипак қуртининг эҳтиёжига керакли бўлган оқсиллар, қанд, мой, сув ва ҳар хил витаминлар керакли микдорда мавжуддир. Вояга етган бир туп тут дарахти баргларининг сатҳи 60-80 м ни ташкил этади. Шу сабабли барглар орқали ҳаводан олинган карбонат ангидриди, илдиз ситемаси орқали танага ўтиб турувчи сув ва минерал моддаларни синтез қилиш ҳисобига кўплаб органик моддалар (шакар, крахмал, оқсиллар) ҳосил бўлади. Баргнинг яна бир асосий вазифаси тупроқдан сўрилган сувларни ҳавога буғлантиришидир. Сувнинг жуда оз (10% гача) қисми фотосинтез жараёни ва кўпи (90 % дан ошикроги) транспирация ҳодисаси рўй берганлиги туфайли тана орқали юқорига кўтарилади ва ўсимликнинг барча тирик ҳужайралари у билан тўла таъминланади. Шу билан бирга бу жараён ўсимликни ёз жазирамаси пайтида қизиб кетишдан ҳам сақлайди. Тут дарахтининг барглари катта сўриш кучи (10-16 атмосфера)га эгадир. Тут барги оддий тузилган бўлиб, у барг шапалоғи, барг банди ва барг ёнлигидан иборат. Барг шапалоғи барг банди орқали новдага туташиб, уни

қуёш нурига тик (перпендикуляр) ҳолатда йўналтиради ҳамда шамолнинг барг шапалоғига урилиш кучини сусайтириб туради. Тут барг шапалоғининг катта-кичиклиги унинг тур ёки навига, новдада жойланишига, ипак қуртини боқиш учун баргли новдаларни кесиб турилишига, қуёш нурининг кам ёки кўп тушишига, тупроқдаги намлик ва озиқ моддаларнинг миқдорига боғлиқдир. Масалан, Совуққа чидамли, «Узбекский» ва «Голодностепь-6» навларининг барги, жайдари тутлар ва айниқса Хасак тутникидан йирик, новданинг ўрта қисмида жойлашган барглари йирикроқ, остки ва устки қисмидагиларники майдароқ; олдинги йилда ҳосил бўлган новдалар ва ён шохдаги барглар кичикроқ, кўкламги қуртга кесилгандан кейин ёзда ўсган новдалардаги барг сатҳи каттароқ бўлади (А.И.Федеров, 1954; М.И.Гребинская, 1968). Сояда ўсган тутларнинг барги катта, лекин юпқа, серқуёш ерда ўсган тутнинг барги қалин, аммо кичикроқ бўлади. Унумдор, сернам ва ўғитланган (айниқса азот билан) ҳамда яхши ишлов берилган ерда ўсган тутларнинг барг шапалоғи қуруқ ерда, ўғитланмаган ва яхши парвариш қилинмаган тутларникига нисбатан 1,3-1,8 баравар каттароқ бўлади. Умуман тут дарахтининг барг шапалоғи катта-кичиклиги жихатдан: майда (Хасак тут – буйи 8х7 см, ўртача «Узбекский» нави- 18,5х 15,1 см) ҳамда йирик «Победа» нави –30х26 см) хилларга бўлинади. Тут барги шапалоғининг кертиклиги бўйича бир, икки, уч, тўрт кертикли ҳамда кўп кертикликка (қайчи) бўлинади. Агар барг шапалоғининг қирраси кертиксиз бўлса яхлит барг, кертиклиги барг асосий (марказий) томирининг ярмигача борса қисман кертиклик, асосий томиргача етса, қайчи барг деб юритилади. Баргдаги бундай ўзгарувчанликни олимлар турлича талқин этишади. Масалан: А.Кернер, тут ва қоғоз дарахтлари баргларининг кертикли бўлиши шох-шаббанинг пастки қисмида жойлашган баргларни қуёш нуридан тўлароқ бахраманд бўлишга ёрдам беради, дейди И.Н.Шавров тут барг шапалоғининг кертикли даражасини баргли новдаларни ипак қуртига озиқ

сифатида кесиб турилиши билан боғлайди. Бу фикрга профессор А.И.Федеров (1954) тўлиқ қўшилмайди. Чунки, дейди А.И.Федеров, кўпчилик кузатишлар шуни кўрсатадики, тут новдаларини кесиб турилишдан қатъий назар айрим дарахт ва ҳатто бир новдада ҳар хил даражадаги кертикли барглар учраб, баргни новдада пастдан юқорига қараб жойланиши бўйича кам кертикли барглар кўп кертикли (кайчи барг) га айланади ва аксинча бу хилдаги барглар яхлит (кертиксиз) барг кўринишига ўтиши мумкин. Яхлит баргли тут новдаларининг қуртга кесилиши туфайли янги ўсганларида ҳар хил даражадаги кертик барглар пайдо бўлиши мумкин. Шу билан бирга новдаси кесилишидан олдин ва кесилгандан кейин ҳам яхлит баргга эга бўлган тут дарахтлари учрайди. Бу масаладаги чигалликни ҳал килиш учун И.С.Чирков (1938) Ўрта Осиё Ипакчилик илмий тадқиқот институти хўжалигида махсус тажриба олиб бориб, тут барг шапалоғининг кертиклиги бўйича ўзгарувчанлиги унинг наслий хусусиятларига, ўсимликнинг ривожланиш даврига, ташқи муҳит ва парвариш килиш даражасига, дарахтнинг шаклланиш усулига ва баргли новдаларни қуртга кесиб турилишига боғлик деган хулосага келди. Масалан, тут ниҳолининг дастлабки ўсиш йили кертикли барглар пайдо бўлади; катта дарахт новдасининг хусусий ёшига нисбатан олинганда, илдиз атрофидан чиққан бачки новдадаги барглар кўп кертикли, каллакда ўсган новдадаги барглар кам кертикли ва шох-шаббанинг юқори қисмидаги новдаларда эса яхлит ёки жуда кам кертикли барглар учрайди. Агар серкертикли баргга эга бўлган дарахтнинг новдалари кесилмай табиий ҳолатда ўсса, кейинчалик кертиксиз, новдаси кесилган такдирда эса яна кертикли барглар ҳосил бўлади. И.С.Чирков (1938) тут барги шаклини ўзгартиришга ташқи муҳит таъсирини аниқлаш мақсадида битта илдизда ўсган ниҳолнинг битта новдасини табиий муҳитда (очик ерда) ва иккинчисини ёпик шароитда ўстирди. Бунда очик ерда ўсган новдадаги барглар серкертикли ёпиқ шароитдагиси эса яхлит (кертиксиз) бўлиб ўсди.

Н.П.Кренке (1940) тут барг шапалоғи кертикли даражаси ва барг туби бурчагининг ўзгаришини баргнинг хусусий ёшига боғлик дейди. Унинг фикрича новданинг пастдан юқорига қараб маълум бир ўрта қисмигача жойлашган барглар ёш жиҳатидан каттароқ бўлиб, яхлит кўринишдаги баргдан кертикли барг шаклига томон ўта бошлайди ва аксинча юқоридан (яъни ўрта қисмидан) пастга тушган сари барглар яна яхлит баргли кўринишга айлана боради. Бу такрорланиш қонунияти барг хусусий ёшининг ўзгаришига қараб бутун бир дарахт доирасида ҳамда айрим новдалар бўйича рўй бериши мумкин. Айрим вақтларда барг шапалоғининг ўзгарувчанлик қонунияти бир новдада 2-3 марта такрорланиши мумкин. Бу жараён ҳар бир ортостих (бир йўналишда жойлашган икки куртак оралиғи) доирасида қайтарилади. А.И.Федоровнинг таъкидлашича айрим тут дарахтларда барглар доимо яхлит (кертиксиз) шаклда бўлиб, у тутнинг ёшидан ва новдаларнинг кесиб турилишидан қаътий назар ўз кўринишини ўзгартирмайди. Газ либ, ҳосилнинг кўпайишига ва озиқлик сифатига ижобий таъсир қилади. Барг шапалоғи тепа учининг асоси чўзиқроқ, кенг бурчаксимон ёки думалоқ шаклда ; тепа учининг узунлиги буйича қисқа (3мм дан 7мм гача), узун (8 мм дан 20 мм гача) бўлиб, айрим хилларда икки тепа учли, Шотутда кенг тепа учли, Балхи тутда эса тепа учсиз-думалоқ кўринишдадир. Барг туби кенгроқ, ўртача чуқур ўйилган, ўйилмаган-текис ва доира шаклида бўлади. Барг туби билан барг банди оралиғидаги бурчак 25 дан 110 гача бўлиши мумкин. И.П.Кренке назариясига асосан бу бурчак қанчалик кенг бўлса, баргнинг озиқлик сифати шунчалик яхши бўлади. Барг шапалоғининг қиррасини шаклига қараб оддий, арра, тўгарак (думалок) тишларга бўлинади. Бундан ташқари оддий билан аррасимонларни, оддий, арра ёки думалоқ тишлилари аралаш ҳолда, оддий аррасимон ва думалоқ тишлиларини биргаликда, пастки 3-5 барг қирраси бир текис тут («Тошкент» нави) ни учратиш мумкин.

Барг шапалоғининг сирти текис (силлик), нотекис ва тўлқинсимон ҳамда хира ёки ялтироқ бўлади. Барг қалин-серэт (қалинлиги 200 микрондан кўпрок), ўртача (120-180 микронгача) ва юпқа (100 микронгача) этлига бўлинади. Улар майин, дағал, шойисимон (шалдироқ) бўлади. Барг шапалоғининг пастки сирти (асосан томирчалар атрофи) туксиз, кам тукли ва сертукли (Шотутда) бўлади. Сертукли баргларни истеъмол қилиш қийин бўлгани ва озиқлик сифати пастлиги учун у билан ипак қурти боқилмайди. Тутнинг нави, ўсиш шароити, жумладан ўғитлаш ва суғориш даражасига қараб баргнинг ранги оч, ўртача ва тўқ яшил тусга эгадир. Шу билан бирга Оқ тут турига кирувчи, барги сарғиш-олтин тусли ( М.алба вар. ауреа) тутнинг кенжа тури мавжуд бўлиб, у манзарали дарахт сифатида ўстирилади ва барги қуртга берилмайди. Барг шапалоғининг остки эпидермасида жуда кўп кичик ( 1 мм да 1000- 1500 дона) оғизчалар-лабчалар ( устицалар ) бўлади. Бу лабчалар орқали барг ичига кислород киради ва ундаги ҳаво ҳамда сув буғлари ташқарига чиқиб туради. Барг этидаги тўқималарнинг ҳар бир ҳужайраси ичида жуда кўп яшил увоқчалар-хлорофилл доначалари бўлиб, улар фотосинтез жараёнида иштирок этади. Бунда барг ҳаводан карбонат ангидрид ва ёруғлик энергиясини шимиб, уларни илдиздан келадиган сув ва минерал моддалар билан бирлаштириб, мураккаб органик моддаларни ҳосил қилади ҳамда ҳавога эркин ҳолдаги кислородни чиқариб туради. Бу фотосинтез жараёни дейилиб, ҳосил бўлган органик модда эса фотосинтез маҳсулоти деб аталади. Фотосинтез яшил ўсимликларда рўй берадиган нафас олишнинг аксидир. Нафас олишда барг орқали ҳаводан кислород шимилиб, бу кислород органик моддаларни (асосан қандни) оксидлантиради, натижада кислород сарфланиб, мураккаб органик моддалар содда минерал моддаларга айланади, ҳавога қайтадан карбонат ангидрид, сув ва шу билан бир қаторда энергия чиқади. Ёруғликдаги яшил ўсимликларда фотосинтез ва нафас олиш ҳодисалари бир вақтда юз бериб туради; аммо бунда фотосинтез жараёни бир неча

баравар тезроқ кечади. Қоронғиликда эса фотосинтез тўхтаб, нафас олиш давом этаверади. Баргда газ оғизчалар, новдада эса ясмиқчалар ёрдамида алмашади. Устунсимон тўқима соядагига нисбатан ёруғ ерда яхшироқ ривожланади. Бундай шароитда устунсимон тўқималар икки ва ундан ҳам кўпрок қаторни ташкил этади ва шу сабабли баргнинг эти анча қалин бўлади. Соя ерда эса, аксинча, лабсимон (ғовак) тўқималар яхшироқ ривожланиб, барг юпқа бўлади. Баргда сувни буғлантириш (транспирация) ҳодисаси ҳам фотосинтез ва нафас олиш жараёнлари каби, ўсимлик ҳаётида жуда катта роль ўйнайди. Баргдаги сувларнинг оғизчалар орқали буғланиши натижасида тупроқдаги сув ва унда эриган моддаларнинг илдиз орқали танага ҳамда бошқа органларга ўтиши кучаяди. Сувнинг ўзи эса баргда органик моддаларни ҳосил килиш ва ҳужайраларни тўлдириш учун хизмат этади. Сув буғининг парланиши туфайли барглар иссиқ кунлари қизиб кетишдан сақланади. Баргда буғланиш қанчалик кучли бўлса, фотосинтез жараёни ҳам шунчалик яхши ва тез кечади. Баргнинг ипак қурти учун тўйимлилик даражаси тутнинг навига, ёшига, шаклланиш ҳолига, баргли новдаларни кесиш муддати ва микдорига ҳамда ўсиш шароитига боғлиқдир. Ўрта Осиё ипакчилик илмий-тадқиқот институтининг маълумотига қараганда кўкламда бешинчи ёшга кирган ипак қуртининг нормал ҳаёт кечириши учун тут баргининг таркибида камида 6873% гача сув ва абсолют қуруқ модда ҳисобида 3,5-4 % азот, 7-9 % эрувчан углевод, 1,6-2 % калий, 2,5- 3% кальций, 0,2-0,3 % фосфор, 200 бирликда С витамини ва бошқа моддалар бўлиши зарур. Келажакда пиллачилик саноат негизига ўтказилса, ҳар йили икки-уч марта қурт боқиш мумкин бўлади. Шуни ҳисобга олиб ҳар кайси ёшдаги ҳамда ҳар бир қурт боқиш муддатига мос келадиган тут навларини етиштириш, махсус тутзорларни ташкил этиш, тутларни баргидан тўғри фойдаланиш, ишлов бериш ва ўғитлашни энг самарали усулда олиб бориш,

касаллик ва зараркунандаларга қарши курашни мунтазам амалга ошириш талаб этилади. Бундай агротехник ва селекцион тадбирларга амал қилинганда пилла ҳосили йил сайин ошади ва унинг сифати яхшиланади. Тут дарахти генератив органларининг тузилиши. Тут дарахтининг жинсий органларига гули, меваси ва уруғи киради. Гуллаш ўсимлик ҳаётида энг муҳим ҳодисалардан бири бўлиб, дарахтнинг вегетатив органларида етарли миқдорда озиқ моддалар – углевод, оқсил, ёғ ва бошқалар тўплангандан кейин рўй беради. Ўсимлик гуллагунча бир қанча ривожланиш босқичларини ўтайди. Тут гули ва тўпгуллари. Умуман гул қисқарган пояда турувчи шохланмаган ва ўзгарувчан новдадир. Новданинг барглари гулнинг айрим қисмларига айланиб қолган бўлиб, унинг ҳар қайсиси жинсий жараён учун бевосита ёки билвосита хизмат қилади. Гул барча гулли ўсимликларнинг жинсий кўпайиш органи ҳисобланиб, мева ва уруғни ҳосил қилади. Тут гулларининг тевараги яшил баргчалардан тузилган оддий (бир қаватли) гул косачасига ўхшайди, унда гултож бўлмайди. Кўпчилик нормал ўсган тут дарахтлари икки уйли бир жинслидир, яъни бир дарахтда фақат урғочи оналик гуллари бўлса, иккинчи дарахтда эса ёлғиз оталик – эркак гуллари бўлади. Лекин айрим тут дарахтларида ҳам эркак, ҳам урғочи гуллари учратиш мумкин. Бу хилдаги тутлар бир уйли икки жинсли ҳисобланади. Шу билан бир қаторда битта тўпгулда ҳам эркак, ҳам урғочи гуллар бўлиши мумкин. Бундай тўпгулларнинг юқоридаги томонида кўпинча эркак, остки томонида эса урғочи гуллар жойлашади. Тут дарахтининг бу хилдаги жинсий ўзгарувчанлигини А.И.Федеров ташқи муҳитнинг таъсиридан бўлиши керак, деб тахмин қилади. М.И.Гребинскаянинг (1981) маълумотига қараганда Ўрта Осиёда ўсадиган маҳаллий Хасак тутнинг 53% ини эркак гуллари, 33% ини урғочи гуллари ва 14 % ини иккала жинсли гуллари бўлган дарахтлар ташкил этади. Мева берадиган уруғсиз урғочи Балхи тутда урғочи туп гуллари билан бир қаторда қисман эркак тўпгуллари ҳам учрайди.

Тут дарахтининг эркак тўпгуллари барг ёзилишидан 8-10 кун олдин, урғочи тўпгуллари эса барг билан бир вақтда чиқади. Эркак гул – тўртта яшил баргчадан тузилган гултеварагидан, тўртта хонали сарғиш чангдондан ва уларни ушлаб турадиган чангдон ипидан иборат, 20 дан 40 тагача алоҳида эркак гуллари гулбанди ёрдамида сирғасимон (кучала) тўпгулга йиғилган. Ҳар бир чангдон ичида жуда кўп майда оч сариқ рангли, тўгарак ёки қисман қиррали чанглар бўлади. Чангдон пишиб етилгандан кейин бўйига қараб ёрилади ва ичидаги чанглари шамол ёки ҳашаротлар ёрдамида тўзиб, урғочи гулларнинг тумшуқчасига тушади ва уни чанглантиради. Ҳар бир гул чанги 20 дан 38 миллимикронгача катталикда бўлиб, икки қават (сиртқи ва ички) юпқа парда билан ўралган. Сиртқи пардани экзина дейилади. У чангдаги намликни буғланиб кетишидан ва чангни шикастланишдан сақлайди. Экзина пўсти устида битта ёки бир нечта тешикча бўлади. Булардан чанг найчалари ўсиб чиқади ва натижада интина бўртмасини ҳосил қилади. Экзина қавати кутин моддасига ўхшаш маҳкам тўқимадан тузилган бўлиб, сувни ўзига яхши шимади. Чангнинг ички пардасини интина (ички пектин) дейилади. Етилган чанг донасининг ядроси иккита ҳужайрадан иборат. Бу иккита ҳужайра целлюлоза пўсти билан ажратилган бўлади. Интина қаватининг ичидаги биттаси (каттароғи) вегетатив ва иккинчиси (нисбатан майдароқ) эркак жинсий – генератив ҳужайра деб аталади. Жинсий ҳужайра чанг донасининг четроғида жойлашади ва ўз ядроси ҳамда протоплазмасига эгадир. Вегетатив ҳужайрада ядро ва ҳужайра плазмаси бўлиб, бу ҳужайранинг асосий вазифаси чангда осқил, углевод, ёғ, пектин моддалари ва хилма-хил ферментлар каби запасозиқ моддаларни сақлашдир. Чангнинг ўсиши учун қулай шароит (5-10 % ли шакар эритмаси) туғилганда интина қавати найча ҳолида бўртади. Вегетатив ҳужайра шу найчанинг ичига кириб олади, генератив (жинсий) ҳужайра эса найчанинг охирига ёки ўртасига борганда иккита эркак ҳужайрага (эркак гаметага ёки

спермага) бўлинади. Вегетатив ҳужайранинг ядроси кейинчалик бузилади ва у спермияларнинг уруғланишида иштирок этади. Чанг найчалари хемотропизм ҳодисасига, яъни овқат моддалари мавжуд томонга қараб ўсиш хоссасига эга бўлади. Урғочи гулнинг энг пастки қисми-тугунча, ўрта қисми – устунча ва устки қисми – тумшуқчадан иборат. Тумшуқча чангланиш вақтида чангларни қабул қилиб олади, устунча тумшуқчани тугунча билан бирлаштиради ва уни озми – кўпми баландликка кўтариб туради; тугунчанинг ичида уруғкуртаклари (макроспорантиялар) бўлади. Уруғланишдан кейин булардан уруғлар ҳосил бўлади, тугунча эса мевачага айланади. Бинобарин, тугунча уруғ куртаклари билан бирга оналик (гинецей) нинг муҳим қисмини ташкил этади. Тутнинг урғочи (оналик) гули коса шаклидаги гултевараклигининг иккита яшил баргчаси гулнинг ичидан, иккитаси сиртидан оналикни ўраб олган бўлади. Урғочи гул тугунчаси гул тевараклигининг устки қисмида жойлашганлиги учун, уни устки эркин тугунчали гул дейилади. Тугунча бир хонали бўлиб, устунча орқали тумшуқча билан бирлашади. Урғочи гулнинг устунчаси тутнинг турига қараб узун ва қисқа бўлади. Бу систематика жиҳатидан аҳамиятлидир. Баъзи тугунчада устунча бўлмайди. Устунчасиз тугунчада жойлашган гул тумшуғига калта поча дейилади. Оналик тумшуқчаси қўш қанотли бўлиб, сиртида жуда кўп тукчалар жойлашган. Бу тукчалар оталик чангини ушлаб қолишга ёрдам беради. Тукчаларнинг тубидан махсус шира (қанд эритмаси - энзим) чиқади. Бу эритмада тумшуқчага оталикдан тушган гул чанги бўртиб, найча ҳосил қилади. Уруғкуртак ядросининг ичида жойлашган муртак қопчаси еттита ҳужайрадан тузилган. Ўртадаги энг катта ҳужайранинг марказида иккита ядродан ҳосил бўлган иккиламчи ядро бор, унинг икки ички томонига учтадан ялонғоч ҳужайра келиб ёпишади. Уларнинг ҳар қайсисида ўзига хос ядроси ва парда билан ажратилган алоҳида протоплазмаси бўлади. Уруғ йўли яқинида турувчи учта ҳужайра тухум аппаратини ҳосил этади. Бу

аппарат битта тухум ҳужайра (урғочи гамета) ва иккита ёрдамчи ҳужайра ( сипергидлар) дан иборат. Муртак қопчасида, тухум ҳужайрасига қарама- қарши томонида учта ҳужайра жойлашган бўлиб, уларга антиподлар дейилади. Уруғланиш ҳодисаси қуйидагича рўй беради: эркак гулнинг чанги оқ рангли оналик тумшуқчасига тушгач, бир неча соат, баъзан бир неча минутдан кейин чанг найлари ўса бошлайди ва у тумшуқчанинг этига кириб, сўнгра тугунча деворчалари орқали уруғкуртакка ва уруғпояга қараб ўсади. Чангдаги озиқ моддалар (крахмал, шакар, мой) тумшуқча ва уруғкуртакдан ажралиб чиқадиган озиқ моддалар билан қўшилиб, уруғ йули томон ўсаётган чанг найчаларига сарф эталади. Оналикнинг эти орқали кўп чанг найчалари бир томонга қараб ўсади. Ниҳоят, энг ҳаётчан ва кучли найча уруғ йўлига биринчи бўлиб етиб келади ва уруғкуртак ядросига ҳамда муртак қопчасига киради. Сўнгра чанг найчасининг учи ёрилади.Унинг ичидаги иккита жинсий ҳужайра (сперма) нинг биттаси тухум ҳужайра билан ва иккиламчи ядроси билан қўшилади, яъни қўшалоқ уруғланиш ҳодисаси рўй беради. Бу ҳодисани 1898 йилда машҳур рус ботаниги С.Г.Навашин кашф этган. Уруғкуртак қўшалоқ уруғлангандан кейин уруққа айланиш жараёнида энг олдин муртак қопчасидаги иккиламчи ҳужайрадан ҳосил бўлган эндосперм (жамғарилган озиқ модда), сўнгра тухум ҳужайрадан рўёбга келган муртак ривожлана бошлайди. Шундай қилиб, уруғкуртаклардан уруғлар, унинг қоплагичларидан уруғ пўстлари, тухум ҳужайрадан муртак ҳосил бўлиб, муртак қопчасининг иккиламчи ядроси бўлган ҳужайра эндоспермага, тугунча эса мевага айланади. Тут меваси ва уруғи. Уруғланиш тугаллангандан кейин оналик гулининг тумшуқчаси оч қўнғир тусга киради ва аста-секин қуриб тушади. Шундан кейин 2-3 ҳафта ўтгач, тўпгуллар мевага айланади. Тўпгулнинг ҳар бир гулидан алоҳида сохта мева (ёнғоқча) ривожланиб, уларнинг йиғиндиси тутнинг сохта тўпмевасини ташкил этади. Битта тўпмева 20 дан 100 тагача алоҳида меванинг йиғиндисидан иборатдир. Тут тўпмеваси серсув ва серэт,

нордон ёки ширин бўлиб, айрим навлар (Балхитут, Марварид тут ва бошқалар) дан қанд моддаси 15-30% ни ташкил этади. Тут дарахтининг тўпмеваси тутнинг тури ёки навига қараб оқ, пушти, бинафша, қизил ва қорамтир тусли, шакли цилиндрсимон, тухумсимон ва думалоқ, узунлиги 7 мм дан 45 мм гача, оғирлиги 1 г дан 5 г гача (сермевали Лихи-2 навида) бўлади. Тут дарахтининг кўпчилик урғочи навлари тўпмеваси серуруғ (20 дан 100 тагача) бўлади. Баъзи навлари (Балхи тут, Бедона тут, Марварид тут, Хўроз тут, Тожикистон уруғсиз тути) нинг меваси эса пуч уруғли ёки уруғсиз бўлади. Буни партенокарпия (юнонча «партенос»- бокира, иффатли қиз ва «карпос» мева) ҳодисаси дейилиб, унда уруғланиш жараёни содир бўлмай, мева ҳосил бўлади ва бундай мева уруғсиз ёки деярли пуч уруғлидир. Маълумки, тутнинг кўп хиллари диплоид (икки плоид) ли, яъни 28 та хромосомага эга. Бу ҳар бир плоид 14 та хромосомага эгалигини билдиради. Бу хилдаги тутларда уруғланиш жараёни нормал холатда рўй беради, ҳосил бўлган мева тўқ уруғлидир. Шу билан бирга хромосомалар тўплами каррали ошган - три- тетра- пента ва ҳоказо плоидли (хромосомалар тўплами тегишлича 42, 56, 70 та ва ҳатто 308 тагача) бўлиб, уларни кўп, яъни полиплоидли тутлар дейилади. Юқорида қайд этилган Балхи тут, Бедона тут, Марварид тут, Хўроз тут ва Тожикистон уруғсиз тути уч плоидли, яъни хромосомалар тўплами 42 тадан иборат. Бундай тутларнинг аксарияти урғочи гулли бўлиб, табиий шароитда уларга тушган диплоид (28 та хромосома) ли эркак тутнинг спермаси урғочи гул уруғ муртагидаги тухум ҳужайрани оталантиролмайди. Чунки оталик гулидаги хромосомалари тўплами (42 та) ўртасида мувозанат бўлмайди. Шуни ҳам айтиш керакки, триплоидли Балхи тут ва Бедона тут (Хўроз) меваси бутунлай уруғсиз. Тожикистон уруғсиз тути, Лихи- 2, Бедона тутларининг меваси пуч уруғли бўлишига қарамай, уларда жуда кам миқдорда бўлса ҳам тўқ уруғлар учраши мумкин. Масалан, Б.Усмонов 19631964 йилларда кейинги учта триплоидли навлардан соғлом уруғлар

олишга муваффақ бўлган. Шу билан бир қаторда диплоидли тутларни тетраплоидли (56 та хромосомали) тутлар билан чатиштириш орқали триплоидли тутлар олиш мумкин. Диплоидли тутларнинг уруғи ёки янги ўсаётган куртак баргга кимёвий (кольхицин) ва физикавий (ионлаштирилган радиация ва юқори ёки паст ҳаракат) омилларини таъсир килиш орқали ҳам триплоидли тут хилларини ҳосил қилса бўлади. Умуман, диплоидлига нисбатан полиплоидли тутларнинг тўпгули, тўпмеваси каттароқ, серсув ва сершира, уруғи ва барги йирик, барг эти қалин, тўқ яшил тусли, устки сирти ғадир-будур тўлқинсимон, барг ости тўқлироқ, томирлари йўғонроқ, барг қиррасининг тишлари йирикроқ, у айниқса ёзда дағаллашади; новданинг ўрта ва пастки қисмида ясмиқчалар йирикроқ бўлиб, сийрак жойлашади. Триплоид тутлар асосан вегетатив (қаламча, пайвандлаш ва пархиш) усуллар билан кўпайтирилади. Тут уруғи ёнғоқча ҳисобланиб, майда (2-3 мм) тухумсимон ва қисман қиррали. Уруғнинг сирти малла жигар ранг тусли қаттиқ қобиқ билан қопланган бўлиб, у уруғ ичидаги сувни буғланиб кетишдан сақлайди. Уруғ узунасига кесилганда унда тақасимон муртак ва уни ўраб турган эндосперм, яъни жамғарилган озиқ модда (ёғ ва оқсил) кўринади. Муртак уч қисмдан: дастлабки илдизча, иккита муртак баргчалардан ва уруғ ости тирсагидан иборат. Тутнинг нави ва ўсиш шароитига қараб 1000 та уруғнинг (абсолют) оғирлиги 1 г дан 2,5 г гача; 1 г да 500 дан 1000 донагача уруғ бўлади. Меваси тўла пишишдан бирмунча олдин ундаги уруғ биологик жиҳатдан етилган бўлиб, нормал ўса олади. Бу эса тут мевасидан эрта уруғ йиғиб, уни ёзда 10-12 кун олдин экиш имкониятини беради. Тут уруғи иссиқликка чидамли бўлиб, +50 даражагача ўзининг униш хусусиятини сақлайди. Уруғ 15 даражагача бўлган совуққа ҳам чидамли, лекин совуқлик ҳарорати 5-6 даражадан оша бошлаган сари секин-аста уруғнинг кўкарувчанлик хусусияти камая боради.

Р.Абдуллаев (1975), Ю.Миралимов (1976) ва бошқаларнинг тажрибаларидан Ўзбекистон шароитида тут уруғи кузда сепилса, улар қишдан безарар чиқиб, кўкламда қийғос униб, яхши кўкариши маълум бўлди. Тут уруғи ёзда +25 даража, қишда эса +2 даражадан пастга тушмаган ва нисбий намлиги 55% дан ошмаган хоналарга қўйилса, икки йилгача кўкарувчанлик қобилиятини сақлайди. Бунда қуруқ уруғ таркибида 9-10% намлик бўлиши керак. Уруғ икки-уч сутка давомида ивитилиб, 28-30 0 иссиқликда қўйилса 4-5 кунда, 35-40 0 ли иссиқда эса 2 кун ичида униб чиқади. Шундай қилиб, тутнинг меваси шифобахш дармондори ҳисобланади, унинг уруғи эса кўплаб кўчат етиштиришда асқотади.

Адабиётлар рўйхати 1. Республикада пиллачиликни ривожлантириш чора тадбирлари тўғрисида Вазирлар Маҳкамасининг 2012, 2013, 2014, 2015 йиллардаги қарорлари ва фармонлари. 2. Абдуллаев У. Тутчилик, Т. 1991 й. 3. Абдурахмонов А.Рождественский К.М. Ипак қурти наслчилиги ва уруғчилиги. Тошкент, 1991 й. 4. Ахмедов Н., Муродов С. – Ипакчилик асослари. Тошкент, 1998 й. 5. Федеров А.И. «Тутоводство» Селхозиз 1954. 6. Сахобиддинов С.С. «Ўсимликлар систематикаси» Ўқитувчи, 1970. 7. «Пиллачилик» Ўкув қўлланмаси. 1971. 8. «Тутоводство лабораторно практические работы» Ўқитувчи, 1974. 9. Рахманбердиев К., Дузь-Крятченко М.Ф., Муҳаммеджанова Ш. «Лабораторно практические работы» «Матбуот», Т., 1978. 10. Рахманбердиев К., Муҳаммаджанова Ш. «Тут селекцияси» «Меҳнат»,1988.

Похожие

Ғўзанинг морфологияси ва биологияси

Тут ипак қуртининг морфологияси, анатомияси ва физиологияси

Тут дарахтини кўпайтириш ва тут кўчатзори ташкил қилиш

Ток морфологияси

Ҳашоратлар морфологияси