Тут ипак қуртининг морфологияси, анатомияси ва физиологияси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Тут ипак қуртининг морфологияси, анатомияси ва физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Тут ипак қуртининг морфологияси, анатомияси ва физиологияси Режа: 1. Тут ипак қуртининг морфологик белгилари. 2. Тут ипак қуртининг ички тузилиши. 3. Тут ипак қуртининг физиологияси (овқат ҳазм қилиши, нафас олиши, қон айланиши, нерв системаси, ипак чиқарувчи безларнинг фаолияти).

Таянч иборалар : Ипак қурти морфологияси, ички тузилиши, метаморфозлар, қурт, ғумбак, капалак, уруғ, ривожланиш даври, бош қисми, кўкрак қисми, қорин қисми, пўсти, мускуллари, ичаклари, нерв системаси, нафас олиши, қон айланиши, ипак чиқарувчи безлар, ипак йўли, пилла. Морфология – тананинг ташқи ҳамда ички тузилишини ўрганади. Тут ипак қуртида ҳам тангача қанотли капалаклар туркумининг вакилларига ўхшаш, личинкалик даври мавжуд. Бу даврда у ўсади, ривожланади ва кейинги ривожланиш дарлари учун запас озиқ йиғади. Чунки, тут ипак қуртлари фақат .пличинкалик даврида озиқланади. Бу даврда жинсий органлари шаклланади ва уларда жинсий ҳужайралар ғумбаклик даврига келиб тўлиқ ривожланиб шаклланади. Тут ипак қуртининг морфологик белгилари бешинчи ёшда тўлиқ шаклланади. Танаси чўзинчоқ, цилиндрик шаклда, қорин томони бироз яссироқ, елка томони эса ярим ой шаклида - юмалоқ, бўртиб чиққан бўлади. Қурт танаси уч- б о ш, к ў к р а к ва қ о р и н қисимларидан иборат. Б о ш и катта эмас, ярим юмалоқ- нухатнинг ярим палласига ўхшаш, қўнғир жигар рангда (5 ёшда). Бош қисмида бир мунча қаттиқ- хитин модда ҳосил бўлган бўлиб, икки бўлма бир-бирига ҳаракатсиз бириккан. Қуртнинг бош қисми майда тукчалар билан қопланган. Бошининг устки қисмида кўз, мўйлов, оғиз аппарати ва ипак ажратиш найчаси жойлашган. Бошнинг икки ён томонида 6тадан 12 та оддий кўзчалари бўлади. Ипак қуртининг кўкрак ва қорин қисимлари бўғимларидан тузилган. К ў к р а к қ и с м и нисбатан калта, 3 та бўғимдан иборат: Бўғим чегараси фақат қорин томондан кўриниб, биринчи кўкрак бўғими боши билан юмшоқ кенг бириктирувчи парда орқали бириккан. Ҳар бир қўқимининг остки томонидан бир жуфтдан оёғлари жойлашган бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз навбатида уч бўқимдан иборат. Бу оёқчалар туклар билан қопланган, охирги бўғим қаттиқ тирноқ билан тугайди. Бу

оёқлар «ҳақиқий оёқлар» деб айтилади. Чунки улар капалаклик даврида ҳам сақланиб қолади. Кўкрак оёқлари асосан қуртлар озиқланаётганда баргни тутиб туриш учун хизмат қилади. Кўкрак бўғимларининг орқа ва ён томонидан тери йирик бурмалар ҳосил қилади, булар остида капалак қанотнинг бошланғич муртаклари жойлашган. Кўкрак бўғимининг ҳар бир ён томонида овал шаклида қора доғ кўринишидаги биттадан нафас тешиги бор. Қ о р и н –ипак қурти танасининг бир мунча узун қисми бўлиб, тананинг олтидан беш қисмини ташкил этиб, 9 та бўғимдан иборат. Қориннинг биринчи бўғими кўкракнинг кетинги учи билан ҳаракатсиз бирикан иккинчи ва учинчи бўғимлар энг катта бўғимлардир. Кейинги бўғимлар аста-секин кичиклашиб ва яссалашиб боради. Умуиан қуртнинг тана қисми (унда овқат ҳазм қилиш системаси жойлашган) гавда бўшлиғининг катта қисмини ташкил қилади. Шунинг учун гавдасининг ташқи кўриниши ва баъзи қисмининг катта кичиклигига овқат ҳазм қилиш системасининг кўндаланг тузилишига боғлиқ. Ҳашаротларнинг тери қоплами уларнинг механик ва кимёвий таъсирлардан ҳимоя қилади ва ташқи скелет вазифасини бажаради. Терининг ички томонида мускуллар жойлашган бўлиб, улар ҳашаротни махкам тутиб туради. Умуртқали ҳайвонларнинг организми скелети билан бирга ўсиб ривожланади, ҳашаротларда эса тери қоплами деярли ўзгармайди, чунки китикула чўзилмайди. Шунинг учун организм ўсиб ривожланган сари вақти вақти билан ҳашарот эски терисини ташлайди ва янги тери ўсиб чиқади. Тут ипак қурти личинкали даврида 4 маротаба пўст ташлайди. 5- пўст ташлаш личинкани ғумбакка ўтиш даврида ва 6-пўст ташлаш эса ғумбакда капалакка айланиш даврида, яъни пилла ичида содир бўлади. Ипак қуртининг ҳар бир пўст ташлаш даври қуртнинг ёши деб айтилиб, у беш ёшдан иборат.

Ипак қуртининг тери қоплами 3 та асосий: к у т и к у л а г и п о д е р м а ва б а з а л мембрана қатламидан иборат. Ҳашаротларда к у т и к у л а ёки пўст- терининг устки қатлами бўлиб, гиподерманмнг маҳсули ҳисобланади ва у ҳужайравий тузилишга эга эмас. Кутикула ҳам ўз навбатида учта қават: ташқи- э п и к у т и к у л а, ўрта-э к з о к у т и к у л а ва остки- э н д о к у т и к у л а д а н иборат. Эпикутикула жуда юпқа, ёғсимон аралашма ва мумсимон моддалар- кутикулиндан иборат бўлиб, қуртни ташқи таъсирлардан сақлайди. У сув ўтказмайди, кислота ва ишқор эритмаларидан таъсирланмайди. Шунингдек бир мунча чўзилаш имконига эга. Экзокутикула бироз қалин бўлиб, кутикулин, мелонин вахитин моддалардан тузилган. Бу қаватнинг таркиби унинг бир мунча мустаҳкам ва қаттиқ бўлишини таъминлаб, тананинг механик асоси вазифасини бажаради. Эндокутикула қалин, мустаҳкам бўлиб, асосан эримайдиган оқсил моддалар аралашган хитиндан иборат. Кутикула остки қаватининг тагида тирик ҳужайралар қавати-г и п о д е р м а ётади. Бу ҳужайралар қавати китикула қаватларини ҳосил қиладиган моддалар ишлаб чиқаради. Гиподерма остида 15 жуфт пўст ташлаш безлари жойлашган бўлиб, улар кўкрак бўғимларининг ҳар бирида ва қоринннинг саккизинчи бўғимида 2 жуфтдан, қориннинг олдинги еттита бўғимида бир жуфтдан жойлашган. Ғумбакларда бу безлар бироз кам, чунки охирги икки жуфт безлари бутунлай йўқолган. Капалакларда эса пўст ташлаш безлари бўлмайди. Пўст ташлатиш безлари суюқлик ажратувчи найчалар орқали кутикула остига очилиб, шу жойдан янги терини ҳосил қилади. Б а з а л мембрана қатлами қуртнинг гавда бўшлиғида гиподерма остида юпқа парда шаклида жойлашган. Янги тери ҳосил бўлишда дастлаб юпқа юқориги қават, сунгра ўрта қават ҳосил қилади. Пўст ташлаш суюқлиги бўйин найидан ўтиб,

янги ҳосил бўлган юқориги қават билан эски терининг остки қавати ўртасидаги бўшлиқни тўлдиради. Натижада мускуллар ва қон босими таъсирида кўкрак бўғимларининг орқа томонидан эски тери ёрилади. Қурт пўст ташлаш олдидан ипак толалари ёрдамида қорин оёқларини ўзи турган новда ёки баргга ёпиштиради, пўст ёрилгандан кейин эски тери ичидан аста секин ўрмалаб чиқади. Янги пўстнинг юзаси тезда қурийди ва қотиб қолади. Шу билан пўст ташлаш жараёни тугайди. Тут ипак қуртининг ўсиши фақат гавдасининг катталили билангина эмас, тана бўлакларининг нисбати тукчаларининг ўсиқлиги, ёлғон оёқ товонидаги илгакчаларининг сони, жағларидаги тишчаларининг сони ва рангининг ўзгариши билан ҳам аниқланди. Бош капсуласи, ҳар бир пўст ташланганда кейин 1,5 баробар катталашади, лекин гавдасига нисбатан кичик бўлади. Биринчи ёшда қуртнинг тери бўртиқчаларида 2 тадан 4 тагача зич тукчалар жойлашган. Иккинчи ёшидан бошлаб, фақат ён чизиғининг пастки томонидан тилласимон тукчалар сақланиб қолади. Ипак қуртининг ранги ҳам улар ўсган сари ўзгариб боради. Биринчи ёшида боши ялтироқ қора тусда, танаси гиламсимон ҳошияли қорамтир тўқ жигар рангда бўлади. Иккинчи ёшида айниқса кўкрак қисми оқариб боради, лекин танасидаги гиламсимон доғлари сақланиб қолади ва ҳатто бирмунча равшанлашади. Тукли бўртиқлар йўқолиб кетади, лекин танасида кўз билан кўриб бўлмайдиган калта, ингичка туклар билан қопланган бўлади. Учинчи ёшида қуртнинг ранги ҳам яна оқаради ва қуртнинг доимий ранги ҳосил бўлади. Ипак қуртлари асосан оддий: зебрасимон, гиламсимон, кўп ойсимон, бахмалсимон ва оқ рангли бўлади. Бундан ташқари табиатда кул ранг сарғиш, кўкиш-яшил ва бошқа ранглардаги қуртлар ҳам учрайди. Қурт танасининг одатдаги ранги оқ бўлиб, иккинчи ва бешинчи бўғимларида икки жуфтдан яримойсимон доғи бор. Ипак қуртлари танасининг ранги терининг ҳужайрали қаватидаги ва

қонининг таркибидаги пигмент моддаларга боғлиқ. Ҳайвонларнинг ҳамма ҳаракатлари мускуллар ёрдамида амалга оширилади. Ҳайвонларда силлиқ ва кўндаланг-тарғил, ҳашаротларда эса фақат кўндаланг-тарғил мускуллар мавжуд. Ҳашаротларнинг мускуллари тузилиши жиҳатидан бир-биридан кескин фарқ қилади. Умуртқали ҳайвонларда мускул толалари бириктирувчи тўқима қавати билан қопланган бўлиб, айрим гуруҳни ташкил қилади ва турлича кучга эга бўлган мускуллар тўпламини ҳосил қилади. Ҳашаротларда эса ҳар бир мускул толаси бир биридан алоҳида-алоҳида жойлашган. Мускул боғламларининг айрим бирикмалари умумий ёки алоҳида пайлар ёрдамида бирор нуқтага бирикади ва бундан елпиғич ҳолида чиқиб, қарама-қарши томонларда жойлашган бир нечта нуқтага бирикади. Ипак қуртларида тўғри чизиқ бўйлаб жойлашган мускул толалари пайлар орқали терининг икки қарама-қарши нуқтасига бирлашган. Пайларнинг учлари тери қопламининг ички қаватидан ўтади ва кутикулага бирикади. Бу ерда у тери қавати билан бирга таянч системасини ҳосил қилади. Кўкрак ва қорин бўғимларида уч қават: ташқи, ўрта ва ички мускуллар жойлашган. Ташқи қават кўндаланг мускуллардан, ўрта қават қийшиқ ва ички қават узунасига жойлашган мускуллардан иборат. Вазифасига кўра эгувчи, букувчи, ўзатувчи, бурувчи, тушурувчи ва бошқа мускуллар бўлади. Ташқи қаватнинг қисқа мускуллари тана бўғимларининг чеккаларидан эгади, улар ташқи ўсимталарни эгувчи ва букувчи, трахеяларни боғлаб турувчи, нафас тешиклари орасининг қисувчи мускуллардир. Ўртадаги мускуллар танани ён томонга эгади. Ички қаватдаги узунасига кетган мускуллар бир бўғимдан иккинчи бўғимга ўтади, яъни уларнинг учлари қўшни бўғимларда жойлашган нуқталарга бирикади, бу мускуллар қисқарганда бир бўғим иккинчисига томон чўзилади, булар бир томонлама қисқарганда қурт танаси бир томонга букилади. Қуртда ҳаммаси бўлиб,

268 та кўндаланг, 168 та қийшиқ ва 110 та узунасига кетган мускул бўлиб, уларнинг иш фаолияти ўзаро боғлиқ. Қуртнинг бош томонида унинг ўсимталари, мўйлови, жағлар, остки лаб, пайпаслагичлар ва бошқаларни ҳаракатга келтирувчи мускуллар жойлашган. Овқат ҳазм қилиш системасида ичакнинг бўйлама (узунасига) ва ҳалқали мускуллари, ҳамда юрак иш фаолияти билан боғлиқ бўлган қанотсимон мускуллар мавжуд. Мускулларнинг ишлаши нерв системаси фаолияти билан бевосита боғлиқ, шунинг учун мускулларда нерв тугунлари жуда кўп бўлади. Мускуллар ишлаётган вақтда жуда кўп озиқ моддаси ва кислород талаб қилади. Шунинг учун ҳам уларга жуда кўп миқдорда майда нафас толалари-трахеолалар туташган, бундан ташқари ҳар бир мускулга гемолимфа оқиб келади ва ундаги озиқ моддалар бириктирувчи тўқима пардаси орқали ўтади. Вояга етган (имаго) давридаги ҳашаротнинг гавда бўшлиғи ички органлари билан тўлдирилган бўлиб, икки юпқа тўсиқ парда-диафрагма ёрдамида учта кетма-кет жойлашган бўлимга ёки синусга бўлинади. Уни кўндаланг кесик кўринишида яхши ажратиш мумкин. Устки диафрагма-тана бўшлиғини утки ёки кардиал олд, яъни юрак олд бўлимига ажратади, бу бўлимда қон айланиш органи, бел найчаси жойлашган. Остки диафрагма эса остки ёки нейрал олд, яъни нерв олди бўлимига ажратади. Бу бўлимда марказий нерв системасининг қорин нерв занжири жойлашган. Устки ва остки диафрагмалар оралиқи кенг, ўрта ёки висцерал бўлимнм қосил ҳилади. Бу бўлимда ёғ таначалари, овқат ҳазм қилиш системаси ва кўпайиш органлари жойлашган. Нафас олиш системаси ҳаво ўтказиш пайлари, трахея ва трахеолалардан иборат бўлиб, майда қилсимон трахеолалар барча ички органларга етиб бориб, бутун гавда бўшлиғида тармоқланган бўлади. Ёғ таначалари ипак қуртининг ўрта бўшлиғида, яъни мускуллар билан овқат ҳазм қилиш органи оралиғидаги бўшлиқни тўлдириб

туради. Ёғ таначалари асосан устки тери қопламига яқин жойда ва ички-овқат ҳазим қилиш системасининг атрофида жойлашган таначалардан иборат бўлади. Устки ёғ таначалари аниқ бўлмаган япроқчасимон ёки тасма шаклида тўпланган бўлиб, ҳужайралари парракчаларга ўхшаш, нисбатан йирикроқ, каттароқ ядроли бўлади. Ички ёғ таначалари ичакка яқин жойлашган. Парракчалар тузилиши жиҳатидан ҳужайралари майда, юмалоқ ядроли, оқиш, устки ёғ таначалари эса оч сарғиш рангда бўлади. Ёғ таначаларининг парракчалари асосий трахея найи бўйлаб ётувчи найлар шаклига ўхшаш бўлади. Қурт ўсган сари ёғ таначалари кўпайиб ҳужайраларнинг кенгайиши хисобига катталашиб боради. Ёғ таначаларида мураккаб химиявий жараёнлар содир бўлиши ҳисобига уларда турли моддалар тўпланади. Шунинг учун бу орган организмнинг ўзига хос «омборхонаси» бўлиб, асосий функцияси-ҳашаротларнинг келажагидаги озиқланмайдиган даврлари учун озиқ моддалар тўплашдан иборат. Ёғ таначасининг устки қисми гемолимфани сийдик кислотадан тозалайди, ички қисми эса асосан озиқ моддалар тўплайди.

Адабиётлар рўйхати 1. Республикада пиллачиликни ривожлантириш чора тадбирлари тўғрисида Вазирлар Маҳкамасининг 2012, 2013, 2014, 2015 йиллардаги қарорлари ва фармонлари. 2. Абдуллаев У. Тутчилик, Т. 1991 й. 3. Абдурахмонов А.Рождественский К.М. Ипак қурти наслчилиги ва уруғчилиги. Тошкент, 1991 й. 4. Ахмедов Н., Муродов С. – Ипакчилик асослари. Тошкент, 1998 й. 5. Федеров А.И. «Тутоводство» Селхозиз 1954. 6. Сахобиддинов С.С. «Ўсимликлар систематикаси» Ўқитувчи, 1970. 7. «Пиллачилик» Ўкув қўлланмаси. 1971. 8. «Тутоводство лабораторно практические работы» Ўқитувчи, 1974. 9. Рахманбердиев К., Дузь-Крятченко М.Ф., Муҳаммеджанова Ш. «Лабораторно практические работы» «Матбуот», Т., 1978. 10. Рахманбердиев К., Муҳаммаджанова Ш. «Тут селекцияси» «Меҳнат»,1988.

Похожие

Тут дарахтининг биологияси ва морфологияси

Ҳашоратлар морфологияси

Тут дарахтини кўпайтириш ва тут кўчатзори ташкил қилиш

Ғўзанинг морфологияси ва биологияси

Ипак қурти биологияси