Tuprok biologiyasining kiskacha rivojlanish tarixi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Tuprok biologiyasining kiskacha rivojlanish tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43 KB

Tuprok biologiyasining kiskacha rivojlanish tarixi REJA: 1. Tuprok biologiyasi fanining rivojlanishida A.Levengukning xizmatlari. 2. Fransuz olimi Lui Pasterning kilgan ishlari. 3. Tibbiyot tuprok biologiyasining rivojlanishida Robert Koxning xizmatlari.

Mikroorganizmlar kashf etilmasdan oldin xam inson katik, vino tayyorlashda, novvoychilikda tuprok biologiyasi jarayonlaridan keng kulamda foydalanib kelgan. Kadim zamonlardanok shifokorlar va tabiatshunoslar kupgina yukumli kasalliklarning kelib chikish sabablarini izlay boshlagan edilar. Masalan, Gippokrat (bizning eramizdan oldingi 460 — 377 yillarda), Lukretsiy (95 — 50 yillarda) va usha davrning boshka yirik olimlarning ishlarida turli — tuman yukumli kasalliklarning sababchisi tirik tabiatga boglik ekanligi kursatilgan. Urta Osiyo xalklari avvaldanok chechak, moxov va boshka kasalliklar tugrisida ma'lumotlarga ega edi. Abu Ali ibn Sino (900 — 1037) bu kasalliklarning sababchisi tirik mavjudotlar ekanligini va ular suv. xavo orkali tarkalishini aytgan. Mikroorganizmlarning ochilishi mikroskopning kashf etilishi bilan bevosita uzviy boglik buldi. Birinchilar katori Gans va Zaxariy YAnsen, sungra G. Galiley va K. Drebbel tomonidan mikroskoplar yaratildi va takomillashtirildi. Gollandiyalik olim Anton van Levenguk (1632— 1723) uzi yasagan mikroskop yordamida iflos suv, turli xil organik moddalarni suyukliklari — xar xil moddalar kaynatmalari, tish kiri kabi namunalarni tekshirib, ulardagi mikroorganizmlarni kuzatib «Anton Levenguk kashf etgan tibbiyot sirlari» degan kitobida (1695) mikroorganizmlarning shakllarini tasvirlab bergan. Rossiyada birinchi mikroskop Ivan Belyaуev va Ivan Kulibinlar tomonidan kashf etilgan. Rus olimi, xarbiy vrach D. S. Samoylovich (1744—1805) mikroskop yordamida chuma kasalligining kuzgatuvchisini tekshirib, odamlarni bu kasallikga karshi emlash usulini taklif etgan. Uning bu kashfiyoti boshka yukumli kasalliklarning sababchisini urganish uchun asos buldi. Angliyalik vrach E. Djenner (1749— 1823) 1798 yilda chechakka karschi emlash muxim axamiyatga ega ekanligini kursatib bergan edi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ancha takomillashtirilgan mikroskoplar yaratildi. Bu esa mikroorganizmlarning fakat morfologik tuzilishini emas, balki fiziologiyasini xam urganishga xam imkon berdi. Mikroskopning ochilishidan boshlab mikroorganizmlar tugrisida kilingan

ishlar tuprok biologiyasi tarixida 1 davr «Tuprok biologiyasining rivojlanishi morfologiya davri» deb farklanadi. SHved olimi K.Linney (1707— 1778) xamma tirik mavjudotlarni bir sistemaga solgan bulsa xam, u mikroorganizmlarni bir avlodga kiritib, ularni «xaos» deb atadi. Mikroorganizmlarni birinchi sistematikasi Daniyalik Myullerga taalluklidir. U suv va tuprokdagi «animalkullar» ni sistemaga soladi. Ularni «infuzoriyalar» deb atadi. Sekin asta mikroorganizmlarni urganish boshlandi. Keyinchalik M.M. Terexovskiy xam mikroorganizmlar ustida ishlab xar xil kaynatmalarning mikroorganizmlarini urgandi. Temperatura, elektr toki va zaxar ta'sirida mikroorganizmlarni xalok bulishini anikladi. 1835 yil Erenburg «Infuzoriyalar mukammal ortanizmlardir» degan mavzuda ilmiy asar yozdi va xamma tuban jonzotlarni 22ta sinfga buldi. Kitobga infuzoriyalar atlasini kiritdi va ularni tavsiflarini berdi, mikroorganizmlarni binar nomenklaturada atadi va barcha bakteriyalarni 3 sinfga buldi. XIX asr urtalariga kelib P.F. Goryainovning «Zoologiya» asarida mikroorganizmlarga ayrim bulim ajratildi va ularni «Infuzoriyalar bulimi» deb atadi. SHu vaktlar Kon F. (1828 — 1898) va Negeli K. lar (1817-1891) bakteriyalardan ba'zilarining tabiatini urgana boshladilar. Mikroorganizmlarni urganishning ikkinchi davri — «Fiziologiya davri» Lui Paster (1822—1895) ishlaridan boshlandi. U kupgina bijgish jarayonlarning: spirtli, sut va sirka kislotali bijgish xamda boshka tur bijgishlarni biologik moxiyatini anikladi. Xar bir bijgish jarayonining uz mikroorganizmlari borligini tajribalar bilan isbotladi. U yana chirish jarayonlari xam aloxida mikroorganizmlar ta'sirida borishini kursatdi. Bu buyuk fransuz olimi kuydirgi, kutirish, saramas, gazli gangrena, tut ipak kurtining (pebrina) kasalligini, vino va pivoning buzilishini urgandi va ularga karshi kurash choralarini aniklab berdi. Kislorodsiz muxitda yashaydigan anaerob bakteriyalarni anikladi. Laboratoriya amaliyotiga sterillash usullarini kiritdi. Aristotel va Vergiliylar «Uz - uzidan tugilish» nazariyalarining asossizligini kursatdi. Ozika muxit yaxshilab sterillansa, unda xech kanday

mikroorganizmning paydo bulmasligini asoslab berdi. Paster tovuklar xolerasini urganish jarayonida soglom tovukga kuchsizlantirilgan bakteriya kulturasini yuborilganda tovuklarning kasallikga chalinmasligini kuzatdi. Xuddi shu ishni u kuydirgi kasalligi bilan kasallangai mollarda xam kaytardi va ijobiy natijalar olishga muvaffak buldi. U xayvonlarni kuchsizlantirilgan bakteriya kulturasi bilan emlaganda xayvonlarda kuydirgi bakteriyasiga karshi immunitet xosil bulishini anikladi. Paster kuydirgi kasalligini .urganib «lanatlangan dalalar» sirini ochdi. Pasterning kutirish kasalligini urganish borasidagi ishlari uta katta axamiyatga molikdir. U kutirgan itlar sulagini mikroskop ostida tadkik kilib mikroorganizmlarini kurishga muyassar bula olmadi. Kasallik bakteriyasini mikroskopda kura olmagan bulsa xam, kasallikii yuzaga keltiruvchi «sabab» — kutirgan xayvonning bosh va orka miyasida joylashishini anikladi. Kasallangan kuyon miyasini sekin - asta kuritib kuchsizlantirilgan kasal kuzgatuvchini olish mumkin ekan. U bilan xayvonlarni immunizatsiya kilib soglom xayvonlarni kasallikdan saklab kolish yullarini topdi. Bunday emlashlar, antirabik emlashlar deyilib juda keng kulamda tarkaldi. Bu ishlar yangi fan bulgan immunologiyaning paydo bulishiga asos soldi. Lui Paster fransiya meditsina akademiyasiga akademik, Sankt-Peterburg akademiyasiga muxbir a'zo va keyinchalik faxriy akademigi kilib saylandi. Parijda 1888 yili Paster instituti ochildi. Unda keyinchalik kuzga kuringan mikrobiologlar ta'lim oldi. Bularga Mechnikov, Vinogradskiy, Gamaleya, Xavkin, Sklifasovskiy va boshkalarni misol kilib keltirish mumkin. XIX asrda kup mamlakatlarda meditsina tuprok biologiyasi rivojlandi. Meditsina tuprok biologiyasining rivojlanishiga nemis olimi Robert Kox (1843 —1910) kup xissa kushgan olimdir. U sof mikroorganizm kulturasini ajratish uchun kattik (kuyuk) ozika muxitdan foydalanishni taklif etdi. Odam va koramollarda sil kasalligini kuzgatuvchisini va vabo vibrionini ajratib oldi. Mikroskopik metodlarni takomillashtirdi, mikroskopiyada immersion tizimni kullash va mikrofotografiyani amaliyotga kiritdi.

I.I.Mechnikov (1845-1916) fagotsitoz va uning immunitetdagi axamiyati xakida tulik ta'limot yaratdi. CHirituvchi va sut kislotali bijgish bakteriyalari orasidagi antogonizmni anikladi va vabo kasalligini aniklashga uz xissasini kushdi. Rossiyada birinchi bakteriologik stansiya tashkil etdi. Uning raxbarligida yirik mikrobiologlar: G.N. Gabrichevskiy, A.M. Bezredka, I.G.Savchenko, L.A.Tarasevich, N.F.Gamaleya, D.K.Zabolotniy va boshka olimlar уetishib chikdi. Tuprok biologiyasisi xakida xam ancha ishlar kilindi. SHlezing va Myuns kabi fransuz olimlari nitrifikatsiya jarayonini urgandi. S.N.Vinogradskiy bu jarayonni chukur urganib «Typpok biologiyasi» degan asarni yaratdi. Xemosintez jarayonini ochish sharafiga muyassar buldi. U xemosintez jarayonini nitrifikatorlar, oltingugurt va temir bakteriyalar misolida anik kursatib berdi. Tuprokda erkin xolda yashovchi anaerob bakteriya klostridium, pasterinaum, sellyuloza parchalovchi bakteriyalarni xam Vinogradskiy topdi va u kupgina mikrobiologik metodlar yaratdi. M Beyуerink tuprokda uchraydigan erkin azot uzlashtiruvchi bakteriyalardan azotobakterni anikladi. Gelrigel G., Vilfor G. tuprok biologiyasi ustida ish olib borib, dukkakli usimliklarning azot uzlashtirishi, ular ildizidagi tuganaklarga boglik ekanligini kursatib berishdi. Sekin asta tuplangan materiallar, ayniksa nafas olish va bijgish jarayonlari ximizmini aniklash ishlari tuprok biologiyasi rivojlanishidagi uchinchi davr «tuprok biologiyasining bioximiya yunalishi» ga turtki buldi. Bu borada S.P.Kostichev, V.S.Butkevich, V.N.SHaposhnikov va N.D.Iуerusalimskiylarni ishlari aloxida axamiyatga ega. CHirindi moddalar va tuprok strukturasini xosil bulishida tuprok mikroorganizmlarning rolini tushuntirishda I.V.Tyurin, M.I.Kononova va boshkalar, mikroorganizmlar ekologiyasini urganish soxasida B.L.Isachenko, УE.N.Mishustin, N.M.Lazerevlar, tuprok va rizosferadagi turli xil mikroorganizmlarning aktivligini aniklashda N.N.Xudyakov, N.G.Xolodniy, V.S.Butkevich, N.A.Krasilnikov, УE.F.Berezova, YA.N.Xudyakov va boshkalarning ishlari muxim axamiyatga egadir.

B.F.Perfilev va D.R.Gabell keyingi vaktda tuprok biologiyasi texnikasini rivojlantirishga uz xissalarni kushgan olimlar va ular yaratgan kapillyar mikroskopiya metodi chukindilarda uchraydigan yirtkich bakteriyalarni topishga yordam berdi. Utgan asrning oxiridan boshlab tuprok biologiyasining bir tarmogi bulgan suv va geologiya tuprok biologiyasisi rivoj topdi. G.A.Nadson, B.L.Isachenko, M.A.Egunov, V.O.Tauson, V.S.Butkevich, A.E.Kriss, A.S.Razumov va boshkalar bu tarmokni rivojlanishiga katta xissa kushdilar. Nadson G.A. va uning shogirdi G.S.Fillipov 1925 yilda achitki zamburuglariga turli nurlar bilan ta'sir etib, ulardan mutantlar oldilar. Tuprok biologiyasidagi ana shunday katta kashfiyotlar mikroskopik texnikaning rivoj topishi bilan chambarchas boglikdir. 1873 yilda Ernest Abbe mikroskoplar uchun linzalar tizimini takomillashtirdi. 1903 yilda Zidentopf va Jigmondi ultramikroskopni, 1908 yilda A.Keller va Zidentopf birinchi lyuminessent mikroskopni kashf etdilar. Nixoyat 1928-1931 yillarda birinchi elektron mikroskop yaratildi va 1934 yili F.Sernike fazo — kontrast prinsipini takomillashtirdi. Elektron mikroskopda 0,02 nm dan to 7 A gacha va undan xam mayda.ulchamli buyumlarni kurish mumkin buldi. Mamlakatimizda tuprok biologiyasini rivojlanishi uchun kulay sharoit mavjudligi tufayli uning nazariy va amaliy masalalari bilan boglik bulgan soxalari: ozik-ovkat sanoati, konserva sanoati, sut maxsulotlarini kayta ishlash sanoati, pivo pishirish sanoati, turli aminokislotalar, oksillar, antibiotiklar va vitaminlar ishlab chikarish sanoatlari yanada rivoj topmokda. Uzbekiston Fanlar Akademiyasining tuprok biologiyasi va botanika institutlarining xodimlari A.M.Muzafarov, M.I.Mavloni, S.A.Askarova, A. F.Xolmurodov, I.J.Jumaniyozov, K.D.Davronov, S.S.Ramazonova, S.M.Xojiboуeva, J.Safiyazov, J.Kutliуev, A.S.Rasulov, X.O.Berdikulov, R.SHoyokubov, J.Toshpulatov va boshkalar. Mirzo Ulugbek nomli Toshkent davlat universitetida O.G.YOlkina, K.YU.Musaуev. F.G.Axmedova, YA.F.Nizametdinova, M.L.Mansurova, I.A Muzafarova boshkalar tuprok biologiyasi fanining rivojlanishida uz xissalarini kushib kelmokdalar.

Talabalar bilimini sinash uchun beriladigan savollar 1. Tuprok biologiyasi fani kanday organizmlarni urganadi? 2. Ozik-ovkat sanoatida mikroorganizmlarning axamiyatini tushuntiring? 3. CHirituvchi bakteriyalarning axamiyatini aytib bering? 4. Tuprok unumdorligini oshirishda mikroorganizmlarning axamiyatini tushuntiring?

Tavsiya etiladigan adabiyotlar ruyxati. 1. Babeva I.P., Zenova G.M. Biologiya pochv. M.: Izd-vo MGU, 1983. 2. Vaxobov A., Inogomova M. Mikrobiologiya. UzMU, Toshkent, 2000. 3. Genkel T.A. Mikrobiologiya s osnovami virusologii. M. Pre-niуe, 2000. 4. Vaxobov A.X., va boshkalar. Tuprok biologiyasidan amaliy mashgulotlar. Toshkent, 2005. 5. Muxammadiуev A. va boshkalar. Tuprok biologiyasidan amaliy mashgulotlar. Toshkent, 2002. 6. Fedorov M.V. Mikrobiologiya. Toshkent, «Ukituvchi», 1966.

Похожие

Fitopatologiya fanning rivojlanish tarixi. Kasalliklar klassifikatsiyasi

Tuproqshunoslik fanining maqsadi, vazifalari va ahamiyati. Fanning rivojlanish tarixi

Zax qochirish myeliorasiyasining rivojlanish tarixi va uning asosiy vazifalari

Tuproq biologiyasi fani, uning axamiyati va boshqa fanlar bilan munosabati

O‘simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari, fanning maqsadi, vazifasi va rivojlanish tarixi