O‘simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari, fanning maqsadi, vazifasi va rivojlanish tarixi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

O‘simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari, fanning maqsadi, vazifasi va rivojlanish tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

O‘simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari, fanning maqsadi, vazifasi va rivojlanish tarixi R e j a: 1. O‘simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari fanining qisqacha tarixi, hozirgi zamon ahvoli, o‘qitish maqsadi va vazifalari. 2. O‘simliklarni himoya qilish usullari,kimyoviy usulning tutgan o‘rni. 3. Pestitsidlarga qo‘yilgan talablar.

Respublikamiz aholisini oziq-ovqat mahsulotlariga, sanoatni xom ashyoga bo‘lgan talabini to‘la qondirish uchun jamoa, shirkatlar uyushmasi, fermer xo‘jaliklarida o‘simliklarni himoya qilish ishlari to‘g‘ri tashkil etilishi lozim. Bunga agronomiya yunalishidagi talabalarni o‘simliklarni himoya qilish fanining barcha bo‘lim va qismlarini puxta eg‘allashlari orqali erishish mumkin. Qishloq xo‘jalik ekinlaridan mo‘l va sifatli hosil yetishtirishning o‘ziga xos ko‘plab tomonlari mavjud, ammo shularni ichida shular orasida yetishtirilgan hosilni zararkunanda hasharotlar, kasalliklar va begona o‘tlar ta’siridan saqlash muhim muammolardan biridir. O‘simliklarni himoya qilish respublikamizda qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligini oshirish va mahsulot sifatini yaxshilash yulida bajarilishi lozim bo‘lgan tadbirlarning biridir. O‘simliklarni himoya qilishda kimyoviy moddalardan foydalanish juda qadim zamonlardan ma’lum bo‘lsada, XIX asrga qadar amaliy ahamiyatga ega bo‘lmasdan kelgan, fan va texnikaning taraqqiyot etishi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ko‘plab yetishtirilishiga qaratilishi, o‘simliklarni himoyalashda kimyoviy moddalar- pestitsidlardan ko‘plab foydalanish kimyoviy kurashni rivojlantirishni taqozo etdi. Kimyoviy kurash boshqa usullar samarasi kam bo‘lgan hollarda tavsiya qilinib, o‘zining tez ta’sir etishi, yuqori biologik, xo‘jalik va iqtisodiy samaradorligi bilan farqlansada ko‘pchilik pestitsidlar o‘simliklar, oziq ovqat mahsulotlari, atrof muhitni nooqilona maqsadsiz qo‘llaganda birmuncha ifloslashi mumkin, chunki ayrim pestitsidlarning zararli ta’siri issiqqonli hayvonlar, o‘simliklarga yetarlicha o‘rganilgan emas. G‘alla ekinlarining qorakuya kasalliklariga mis birikmalari, tokning un shudring kasalligiga oltingugurt, kalorado qo‘ng‘iziga parij ko‘ki, tokning mildyu kasalligiga mis kuporosi va ohak aralashmasi qo‘llanilgan va yaxshi samaraga erishilgan. Kimyoviy moddalar kimyo sanoatini rivojlanishi va fan yutuqlarining bu sohada erishilgan natijasi sifatida 1924 yilda zaharli moddalar ilmiy tekshirish laboratoriyasi, yigirmanchi yillar oxiriga kelib o‘simliklarni himoya qilish stansiyalari, 1929 yilda o‘simliklarni himoya qilish instituti (VIZR) tashkil etildi, 1931 yilda (NIUIF) o‘g‘itlar va insektoakaritsidlar buyicha ilmiy-tadqiqot instituti va keyinchalik (VNIIXSZR) o‘simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari buyicha izlanishlar olib boruvchi ilmiy-tadqiqot instituti barpo qilindi. Dunyo tajribasidan (FAO) ma’lumki qishloq xo‘jaligini juda ham tez sur’atlar bilan rivojlantirish dehqonchilikda yuqori texnologiya bilan bir qatorda o‘simliklarni ilmiy asoslangan himoyasiz qishloq xo‘jaligi ekinlaridan yuqori, sifatli mahsulot olish mumkin emas, zararkunanda hasharotlar, kasalliklar va

begona o‘tlar ta’sirida har yili 20-30% yalpi mahsulot nobud bulmokda, ayrim ekinlar bo‘yicha bu ko‘rsatkich yanada yuqori, chunki zararli organizmlar urchishi, rivojlanishi bir tekis kechmaydi ob-havo, tuproq-iqlim sharoitiga agroekologik, antropogen va ayrim paytda kutilmaganda ular depressiya, epizootiya va epifitotiya holatida bo‘lib mudhish hollarni tug‘dirishi mumkin. Masalan 2000 yilda Rossiyada chigirtkalarning ayrim turlari juda ko‘payib ketib katta zarar keltirdi. Tabiiyki o‘simliklarni himoya qilish muammolari hal kilinadi, qishloq xo‘jalik ekinlaridan turg‘un, samarali mahsulot yetishtirish qiyin bo‘ladi. O‘simliklarni himoya qilish yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlanishi, pestitsidlar assortimentida yangi samarali preparatlarni kiritib turish, oldini olish choralari, organizmlar urchishi rivojlanishini oldindan aniqlash, ishlov berish texnikasi va texnologiyasini mukammallashtirib borish lozim. Hozirgi kunda kimyoviy usul dunyo miqyosida yetakchi usullardan hisoblanadi, buni qo‘yidagi jadval misolida ko‘rish mumkin. O‘simliklarni himoya qilish fanini o‘qitishdan maqsad- talabalarni o‘simliklarning asosiy zararli organizmlari bilan tanishtirish va ularga qarshi samarali kurash usullarini o‘rgatishdan iborat. Bu fanning asosiy vazifasi- o‘simliklarga zararkunanda hasharotlar, kasalliklar va begona o‘tlar tomonidan yetkaziladigan zararni kamaytirish yoki unga butunlay barham berishdan iborat. O‘simliklarni himoya qilish juda murakkab jarayon o‘ziga xos kompleks tadbirlarni o‘z ichiga oladi ya’ni: 1.Agrotexnikaviy 2.Karantin 3.Fizik-mexaniq 4.Biologik 5.Kimyoviy kurash usullari 1 .Agrotexnikaviy (agrotexnik) kurash usuli qishloq xo‘jalik ekinlari, omborlarda saqlanayotgan mahsulotlarining zararkunandalariga qarshi kurashda olib boriladigan tadbirlari hisoblanadi. Agrotexnikaviy tadbirlar o‘simliklarni himoya qilishda kimyoviy, biologik, fizik-mexaniq tadbirlar bir qatorda umumiy tadbirlarning bir qismi bo‘lib hisoblanadi.

Agrotexnikaviy usul bir tomondan zararli organizmlarning xatar tug‘dirishi mumkin bo‘lgan miqdorda paydo bo‘lishidan himoya qilsa, ikkinchi tomondan, o‘simliklarni zararli organizmlarga qarshilik ko‘rsatish xususiyatini oshirish, o‘simliklarning himoyalanish reaksiyasini kuchaytirishga qaratilgan. Almashlab ekish- uzluksiz bir turdagi ekin bir dalada ekilganda shu maydonda shu ekinning zararkunanda hasharot va kasalliklari to‘planib qoladi. Ekinlar almashtirilib ekilganda hasharotlar, zamburug‘lar, bakteriyalar, xatto begona o‘tlarning faol yashash sharoiti birmuncha buziladi. Masalan bedapoyada fitonomus qo‘ng‘izi to‘planadi, karam kuyasi, karam qurti va boshqa ko‘plab hasharotlar ekinlar almashtirilmay ekilganda maydonlarda shu ekinlarga moslanib ko‘plab zarar keltiradi. Almashlab ekilganda ozuqasi o‘zgarishi bilan yashash sharoiti buziladi va miqdori va keltirgan zarari kamayadi. Yerni ishlash - yerni o‘z vaqtida sifatli qilib ishlash sog‘lom va tez rivojlanadigan o‘simlik o‘stirib yetkazishga imkon yaratadi. Yerni haydash tuproqda yashovchi karadrina, simqurt, kuzgi tunlam va boshqa hasharotlarning miqdorini kamaytiradi, yashash sharoitini buzadi. Ekish muddatlari - ekish muddatlari meteorologik agrotexnik, tuproq- iqlim sharoitiga bog‘liq bo‘lsada, zararli organizmlarning urchishi, rivojlanishi uchun noqulay sharoitlarni ham tiklash imkoniya tini yaratadi. Masalan g‘o‘za bitlari kechikib ekilgan g‘o‘zani ko‘proq zararlaydi, poliz burgasi ko‘p uchraydigan maydonlarga poliz ekinlarini biroz kechroq ekilishi tavsiya etiladi. G‘allaning zang kasalligini tarqatuvchi zamburug‘ning rivojlanishi erta bahorda qishlab qolgan joylari va erta bahor ob-havosiga bog‘liq bo‘lishini hisobga olib ekinlarni ekish muddatini tanlash zang kasalligi bilan kasallanishini birmuncha oldini oladi. Chidamli navlar - ma’lumki har bir yangi tavsiya qilingan nav zararkunanda va kasalliklarga oldingi navga nisbatan ustun turadi. Shuning uchun ham qishloq xo‘jalik ekinlarini yangi chidamli navlarini tiklash katta ahamiyatga ega. Masalan kungaboqar parvonasiga qarshi eng samarali kurash unga qarshi po‘stlog‘i qalin bo‘lgan navlarini ekish yaxshi samara beradi. Ekish usullari- zararkunandalarga qarshi kurashda urug‘larini ekish usuli va chuqurligi ham katta ahamiyatga ega. Agarda g‘alla ekinlari urug‘i chuqur ekilsa simqurtlar bilan zararlanishi ko‘payadi.

O‘g‘itlash- o‘g‘it tarkibi, o‘g‘it solish muddatlari normalari to‘g‘ri belgilansa, o‘simlik sog‘lom baquvvat o‘sadi, rivojlanadi natijada zararli organizmga chidamliligi kuchayadi. O‘g‘itlar tuproqdagi eritmalar osmotik bosimini o‘zgartirishi unda yashovchi qurtlar tanlanishib osmotik bosimiga ta’sir etishi natijasida nobud bo‘lishiga olib keladi. Begona o‘tlarni yo‘qotish - bu tadbir juda katta ahamiyatga ega. Ma’lumki ko‘pchilik hasharotlar polifag o‘simliklarining ko‘plab turlari jumladan, begona o‘tlarda yoki yaxshi oziqlanib ko‘plab rivojlanadi. Oldin begona o‘tlarda rivojlanib keyin madaniy o‘simliklarga o‘tadi. Masalan o‘rgimchakkana oldin begona o‘tlarda urchiydi va keyin g‘o‘za, dukkakli ekinlarga o‘tadi, g‘o‘za bitlari yoki begona o‘tlardan asosiy ekin g‘o‘zaga uchib o‘tadi. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin, karam biti, kuzgi tunlam va hokazolar. Aldagich ekish - Madaniy o‘simliklarning ko‘plab zararkunandalari bir necha turga, oilaga kiruvchi o‘simlik bilan oziqlanishini hisobga olgan holda ularni asosiy ekinda miqdorini kamaytirish maqsadida kichik maydonlarga aldagich ekin ekish va hasharotlarni shu maydonlarga jalb qilish tavsiya etiladi. Masalan ko‘sak qurti uchun, dukkakli ekinlar, pomidor makkajo‘xori, no‘xat ekish yaxshi samara beradi. O‘simlik hosilini optimal muddatlarda yig‘ishtirib olish, o‘simlik qoldiqlarini maydonlardan chiqarish, defoliatsiya va desikatsiya qilish ishlari ham muhim agrotexnikaviy tadbir hisoblanadi. 2 .O‘simliklar karantini o‘simliklar, urug‘lar va o‘simlik mahsulotlarini karantini- xavfli zararkunandalar, o‘simlik kasalliklari va begona o‘tlar bo‘lmagan, ammo iqlimiy va boshqa sharoitda zarar keltiradigan darajada ko‘payishi mumkin bo‘lgan joylarga kelib qolishining oldini olishga qaratilgan davlat tadbirlari sistemasidan iborat. Karantin tashqi va ichki bo‘lishi mumkin. a ) Tashqi karantin- chet mamlakatlardan xavfli zararkunanda, kasallik va begona o‘tlar, ularning urug‘larini kelib qolishiga yul qo‘ymaslik. b )Ichki karantin- xavfli zararkunanda, kasallik, begona o‘tlarni mamlakat ichida kirib tashlab tarqalishiga yul qo‘ymaslik. Misol pushtirang qurt - tashqi karantin, filoksero- tok qurti, O‘zbekistonda qayd etilmagan. Amerika oq kapalagi, anor qurti va hokazo. O‘zbekiston respublikasi karantin inspeksiyasi karantin to‘g‘risida chiqarilgan

qonunlarning bajarilishini kuzatib turadi va bu qonunlarni buzilishiga yul qo‘ymaydi. Karantin to‘g‘risida birinchi qonun 1873 yilda chiqarilgan 1926 yilda karantin xizmati tashkil etilgan. 3.Fizik mexaniq usul- Zararkunandalarga qarshi fizik-mexaniq usulda kurashganda ular qo‘lda yoki maxsus narsa yordami bilan, tusiqlar, yoki fizik ta’sir etuvchi kuchlar yordamida qirib tashlanadi. Hasharotlarni bir joyga to‘plashda ularning taksisi - fitotaksis, xemotaksis xususiyatlaridan foydalaniladi. Fizik usulda ultra qisqa elektr to‘lqinlar, hasharotlar taksislarini o‘rganish qo‘lda terish, daraxt po‘stloqlarini tozalash, daraxtlarni silkitib hasharot va zararlangan mevalarni tushirish, zararlangan urug‘larni ajratib olish, tutuvchi zovurlar, yelim tutqichlar, ko‘chma devorlar, qopqon, aldagich ovqat, aldoqchi asboblar, termik himoya-bug‘dan foydalanish, olovdan foydalanish, muzlatish, yorug‘likdan foydalanish va boshqalar. 4 Biologik usul - Zararli organizmlarga qarshi biologik usul bilan kurashish ularning tabiiy kushandalari, ya’ni yirtqichlar, tekinxo‘rlar va kasallik qo‘zg‘atuvchilaridan foydalanishdan iborat, bundan tashqari har xil bakteriyali, zamburug‘li va virusli preparatlardan qo‘llaniladi. O‘simliklarni himoyalashning bu usuli kelajagi porloq usullardan biri hisoblanadi, chunki bu usul odamlar, issiqkonli hayvonlar umuman atrof muhit uchun zararsiz hisoblanadi. Tunlamlar, parvonalarni yo‘qotishda trixogrammadan foydalaniladi. O‘zbekistonda biologik usul buyicha katta ishlar qilingan va qilinmokda, jumladan, o‘rgimchakkanaga qarshi fitoseylyus yirtqich kanasini sun’iy urchitish ishlari yulga qo‘yilgan. Un shudring kasalligiga qarshi trixotetsin biologik preparati, Komstok qurtiga qarshi psedofikus entomofagi, shumg‘iyaga qarshi fitomiza pashshasi, qurtlarga qarshi entobakterin, dendrabatsillin preparatlari, o‘simlik bitlariga qarshi oltinko‘z va xonqizi kabi foydali hasharotlardan foydalanilinmokda. Biologik usulda hasharotlarga qarshi yirtqichlari sut emizuvchilar, qushlar, o‘rgimchaksimonlar va hasharotlar kiradi. Qushlar- sharq bulbuli, buxoro chittagi, turkiston jiblajiboni va boshqalar. Bahor paytida yuzta jiblajibon bir kunda 6000 dona fitonomus lichinkalari yeyishi mumkin (Smirnov), soch qushi (Chugurchiq) chigirtka bilan, oziqlansada, yozning ikkinchi yarmida uzum bilan oziqlanadi. Xonqizi - hasharotlar ularning qurtlari, o‘simlik bitlari bilan oziqlansa, oltinko‘z ham hammaxo‘r foydali hasharot hisoblanadi. Zararkunanda tekinxo‘rlardan: Ko‘kqurt (kuzgi tunlam)ning 71 tur, Fitonomusning 36 tur tekinxo‘r hasharoti aniqlangan.

Ko‘sak qurtiga Simonov yaydoqchisi, (Bracon simonovi) zararkunandani 96% gacha nobud qiladi. Malhamchi qo‘ng‘izlar- chigirtkalar tuxumi, shpanka qo‘ng‘izlar va vizildoq pashshalar ham chigirtkalar tuxumlarida tekinxo‘rlik qiladi. Taxin pashshasi, ko‘kqurt tunlami, yaydoqchi afelinus, psevdafikus, telenomus va boshqalar. Kasallik tarqatuvchi bakteriya, virus, zamburug‘lar ham katta ahamiyatga ega. 5. O‘simliklarni himoya qilishning kimyoviy usuli Kimyoviy usul qo‘llanganda zararli organizmlarni o‘ldiruvchi, yoki ularning hayot faoliyatini bo‘g‘ib qo‘yuvchi kimyoviy moddalar ishlatiladi. Demak, kimyoviy usulda zararli organizmlarga qarshi organik, anorganik zaharli moddalar qo‘llaniladi. Kimyoviy moddalarni barcha qishloq xo‘jalik ekinlarida, o‘rmon, yaylovlarda, issiqxona, omborxonalarda, elevator va boshqa inshootlarda barcha turdagi hasharotlar, zararli organizmlarga qarshi ishlatilish mumkin. Kimyoviy moddalar sanoatdan ancha arzon narxlarda chiqarilishi tufayli qo‘llashda xarajatlarni tez qoplaydi, 1985 yilda bir so‘mlik xarajat 3,8 so‘m bo‘lib qoplangani ma’lum, ayrim yillari xarajatlar qo‘shimcha mahsulot hisobiga 10-15 barobar qoplanishi mumkin (issiqxonalarda). Dunyo mikyosida hozirgi kunda 1000 dan ortiq kimyoviy birikmalardan o‘n minglab har xil preparatlar tayyorlanmokda. O‘simliklarni himoyalashda pestitsidlarni qo‘llash 1980 yillar o‘rtasigacha ko‘tarilib borgan bo‘lsa, 1986 yildan boshlab asta sekin kamayib bordi va 1989 yilda bu ko‘rsatkich 1981 yildagiga teng miqdorda tushib qolgan. Statistik analiz ma’lumotlariga ko‘ra, 1995-2000 yillarda ichki va dunyo miqyosida o‘simlikshunoslik mahsulotlari narxlari tenglashib, o‘simliklarni himoya qilishdagi pestitsidlarni asta-sekin to‘xtatish va yillar oxirida yana o‘sishiga olib keladi. Gerbitsidlardan foydalanish 30%, insektitsid va fungitsidlardan foydalanish 40% ga yetkazilishi ko‘zda tutilgan. 1990 yilda dunyo miqyosida ishlab chiqarilgan pestitsidlar 24,6 mlrd. dollarlik qiymatga ega bo‘lgan. Hozirgi kunda bizning mamlakatimizda pestitsidlarning assortimentiga katta e’tibor berilmokda, yildan yilga o‘zgarib ekologik toza pestitsidlarni yaratish ustida ko‘p izlanishlar amalga oshirilmokda. Masalan: gerbitsidlarni bir yula sug‘orish suvi bilan berish, pestitsidlarni mineral o‘g‘it bilan qo‘llash shular jumlasiga kiradi.

O‘simliklarni himoya qilish O‘zbekiston respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligiga karashli O‘zbekiston respublikasi o‘simliklarni himoya qilish ilmiy-tadqiqot instituti tomonidan boshqarilib ilmiy izlanishlar o‘tkazilib turiladi. Hozirgi zamon pestitsidlariga qo‘yilgan talablar . Barcha kimyoviy moddalar - pestitsidlarga gigiyenik talablar ishlab chiqilgan, chunki barcha pestitsidlar biologik aktiv moddalar bo‘lib, qo‘llanganda nafaqat zararli organizmlarga balki atrof muhit va insoniyat sog‘ligi uchun ham xavflidir. Pestitsidlarning ta’siri faqat qo‘llanganda emas balki, keyinchalik ham surunkali ta’sir etishi mumkin. Demak, ishlab chiqilgan gigiyenik talablar insonning sog‘lig‘ini saqlash va atrof muhitni ekologik toza holda saqlashga qaratilgan. Birinchidan pestitsidlar reglament asosida qo‘llanilib atrof-muhitni mumkin qadar kam ifloslashi kerak. Ikkinchidan o‘ta kuchli va kuchli ta’sir etuvchi pestitsidlar o‘rniga kam ta’sir etuvchi pestitsidlarga aylantirilishi ko‘zda tutilmokda. Uchinchidan pestitsidlarning formalari va qo‘llash usullari sezilarli darajada o‘zgartirilmokda. Kimyoviy moddalar- pestitsidlar o‘zining ayrim xususiyatlari bilan bir qancha ustunliklarga ega bo‘lishiga qaramasdan ularning o‘ziga xos kamchiliklari mavjud. Masalan: Ko‘pchilik pestitsidlar odamlar, issiqqonli hayvonlar, qushlar, baliqlar umuman atrof-muhit uchun zararlidir. Xlororganik birikmalar triazinlar, mochevinalar, juda chidamli, uzoq vaqtlargacha ishlangan yuzada yemirilmasdan, parchalanmasdan saqlanib qolishi, kummulyativ (yig‘ilib qolish) xususiyatlariga ega. Bir turdagi pestitsidlar surunkali qo‘llashda organizmga rezistentlik- chiniqish, chidamlilik hosil qiladi va hokazo. Pestitsidlar qo‘yidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak: 1. Odam va issiqkonli hayvonlarga kam ta’sir etishi; 2. Tez parchalanish; 3. Yuqori biologik, xo‘jalik, iqtisodiy samarali bo‘lishi; 4. Qo‘llanilishi qulay bo‘lishi; 5. Saqlash, tashish oson bo‘lishi; 6. Foydali hasharotlar uchun selektiv (tanlab) ta’sir etishi; 7. Bir-biri bilan oson qushilib ishlatishda oson bo‘lishi;

Shunday qilib o‘simliklarni kimyoviy himoya qilish usuli boshqa usullardan farq qilib, o‘simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari fani tomonidan o‘rganiladi. Bu fan-pestitsidlar to‘g‘risidagi fan bo‘lib, pestitsidlarning fizik-kimyoviy, toksikologik xossalarini, ularning organizmga ta’sirini o‘rgatuvchi fandir. Fanning asosiy vazifasi - hozirgi zamon pestitsidlaridan to‘g‘ri, samarali foydalanish, ularning ta’sir etish mexanizmini o‘rganishdan iborat. Fanning ilmiy vazifasi- pestitsidlarning fiziologik ta’sirini o‘rganishdir. Fanning nazariy asosi- Agronomik toksikologiya.

Похожие

Tuproqshunoslik fanining maqsadi, vazifalari va ahamiyati. Fanning rivojlanish tarixi

Fitopatologiya fanning rivojlanish tarixi. Kasalliklar klassifikatsiyasi

O‘simliklar karantinining umumiy asoslari fani tarixi, maqsadi va vazifasi

O’simliklarni himoya qilish mashinalari

Mashinalar ishonchligi va remonti fanining maqsadi, vazifasi va mazmuni. Qishloq xo’jaligida remont soxasini rivojlanish bosqichlari