O‘simliklar karantinining umumiy asoslari fani tarixi, maqsadi va vazifasi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

O‘simliklar karantinining umumiy asoslari fani tarixi, maqsadi va vazifasi

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

143 KB

Kirish. O‘simliklar karantinining umumiy asoslari fani tarixi, maqsadi va vazifasi Reja: 1. Kirish. 2. O‘simliklar karantinining umumiy asoslari fani tarixi. 3. O‘simliklar karantinining umumiy asoslari fanining vazifasi.

Kirish Mustaqillik yillarida o‘simliklar mahsulotlarini jumladan urug‘ va ekish materiallarini import va eksport qilish hajmi keskin ortib bormoqda. Shuningdek kam o‘rganilgan yoki o‘rganilmagan no’malum karantin zararkunandalarni turizm va ilmiy aloqalarning kengayib borishi natijasida ham kirib kelish havfi ortib bormoqda. Ularni o‘z vaqtida aniqlash va mamlakatimiz xududiga kiritmaslik soha mutaxassislarining oldida turgan asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligiga karantindagi organizmlarni tarqalib katta zarar keltirganligi to‘g‘risida jahon amaliyotidan ma’lum. O‘zbekiston respublikasida o‘simliklar karantini xizmatining yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi olimlar va mutaxassislarning xizmatlari tufayli zararli organizmlar o‘z vaqtida aniqlanib hududimizga kirishining oldi olinmoqda, jumaladan kapr qo‘ng‘izi, o‘rta yer dengizi meva pashshasi, qator turdagi tripslar, kuyalar, turli o‘simliklarning bakteriyali, virusli va zamburug‘li kasalliklari shular jumlasidandir. Hozirgi taraqqiyotimiz davrida o‘simliklar karantini davlat xizmatining roli sezilarli darajada oshib bormoqda. Bu esa ularni o‘qitish sifatini oshirib, malakali mutaxassislar tayyorlashni taqozo etmoqda .

Asosiy tushunchalar zararkunandalar - qishloq xo‘jalik o‘simliklariga va ularning hosiliga zarar yetkazadigan jonivorlar va hasharotlar;

o‘simliklarning karantin kasalliklari - o‘simlik va o‘simlik mahsulotlarining tabiiy fiziologik holatini karantindagi zamburug‘lar, nematodalar, bakteriyalar, viruslar va boshqa mikroorganizmlar tomonidan o‘zgarishi. fitopatogen mikroorganizmlar - o‘simliklarda va o‘simlik mahsulotlarida kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroskopik kichik organizmlar (viruslar, bakteriyalar, zamburug‘lar va boshqalar). begona o‘tlar - biologik va ekologik jihatdan madaniy o‘simliklar orasida o‘sib ko‘payishga moslashgan, ekinlar hosilini hamda mahsulot sifatini pasaytiruvchi yovvoyi yoki yarim xonaki o‘simliklar; o‘simliklar karantini - Respublikaning o‘simlik boyliklariga jiddiy zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan xavfli zararkunandalar, turli xil o‘simliklar kasalliklari, begona o‘tlar va boshqa karantindagi materiallar olib kelinishi va tarqalishining oldini olish hamda ularni bartaraf etishga qaratilgan davlat tadbirlari tizimi; karantindagi obyektlar (karantindagi zararli organizmlar) - o‘simliklar hamda o‘simlik mahsulotlariga iqtisodiy zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan zararkunandalar, o‘simlik kasalliklari, fitopatogen mikroorganizmlar va begona o‘tlar ; karantindagi hudud - karantin obyektining yoyilishiga yo‘l qo‘ymaslik yuzasidan tadbirlar o‘tkazilayotgan hudud; karantin nazoratidagi material - o‘simliklar, o‘simliklarning mevalari va urug‘lari, o‘simliklarning qismlari, texnik ekinlarning tolalari, un, yorma va shu kabi zararsizlantirilmagan mahsulotlar, o‘simlikdan olinadigan materiallar, shu jumladan qurilish materiallari, karantin obyektlarini olib o‘tishi mumkin bo‘lgan mahsulotlar va yuklar; karantindagi material - karantin obyekti bilan zararlangan karantin nazoratidagi material; karantin nazoratidagi materiallar ekspertizasi - karantin nazoratidagi materiallar namunalarining karantin holatini tatbiq etish, zararli organizmlarning tur jihatdan holatini aniqlash;

karantin nazoratidagi materiallar fumigatsiyasi - karantin obyektlarini zararli organizmlarni yo‘qotish maqsadida, karantindagi materiallar va transport vositalarini zaharlovchi moddalar-fumigantlarning bug‘lari yoki gazlari bilan zararsizlantirish; o‘simliklar karantini ichki nazorat maskani - karantindagi import, eksport va tranzitda bo‘lgan karantin obyektlari materiallari namunalarining karantin tekshiruvi va ekspertizasi, chet eldan kelayotgan transport vositalarining tekshiruvi amalga oshiriladigan, shuningdek ularni zararsizlantiriladigan joy; o‘simliklar karantini chegara nazorat maskani - daryo portlari, aeroportlar, temir yo‘l bekatlari, bosh pochta aloqa tarmoqlari va ularning tizimlarida, shosselar va boshqa chegara zonalaridagi o‘simliklar karantini nazorat maskani; karantin ekspertizasi - o‘simliklar karantinidagi mahsulotlarning fitosanitar holatini aniqlash maqsadida ularning namunalarini laboratoriya tekshiruvidan o‘tkazish; fitosanitar nazorati - zararli organizmlar va ular tabiiy kushandalarining tarqalishi, shuningdek ularning rivojlanish sur’ati va zararlilik darajasini kuzatib borish hamda aniqlash; introduksion-karantin ko‘chatxonasi - xorijdan olib kelinayotgan ko‘chatlar va urug‘lar karantin obyektlari bilan yashirin zararlangan yoki zararlanmaganligini aniqlashga mo‘ljallangan maxsus ko‘chatxona; fitosanitar sertifikat – karantin nazoratidagi material karantin obyektlari bilan zararlanmaganligini tasdiqlaydigan hamda materialning manzilli yo‘nalishi, tashish shartlari va ushbu materialdan foydalanish maqsadi, shartlari, materialning idishi va o‘ramlarini belgilaydigan rasmiy hujjat; import karantin ruxsatnomasi - o‘simliklar karantini bo‘yicha davlat xizmatchisi tomonidan belgilanadigan shartlarda karantin nazoratidagi materiallarni respublika hududiga olib kirilishiga yoki tranzit olib o‘tilishiga, O‘simliklar karantini bosh davlat inspeksiyasi (keyingi o‘rinlarda – Inspeksiya deb yuritiladi) tomonidan ruxsat berilganligini tasdiqlovchi hujjat;

o‘rmon ekinlari - urug‘ yoki ko‘chatni ekish yo‘li bilan hosil bo‘lgan daraxtzorlar; manzarali ekinlar - bargi va gullari rang-barang, ko‘rinishi chiroyli hamda estetik maqsadlarda uy, ko‘cha, shahar va boshqa aholi yashaydigan manzilgohlarni bezatish uchun ekiladigan o‘simliklar; nematodlar - nam tuproqlarda, o‘simliklar sirtida va ularning ichida hayot kechiruvchi, 2 millimetr diametrdan kichik bo‘lgan mayda zararli chuvalchanglar. O‘simliklar karantinining umumiy asoslari fani tarixi. O‘simliklar karantini fanining rivojlanish tarixi XVIII asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Bu ma’lumotlar Rossiyada A.T. Bolotov, Fransiyada A. Tillet, Italiyada F. Fontana, Daniyada Y. Fabritsius ta’limotlarida bayon qilingan. Bu to‘g‘rida dastlabki ma’lumotlarni XIX asrning ikkinchi yarmida nemis olimi A. de Bariy, Rus olimi M.S. Voroninlar bergan. Rossiyada XIX asrning 70-80 yillarida dastlabki entomologiya komissiyasi va Byurosi, karantin stansiyalari tuzilgan. Karantin kasalliklarini o‘rganishda XX asr boshlarida rus olimlaridan A.A. Yachevskiy, D.I. Ivanovskiy, I.L. Serbinov, G.K. Burgvits, Amerika olimlaridan E. Smit, U. Stenli kabilar munosib hissa qo‘shgan. Birinchi karantin tadbirlari Fransiyada joriy qilingan. Bunga sabab 1858-1862 yillarda AQShdan Fransiyaga keltirilgan uzum ko‘chatlarida uchraydigan filloksera xasharoti sabab bo‘lgan. Keyinchalik Fransiyaga oidium, soxta un shudring kasalligi tarqala boshlagan. Shu maqsadda qishloq xo‘jaligida 56 ta departament tashkil qilinib, ular tok kasalliklariga qarshi kurash ishlarini boshlashgan. Chet eldan tok qalamchalarini olib kelishini man etilishi bo‘yicha “O‘simliklar karantini” to‘g‘risidagi birinchi qaror 1873 yil 6 aprelda Rossiyada qabul qilingan edi. Shundan keyin 1881, 1910 va 1912 yillarda ushbu qaror mukammalashtirilgan. 1875 yilda Kolorado qo‘ng‘izini tarqalib ketishini oldini olish maqsadida Amerikadan kartoshkani olib kelinishini tartibga solish to‘g‘ridagi qaror chiqdi.

1877 yilda Shveytsariyada bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda Yevropa mamlakatlarida tokning folleksera tufayli nobud bo‘lishining oldini olish masalasi xalqaro darajaga ko‘tarildi. Birinchi xalqaro konvensiyani 1878 yil 1 sentabrda Bern shaxrida Germaniya, Avstro-Vengriya, Shveytsariya, Fransiya, Belgiya, Gollandiya keyinchalik Italiya, Ispaniya, birinchi jaxon urishidan keyin Vengriya, Chexoslovakiya va Yugoslaviya davlatlari imzolagan. 1905 yil 7 iyunda Xalqaro konvensiyada Rimda Xalqaro qishloq xo‘jalik institutini ochish to‘g‘risida qaror qabul qilingan. Bu institut dastlab turli mamlakatlarda turli kasallik, xashoratlar va begona o‘tlardan ximoya qilishga o‘rgatish qonunlarini yaratishgan. 1912 yilda AQSH da karantin hududini tashkil qilish boshlangan. Amerikada shu yili qabul qilingan “ O‘simliklar karantini” to‘g‘risidagi qonun hozirgacha o‘z kuchini saqlab kelmoqda. Karantin soxasidagi tadbirlar bir mamlakat misolida tashkil qilinishi xech qanday samara bermasligi aniq bo‘ldi. Konvensiyaning talablariga asosan, tokning fillokserasi tarqalgan davlatlar jaxon bozorida tok ko‘chatlari sotish xuquqidan maxrum qilingan. 1913-1914 yillarda Misr Arab Respublikasidan Rossiyaga keltirilgan paxta tolasida paxta kuyasi borligi aniqlangan. Shundan boshlab tashqaridan keladigan yuklarni karantin nazoratidan o‘tkazish tadbirlari ishlab chiqilgan. 1914 yilda Fransiyada 30 mamlakat ishtirokida sertifikatlar bilan almashinish va zararli organizmlarga qarshi kurash choralari belgilab olingan. 1929 yili Rimda 24 ta davlat ishtirokida bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiyada Rim konvensiyasi qabul qilingan. Bunga asosan shu davlatlarda o‘simliklar ximoyasi va karantini bo‘yicha ilmiy tadqiqot institutlari tashkil qilinishi, zararli organizmlarni tarqatmaslik uchun qonunlar ishlab chiqish, mamlakatda aniqlangan karantin obektlarining ro‘yxatini e’lon qilish, o‘simliklarni bir mamlakatdan ikkinchisiga olib borishni qat’iy nazorat qilish kabi tadbirlar vazifa qilib yuklatilgan.

MDHda 1931 yil 5 iyunda narkomzem tarkibida birinchi karantin xizmati tashkil qilingan. Shu yili qishloq xo‘jalik o‘simliklarini olib kelish va olib chiqish to‘g‘risidagi tartib ishlab chiqildi. 1951 yilda Rim konvensiyasi matni FAO ning yig‘ilishida Xalqaro o‘simliklarni ximoya qilish konvensiyasini 50 mamlakat ishtirokida tasdiqlaydi. Bunda yagona xalqaro fitosanitar guvoxnomasini berish, fitosanitar nazorat o‘tkazish talablari va nazorat qilinadigan obyektlar miqdori aniqlandi. 1951 yil 18 aprelda Yevropa O‘rta yer dengizi xovzasi (YEOZR) bo‘yicha o‘simliklarni ximoya qilish Konvensiyasi qabul qilinadi. 1956 yilga kelib Janubiy sharqiy Osiyo va Tinch okeani xovzasida o‘simliklarni ximoya qilish komissiyasi tuziladi. Karantin xizmatining 1961 yil 21 iyulda birinchi, 1980 yil 28 mayda ikkinchi Qarori qabul qilingan. 1967 yil 10 avgustda O‘simliklarni tashqi karantin qoidalarida 70 ta obyekt karantin obyekti sifatida ko‘rsatilgan. O‘simliklar karantin xizmati Nizomida uning maqsadi va vazifalari, mansabdor shaxslarning burch va majburiyatlari ko‘rsatilgan. Shu davrdan boshlab dengiz, daryo portlari aeroport, temir yo‘l va nazorat punktlarida karantin nazorati amalga oshirildi. 1962 yil 21 iyulda davlat karantin xizmatini nizomi qabul qilindi. 1980 yilida ushbu Nizomga o‘zgartirishlar kiritildi. Bu nizomda karantin nazoratidagi organizmlarni ro‘yxati e’lon qilindi. Fitosanitariya tadbirlari qatoriga patogen organizmni saqlovchi o‘simlik qoldiqlarini yo‘q qilish, g‘alla ekinlari naholini yoqish, begona o‘tlarni yo‘q qilish, tuproqdagi patogen organizmlarga qarshi kimyoviy va fizik ishlov berish, kasallik tarqalishiga sabab bo‘luvchi mehnat qurollari va mashina qismlarini dizenfeksiya qilish kabilar kiradi. Kasalliklarning tarqalishida suv xavzalari va daryo, ariq oqimi, qushlar, xayvonlarning asosiy roli o‘rganiladi. Davlat karantin inspeksiyasi 1979 yildan boshlab Qishloq xo‘jaligi Vazirligi qoshidagi O‘simliklarni ximoya qilish bosh boshqarmasiga, 1995 yildan O‘zR VM qoshidagi Respublika o‘simliklar karantini bosh davlat inspeksiyasiga aylantirilgan.

O‘zbekiston Respublikasi o‘simliklar karantini Bosh Davlat inespeksiyasi qoshida 1934 yilda markaziy karantin laboratoriyasi tashkil etilgan . Karantin inspeksiyasi respublika xududiga xorijiy davlatlardan xavfli karantin obektlarini kirib kelishini olini olish tadbirlarini belgilash bilan shug‘illanadi. Buning uchun mamlakat ichkarisidagi va xorijdan keltirilgan tovarlarning fitopatologik, entomologik, bakteriologik va gerbologik tekshirishlarnini amalga oshiradi. Xorijdan keltirilayotgan turli yuklarning, o‘simlik namunalari, urug‘larini karantin nazorati introduksion karantin pitomniklarda amalga oshiradi. O‘zR O‘simlikshunoslik instituti karantin pitomnigida boshoqli ekinlar, Akademik M.Mirzayev nomidagi bog‘dorchilik, sabzavot, uzumchilik va vinochilik korporatsiyasi karantin pitomnigida mevali o‘simliklar, G‘o‘za seleksiyasi va urug‘chiligi instituti pitomnigida g‘o‘za navlari, O‘zR FA “Botanika” IICHMning Botanika bog‘i karatin pitomnigida manzarali gul va butalar, daraxt o‘simliklari urug‘larining namunalari o‘rganiladi. Respublikada karantin tadbirlari o‘tkaziladigan hasharotlar, kasalliklar va begona o‘tlarning dastlabki ro‘yxati 2002 yilda e’lon qilingan bo‘lib, 30 ta obyekt, jumladan 9 tasi Yevropa, O‘rta yer dengizi o‘simliklarni ximoya qilish tashkiloti tavsiyasi asosida karantin obyekti ro‘yxatga olingan. O‘zbekiston davlati uchun karantin ahamiyatiga ega bo‘lgan zararkunandalar, kasalliklar va begona o‘tlarning 2006 yildagi ro‘yxatida respublika xududida uchramaydigan karantin zararkunandalar 58 ta, o‘simlik kasalliklari 17 ta, nematodalar 4 ta, bakterial kasalliklar 9 ta, virus kasalliklari 11 ta, begona o‘tlar 33 ta deb ko‘rsatilgan bo‘lsa, 2008 yilda bu ko‘rsatkich zararkunandalarda 60 ta, o‘simlik kasalliklari 16 ta, nematodalar 4 ta, bakterial kasalliklar 9 ta, virus kasalliklari 11 ta, begona o‘tlar 36 ta ni tashkil qilganligi (2008 ) karantin obyektlar soni muntazam o‘zgarib turishini ko‘rsatadi. O‘simliklar karantini umumiy asoslari fanining vazifasi . Qishloq xo‘jaligi ekinlarini zararkunandalardan, kasalliklardan va begona o‘tlardan himoya qilish ko‘p jihatdan malakali kadrlar tayyorlashga bog‘liqdir.

O‘simliklar karantinining asosiy vazifalari o‘simliklarning tashqi va ichki karantini bo‘yicha davlat tadbirlari tizimini amalga oshirishdan iborat bo‘lib, bu tadbirlar quyidagilarga qaratiladi: O‘simliklarni zararakunandalardan, o‘simlik kasalliklardan va begona o‘tlardan samarali himoya qilish ishlarini to‘g‘ri tashkillashtirish uchun talabalar o‘simliklarni himoya qilish fanlarini chuqur o‘zlashtirishlari lozim. O‘simliklarni himoya qilishda karantin usuli katta ahamiyatga egadir. Chunki bu usul asosan xavfli zararkunandalar, o‘simlik kasalliklari, begona o‘ tlar iqlimiy va boshqa sharoitda zarar keltiradigan darajada kpayishi mumkin bo‘lgan joylarga kelib qolishni oldini olish, kelib qolganda yo‘q qilishga qaratilgan davlat tadbirlari tizimini amalga oshirishdan iborat bo‘lib, bu tadbirlar quyidagilarga qaratiladi: Respublika hududini chet mamlakatlardan kirib kelib, xalq xo‘jaligiga katta iqtisodiy zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan karantindagi xavfli zararkunandalardan, o‘simlik kasalliklari va begona o‘tlardan muhofaza etish . 2. Karantindagi va boshqa xavfli zararkunandalarni o‘simlik kasalliklari va begona o‘tlarni vaqtida aniqlash, ularning yoyilishiga yo‘l qo‘ymaslik va ularni yo‘q qilish, shuningdek respublikaning bu zararkunandalar, kasallik va begona o‘tlardan holi mintaqalariga ular kirib borishini oldini olish. 3. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari va boshqa o‘simlik mahsulotlarini yetishtirish, tayyorlash, tashish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanishda o‘simliklar karantiniga oid qoidalar va tadbirlarga rioya etilishi hamda ularning amalga oshiri ustidan davlat nazoratini olib borish.

Adabiyotlar: 1. Karimov I. A. «O'zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» Toshkent. O’ zbekiston, 1997. 2. Baratov P . Tabiatni muhofaza q ilish. T.Oqituvchi, 1991. 3. Biologik xilma-xillikni saqlash milliy strategiya va harakat rejasi . T.1998. 4. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. Qarshi. Nasaf, 2003. 5. T o’ xtayev A. Xamidov A . Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza q ilish. T. O’qit. 1997. www.arxiv.uz www.ziyonet.uz

Похожие

O‘simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalari, fanning maqsadi, vazifasi va rivojlanish tarixi

O‘g‘it qo‘llash tizimi fanining maqsadi vazifasi va asosiy masalalari

Tuproqshunoslik fanining maqsadi, vazifalari va ahamiyati. Fanning rivojlanish tarixi

Mashinalar ishonchligi va remonti fanining maqsadi, vazifasi va mazmuni. Qishloq xo’jaligida remont soxasini rivojlanish bosqichlari

Agrokimyo fanining maqsadi va vazifalari va boshqa fanlari bilan bog’liqligi. Agrokimyo fanining rivojlanish tarixi