Zax qochirish myeliorasiyasining rivojlanish tarixi va uning asosiy vazifalari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Zax qochirish myeliorasiyasining rivojlanish tarixi va uning asosiy vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Zax qochirish myeliorasiyasining rivojlanish tarixi va uning asosiy vazifalari Reja: 1.Zax q’ochirish melioratsiyasining rivojlanish tarixi. 2.Zax q’ochirish melioratsiyasining har xil tabiiy-iqlim zonalaridagi vazifalari(A.N.Kostyakov nazariyasi bo’yicha) 3.Zax q’ochirish tizimi va uning bajaradigan vazifalarining iqlim va geografik sharoitlarga bog’liqligi. 4.Zax q’ochirish tizimi unsurlari va ularning vazifalari.

Zax q’ochirish melioratsiyasi – q’ishloq’ xo’jaligi melioratsiyasining ikkinchi tashkil qiluvchi q’ismi bo’lib, u suv rejimi va u bilan bog’liqissiqlik, havo, oziqa va boshqa rejimlarni mutanosibligini saqlagan holda er unumdorligini oshirish va samarali dehqonchiliqni uyushtirish maqsadini kuzlaydi. Ma'lumki, atmosfera yog’inlari (A) va umumiy suv iste'moli (YE) miqdoriga qarab hududlar 3 ta zonaga bo’linadi. Ularning bir biriga nisbati suv bilan ta'minlanish koeffisienti ( deyiladi.Ya'ni:  = А / Е . 1.  = А / Е .  1-oshiqcha namiqish (gumid) zonasi 2. .  = А / Е .  1-kurg’oqchil (arid) zona 3. .  = А / Е .=1.-beqaror namlik zonasi. Zax q’ochirish melioratsiyasi nisbatan gumid zonada qo’llaniladi. Arid zonada zax q’ochirish melioratsiyasining bajaradigan asosiy vazifasi tuproq’sho’rlanishining oldini olish va sho’rlangan erlar meliorativ holatini yaxshilashdan iborat. Zovur (drenaj) botq’oq’lashgan erlarning zaxini q’ochirish vositasi sifatida juda qadimdan ma'lum. Qadimgi Rimliklar Buyuk Katon, Kolumella va boshqalar Yopiq’kanallar va sizot suvlarini olib chiqib ketishga mo’ljallangan ariqlar to’g’risida eslatib ketganlar. Bularga taalluqli ishlar eramizdan 400 yil oldin Alban ko’lida olib borilgan. XVII asrga kelib zax q’ochirish ishlari Finlyandiya, Fransiya va Buyuk Britaniya erlarida boshlab yuborildi. O’tgan asrning 40-yillarida Buyuk Britaniyalik Jon Rid cherepisa yasaydigan mashina ixtiro qilib, bu sohada yangi davrni boshlab berdi. Ya'ni 2 ta yarim cherepisadan d = 50 sm-li quvur yasalishi drenaj quvurining hozirgi ko’rinishi edi. Drenaj - so’zi inglizcha bo’lib: to drain - zax q’ochirish drain - suv ketadigan ariq, drainage - drenaj, zax qochirmok degan ma'noni beradi. V.I.Dal Moskva davlat universitetida dars berib, drenajga quyidagicha ta'rif bergan edi: -«Botq’oq’larni Yopiq’quvurlar vositasida quritish (o’zlashtirish)». Drenaj Rossiyada q’ishloq’xo’jaligida dastlab XVIII asrning II yarmidan

ishlatila boshlandi. Ammo bu monastir, cherkov, qo’rg’onlar qurishda grunt mustahkamligini oshirish, mudofaa maqsadlarida XII asrdan beri ishlatib kelingan. Kiev, Novogorod, Moskva, Vladimir atrofidagi arxeologik qazilmalar shundan darak beradi. XIII asr oxirida Rossiyada quvur - quduqlarni, yog’och tayoqlar yordamida kovlash usuli boshlandi. 1775 yil Kiev-Pechora lavri quyi q’ismida uzunligi 170 m lik g’ishtin galereya qurilgan. Petr davri bu ishlarning gurkirab o’sishi bilan xarakterlanadi. Yozgi bog’, saroy favvoralari tizimi va boshqalar bunga dalildir. Tik (vertikal) drenajning paydo bo’lishi XIX asrdan boshlandi. 1809 yilda suv bosgan shaxtalardan suv bug’ bilan harakatga keluvchi nasos yordamida tortib olindi. Zax q’ochirish melioratsiyasining rivojlanishiga M.V.Lomonosov ham o’z hissasini qo’shgan. O’z hayoti oxirlarida u Rossiyada «Dehqonchiliqva iqtisodni rag’batlantirish» degan ilmiy jamiyat tuzdi va uning ish rejalarini ishlab chiqdi. 1765 yilda esa «Erkin iqtisodiy jamiyat» (VEO) tashkil qilindi. Uning asosiy vazifasi melioratsiya sohasidagi foydali va zarur bilimlarni ishlab chiqish va hayotga tadbiqetish edi. VEO yiliga 12 ta tomlik ilmiy maqolalar to’plami nashr qilardi. Jamiyatda maxsus «drener» degan shtat bo’lib, u drenaj bo’yicha mutaxassis hisoblanadi. 1771 yilda Matvey Ivanovich Afonin (1-chi rus professori) ma'ruza qilib, unda hozirgi zax q’ochirish melioratsiyasining asosiy konsepsiyalarini talqin qildi. Botq’oq’larni o’zlashtirish bo’yicha 1-chi kitob G.I.Engelmanga taalluqli bo’lib, u 1880 yilda chop etilgan va u «Maydonlar zaxini q’ochirishda nazariy va amaliy qullanmalar» deyiladi. U 231 bet bo’lib 12 ta bobdan 30 chizma va boshqa injenerlik chizmalaridan iborat. Zax q’ochirish tadbirlari asosan ortiqcha namiqqan, botq’oq’va sho’rlangan erlarning holatini yaxshilash, hosildorligini oshirishga qaratilgan. Ma'lumki, tuproq’dagi optimal namlik o’simlik fiziologik xususiyatiga, tuproq’suv fizik

xossalariga bog’liqdir va dala nam sig’imining 50-80 % ni tashkil etadi. Namlik oshganda issiqlik va havo rejimi me'yordagidan kam bo’lib, o’simlik rivojlanishiga salbiy ta'sir etadi. Bundan tashqari oshiqcha namlik tuproq’aktiv qatlamidagi organiqmoddalarning aerob parchalanishini cheklaydi, issiqlik va mikroagregat rejimlarning buzilishiga olib keladi. Zax q’ochirish melioratsiyasi har bir zonada o’ziga xos vazifalarni bajaradi. Oshiqcha chuchuk suvni (gumid zonada), zax suvlarini (arid) chiqarib ketishdan tashqari o’rmonchiliqda daraxtlar o’sishini oshirish, yog’och tarkibini yaxshilash, torf va boshqa foydali qazilmalarni olishda ishlatiladi. Ko’p hollarda zax q’ochirish melioratsiyasi sanoat ob'ektlarini, aholi punktlari, chorvachiliqkomplekslari, yo’llar, aerodrom va boshqalarni qurishda ham ishlatiladi. Zax q’ochirish melioratsiyasini agrotexnik, ekspluatasion, madaniy-texnik tadbirlar bilan qo’shib olib borilsa, uning samaradorligi yanada oshadi. Zax q’ochirish melioratsiyasi - suv va er resurslaridan oqilona foydalanish, tabiatni muhofaza qilish, suv va shamol eroziyasiga qarshi ko’rash choralari bilan uzviy bog’liqbo’lishi shart. A.N.Kostyakov nazariyasi bo’yicha zax q’ochirish melioratsiyasining vazifalari quyidagilardan iborat: -Yer usti, er osti va oqim suvlari hosil bo’lishi va dinamikasini o’rganish. -Oshiqcha namiqqan, sho’rlangan erlarning suv, havo oziqa rejimini o’rganish. -Yuqori hosil olish uchun yuqoridagi rejimlarni samarali boshqarish usullari va metodlarini ishlab chiqish. Arid zonada sug’oriladigan erlardagi meliorativ tadbirlar sho’rlanishning oldini olish, va oldindan sho’rlangan erlarning sho’rini q’ochirishdan iborat.Bu zonada asosiy ogohlantiruvchi tadbirlar quyidagilar : -Sizot suvlari sathining (s.s.s) ko’tarilishiga sabab bo’luvchi suv isrofgarchiligining oldini olish. Bu tadbir suvdan to’g’ri foydalanish, isrofgarchiliqva filtrasiyaga qarshi

ko’rash, suv aylanishini (obondoz) joriy qilish va shunga o’xshash suvdan oqilona foydalanish tadbirlarini qo’llash orqali, hamda agrotexnik tadbirlar (er tyoki slash, sug’orish texnikasini takomillashtirish) hisobiga amalga oshiriladi. -Tuproq’dan bo’layotgan bug’lanish miqdorini barcha yo’llar bilan kamaytirish.Agar tuproq’yumshoqholatda bo’lsa undan bo’ladigan bug’lanish miqdori kamayadi va o’simlikning tez rivojlanishi oqibatida erga soya tushib, tuproq’yuzasidan bo’ladigan bug’lanish miqdori ham kamayadi. Bundan tashqari almashlab eqishni joriy qilish, dala himoyasi, ihota daraxtlar eqish orqali ham erishish mumkin. -Yuqori joylashgan sizot suvlari sathini pasaytirish. Sizot suvlar sathini pasaytirish asosan sug’orish rejimini to’g’ri tanlash va filtrasiyaga qarshi ko’rash orqali amalga oshiriladi. Ammo kuchli sho’rlangan va sho’r sizot suvlari yuqori joylashgan erlarda faqat agromeliorativ tadbirlar o’zi etmaydi. Bunda albatta gidrotexnik tadbirlar ya'ni kollektor-drenaj tizimi (KDT) qurish, sho’r yuvish ishlarini olib borish shart. Shunday qilib barcha qo’llaniladigan tadbirlar majmuasi quyidagi 3 guruhga bo’linadi: 1)Suv xo’jaligi tadbirlari . 2)Agromeliorativ tadbirlar 3)Gidrotexnik tadbirlar. Ishlarning to’liqsamaraliligini ta'minlash uchun yuqoridagi tadbirlar tashkiliy texnik tadbirlar bilan ham to’ldirilishi kerak. Bular quyidagilar: -Sug’oriladigan erlarda chegarani to’g’ri tashkil qilish. -Sug’orish, zax q’ochirish shaxobchalari va meliorativ nazorat xizmati, ekspluatasiya xizmatini to’g’ri yo’lga qo’yish. -Meliorativ va suv xo’jaligi ishlarini mexanizasiyalash va avtomatlashtirish. -Loyihalash, qurish va ekspluatasiya qilish bo’yicha malakali hodimlar tayyorlash. Oshiqcha tuzlarni chiqarib tashlash sho’r yuvish va drenaj orqali bajariladi.

Hozirda drenajlarning solishtirma uzunligi 30 .. 60 p. m/ga ni tashkil etadi Respublikada 1,5 mln. ga dan ortiqsho’rlangan erlar bo’lib, shundan 600 ming. ga kam sho’rlangan, 70 ming ga o’rtacha, 130 ming ga er kuchli va 40- 50ming ga sho’rxok erlar mavjud. Zax q’ochirish tizimining asosiy unsurlari. Rostlovchi q’ism O’tkazuvchi q ’ ism Himoya tarmog’i Suv q’abul q’ilgich Zax q’ochirish maydoni 1. Zax q’ochirish maydoni - bu botq’oq’, botq’oq’erlar, sho’rlangan erlar bo’lib, q’ishloq’xo’jaligi oborotida ishlatishdan oldin suv-havo va boshqa rejimlar meliorativ va agrotexnik vositalar yordamida rostlanadi. 2. Rostlovchi q’ism - o’simliklarning talabiga qarab tuproq’lar, suv - havo va boshqa rejimlarini me'yoriga keltirish uchun mo’ljallangan birlamchi drenajlar sistemasini tashkil qilib, suvni tuproq’namlik holatidan oqim holatiga keltiradi. (Drenajlar sanaladi). 3. Himoya tarmog’i - zaxi qochirilayotgan maydonni er usti, er osti suvlarining kirib kelishdan saqlash uchun xizmat qiladi. (ushlab qoluvchi drenaj, dambalar va

boshqalar). 4. O’tkazuvchi q’ism - rostlovchi q’ismdan chiqqan suvlarni zax q’ochirish maydonidan olib chiqib ketuvchi va suv q’abul q’ilgichga etkazuvchi doimiy kanallar tizimini tashkil qiladi. (MK .. yig’uvchi zovur). 5. Suv q’abul q’ilgich - daryo, ko’l, dengiz, alohida tabiiy past tyoki sliklar. Aynan olingan zax q’ochirish hududining joylashishiga qarab himoya tarmog’i bo’lmasligi ham mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Axmedov X.A. Zax q’ochirish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1975. 2.Axmedov X.A. Sug’orish melioratsiyasi. Toshkent., «O’kituvchi»., 1977. 3.Kostyakov A.N. Osnov meliorasii. M., «Seldxozizdat», 1960. 4.Raximbaev F.M. Shukurlaev X.I. «Zax q’ochirish melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat»., 1996 . 5.Raximbaev F.M. Hamidov M.X. «Q’ishloq’ xo’jalik melioratsiyasi»., Toshkent., «Mehnat», 1996 .

Похожие

Zax qochirish usullari va vositalari

To’suvchi zax qochirish tarmoqlari

Sug’orish tarmog’i, uning asosiy elementlari va vazifalari

Tuproqshunoslik fanining maqsadi, vazifalari va ahamiyati. Fanning rivojlanish tarixi

Qishloq xo’jalik aholi punktlari va sanoat qorxonalari joylashgan yerlarda zax qochirish ishlarini tashkil qilish