Манзарали боғдорчилик ва гулчиликнинг биологик асослари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Манзарали боғдорчилик ва гулчиликнинг биологик асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

165 KB

Манзарали боғдорчилик ва гулчиликнинг биологик асослари Режа: 1.Манзарали ва гулли ўсимликларнинг тузилиши ва биологик хусусиятлари. 2.Манзарали ва гулли ўсимликларнинг гурухланиши. 3.Манзарали ва гулли ўсимликлар учун ташқи муҳит омилларининг таъсири. 4.Гулли ўсимликлар учун озуқа элементларининг таъсири.

Манзарали ўсимликларга юқори тузилишга эга бўлган бир, икки ва кўп йиллик ўт-ўсимликлар, чала бута ва дарахтлар киради.Бу ўсимликлар ўз навбатида вегетатив ва генератив органлардан таркиб топган.Уларнинг вегетатив органларига илдиз,поя ва барглари кириб, бу ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши учун зарур.Генератив органларига эса гуллари,мевалари ҳамда уруғлари киради. Вегетатив органлар ўсиш, кўпайиш қобилиятига эга бўлиб, генератив органлар эса уруғдан кўпайтириш учун хизмат қилади. Ўсимлик ҳўжайралари протоплазма, цитоплазма,ядро ва вакуола ҳамда қобиқдан иборат. Протоплазмада пластидалар жойлашган. Протоплазма рангсиз суюқлик бўлиб ҳаракат қилиш қобилиятига эгадир.Унинг ички қисмида вакуола жойлашган ҳамда органик,анорганик моддалар бор. Ҳужайра ядроси думалоқ баъзан чўзиқроқ шаклга эга.Ядро ўсимлик ҳаётида муҳим рол ўйнайди.Ўсимликларда келиб чиқишига кўра уч хил илдиз бўлади: асосий,ён ва қўшимча. Гулчиликда қўшимча илдизлар ўзига хос аҳамият касб этади. Қўшимча илдизлар ўсимликларнинг поя ва баргларида ҳосил бўлиб, бу кўпчилик манзарали ўсимликлар (вербена, гнафалиум, бинафша ва бошқалар) нинг вегетатив кўпайиши учун асосий ролъ ўйнайди. Кўпчилик пиёзли гулларда (тилло ранг лилия, тигр лилияси ва бошқалар) илдизлар ва нафақат пиёзининг остки томонидан балки пиёз устидан,яъни поя асосида ҳосил бўлади. Шунинг учун бундай пиёзларни пиёз усти илдизлари тупроқ ичида бўлиши учун чуқурроқ экишга тўғри келади. Ўсимликларда тепа ва ён куртаклар бўлиб, тепа куртаклар поянинг учки қисмида, ён куртаклар эса барг қўлтиқларида жойлашади. Булардан ташқари, қисқарган новдаларда жойлашган йирик гул ҳосил қилувчи куртаклар ҳамда бўғим оралиқлари узун бўлган новдаларда жойлашган майда, барг ҳосил қилувчи куртаклар бўлади. Тепа куртак бошқа барча куртакларга нисбатан тез ўсади. Ён куртаклар эса қанчалик новданинг пастида жойлашса шунчалик секин ўсади. Ён куртакларни уйғотиш ва уларни ўсишини тезлатиш учун тепа куртаклар чилпиб ташланади. Бундан

ташқари бу усул ўсимлик шох-шаббаларининг кўпайишига ҳамда уларга чиройли шакллар беришда катта аҳамиятга эга. Гул табиатдан қисқарган новда бўлиб унинг шакли ўзгарган барглари (баъзан гул барглар ҳам дейилади) бор. Тўлиқ шаклланган гул одатда яшил рангдаги алоҳида-алоҳида ёки қисман бирикиб ўсган гул косача барглардан иборат бўлиб, бу ўз навбатда ҳимоя вазифасини бажаради. Гултожи эса хилма-хил рангдаги гултожибарглардан ташкил топган. Гулкоса ва гултожибарглар биргаликда гул қўрғонни ташкил қилади. Гулларнинг ранг-баранг ва нафис бўлиши гулкоса ва гултожи баргларнинг тузилишига ва рангига боғлиқдир. Гулда гулкоса ва гултожи барглар бўлса бундай гулларга мураккаб гул қўрғонли гуллар дейилади. Оддий гулқўрғонли гулларда буларнинг иккаласидан бири иштирок этади. Гулларда чангчилар сони бир нечта айримларида эса жуда кўп бўлади. Камдан кам ҳолларда чангчилар бир иккита бўлади. Ҳар бир чангчи одатда чангдондан унинг ипидан ва боғлағичидан ташкил топган. Гулнинг маказий қисмида уруғчи жойлашган бўлиб у бир ёки бир нечта баргларнинг қўшилиб ўсишидан ҳосил бўлади. Уруғчи асосан тумшуқчадан, устунчадан, ҳамда асосий қисми ҳисобланган тугунчадан таркиб топган. Тугунча ичида бир ёки бир нечта уруғ куртаклар жойлашиб булардан уруғлар ҳосил бўлади. Гулларнинг шакллари гул ўрнида жойлашиши гул қисмларининг сонлари уларнинг ранг баранглилиги ўсимликлар оламида гулларнинг турли туманлигидан далолат беради. Чиннигул, лола, лолақизғалдоқ ва бошқа гулларда гул якка-якка поянинг учки қисмида жойлашади. Айрим гулларнинг гули майда бўлиб тўп гулларга жойлашган. Ҳидли нўхат, марварид гул, шингил туп гулда, саватча тўп гул эса бўтакўз, салла гул, картошка гул ва бошқаларга хосдир. Хуллас манзарали ўсимликлар гулларнинг хилма-хил морфо ботаник хусусиятларга эга бўлиши кишиларни қадимдан ўзларига жалб қилиб келган.

2. Манзарали ва гулли ўсимлик ва гулли ўсимликларнинг гурухланиши. Дунёда 250.000 га яқин гулли ўсимликлар тури маълум ва ер юзида улар кенг тарқалган. Гуллар марфологик, биологик ва хўжалик белгилари бўйича кескин фарқланади. Ҳаётининг давомийлигига кўра гулли ўсимликлар бир йиллик, икки йиллик, кўп йилликларга ва ёпиқ майдон ўсимликлари, барвақт етиштириладиган ўсимликлар, доимий яшил ўсимликларга бўлинади. Бир йиллик ўсимликларга Хитой Астраси, Атерринум, Агиетум, Балзамин, Бархатци, Бегония, Гвоздика, Гадеция, Кореопсис, Космея, Левкой, Лобелия, Петуния, Сальвия, Флокс, Хушбўй нўхат, Аморант киради. Икки йиллик ўсимликларга Фиалька, Туркия гвоздикаси, Калакольчик, Маргаритка, Низабутка, Мальва гетокроза, Штокроза, Напрестянка киради. Кўп йиллик ўсимликларга Астельба, Астра альпийская, Гайллардия, Гипсофилла, Горицвет, Золотой шар, Ирис, Ландыш, Люпин, Мак, Пион, Примула, Спаргина, Спаржа, Лола, Наргис, Лилия, Шафран, Георгина, Гладиолус, Канна, Атиргул, Шиповник, Сирин, Гербера киради. Ёпиқ майдон ўсимликларига Гортензия, Ценирария, Глиотроп, Геран, Глакцания, Фукция, Примула, Цикламен киради. Барвақт етиштириладиган ўсимликларга Амариллис, Магнолия, Азалия, Камелия, Рододендрон киради. Доимий яшил ўсимликлар Аралия, Бегония, Карделина, Лавр, Лавровлишния легструм, Пальма, Фикус, Фелодендрон, Лимон, Апельсин, Бресклет, Туя, Аспарагус, Калаколчик киради. № Ўсимликнинг номи Лотинча номи Оиланинг ботаник номи I. Бир йиллик ўсимликлар. 1 Антирринум Antirrhinum majus Сигирқуйруқдошлар 2 Хитой астраси Callistephus chinensis Астрасимонла 3 Агератум Ageratum mexicanum Астрасимонла 4 Бальзамин Jmpatiens balsamina Хинодошлар 5 Бархатци Tagetes erecta Астрасимонла

6 Бегония Begonia semperflorens Бегониядошлар 7 Гвоздика Diathus caryaphullus Чиннигулдошлар 8 Годеция Yodetia amoena Кипрейдошлар 9 Кореопсис Coreosis tinctoria Астрасимонлар 10 Космея Cosmea bippinatus Астрасимонлар 11 Левкой Matthiola incana Карамгулдошлар 12 Лобелия Lobelia erinus Лобелиядошлар 13 Мак Papawer somniferum Кукноргулдошлар 14 Наготки Calendula officinalis Астрасимонлар 15 Петуния Petunia hybrida Томатгулдошлар 16 Резеда Reseda adorata Резагулдошлар 17 Сальвия Salvia splendens Лебгулдошлар 18 Табак хушбўй тамаки Nicotine affines Томатдошлар 19 Флокс Phlox drysanthemum Флоксимонлар 20 Хризантема Chrysanthemum carinatum Астрасимонлар 21 Целозия Celosia pyramidalis Гултожхўрозлар 22 Циния Zinnia elegans ligulosa Астрасимонлар 23 Баргли карам Brassica oleracea Карамгулдошлар 24 Канопля (экинбоб наша) Cannabis gigantean Астрасимонлар 25 Маккажўхори Zea japonica Галлагуллилар 26 Хушбўй нўхот Zathrus odoratus Дуккакдошлар 27 И п омея Jpomea purpurea Чирмовуқдошлар 28 Настурция Tropaelum cultorum Настурциясимонлар 29 Фасоль Phaseolus coccineus Дуккакдошлар 30 Бесмертник Helichrysum bracteatum Астрасимонлар 31 Аморант (гултожхўроз) Amaranthus Гултожхўрозлар II. Икки йиллик гулли ўсимликлар 1 Фиалка Viola tricolor Бинафшадошлар 2 Туркия гвоздикаси Diathus barbatus Чиннигулдошлар 3 Колокольчик Campanula medium Қўнғироқгулдошлар 4 Маргарита Bellis perennis Астрасимонлар 5 Незабудка Myosotis palustris Кампирчопондошлар 6 Мальва Гитокроза Aecea rosa Гулхайридошлар 7 Наперстянка Digitalis purpurea Сигирқуйруқдошлар III. Кўп йиллик ўсимликларга 1 Астра альпийская Aster alpinus Астросимонлар

2 Астильба Asrilbe Тошёрардошлар 3 Гайлардия Yaillardia hybrida Астросимонлар 4 Гипсофила Yypsophila panikulata Чиннигулдошлар 5 Горицвет Jychnis chalcedonica Чиннигулдошлар 6 Золотой шар Rudbeckia laciniata Астросимонлар 7 Ирис Jris germanica Сапсаргулдошлар 8 Ланд ы ш Convollaria majalis Пиёзгулдошлар 9 Люпин Jopinus polyphullus Дуккакдошлар 10 Мак Papaver arientale Кўкноргулдошлар 11 Пион (пион) Paeonia lactiflora Саллагулдошлар 12 Примула Primula auricular Примулласимонлар 13 Спаргина Asparagus officinal is Сарсабилгулдошлар 14 Хушбўй Фиалка Viola adorata Бинафшадошлар 15 Флоке Phlox paniculata Синюхагуллилар 16 Шпорник (Дельфинум) Delphinium cultorum Айиқтовонлар 17 Шацинт Hyacinthus arientalis Пиёзгулдошлар 18 Лилия Cilium regale Пиёзгулдошлар 19 Наргиз Nargissus pseudonarcissus Чучмомогулдошлар 20 Лола Tulipa greigii Пиёзгулдошлар 21 Шафран Crocus vernus Заъфаран ирислар 22 Георгина Dahlia variabilis Астрасимонлар 23 Гладиолус Gladiolus hybrid us Сафсаргулдошлар 24 Канна Cane indicia Каннадошлар 25 Атиргул Rosa thee hybrid a Атиргулдошлар 26 Шиповник Rosa canine Атиргулдошлар 27 Сираж Syringe vulgar is Зайтундошлар 28 Гербера Cerbeta Астрасимонлар IV . Ёпиқ майдон ўсимликлар 1 Готензая Hydrangea hortensis Тошёрардошлар 2 Ционерария Cineraria hyrida Астросимонлар 3 Гелиотроп Helliotopium peruvianum Кампирчопондошлар 4 Гераъ Pelorgonium zonale Герандошлар 5 Гелоксаная Yloxinia hyrida Глоксиниядошлар 6 Фуксая Fuchsia magellanica Кипрейдошлар 7 Примула Primula gigantean Примулладошлар 8 Цикламен Cyclamen latifolium Наврўзгулдошлар V . Барвақт етиштириладиган ўсимликлар 1 Амариллис Amaryllis Hippeastrum Амарисдошлар 2 Магнолия Magnolia grandiflora Магнолиядошлар

3 Азалия Azalea indica Азалиядошлар 4 Комелия Camellia japonica Комелиядошлар 5 Рододендрон Rhodendron caucasicum Рододендродршлар VI . Доимий яшил ўсимликлар 1 Аралия Aralia jipanica Аталадошлар 2 Бегония Begonia rex Бегониядошлар 3 Кордилина Codyline australis Агавадошлар 4 Лавр Sauras nobilis Лаврдошлар 5 Лавравишня Saurocerosus afficeinalis Атиргулдошлар 6 Легиструм Sigustrum vulgare Зайтундошлар 7 Пальма Kentia forsteriana Зайтундошлар 8 Фикус Fichus elastia Тутдошлар 9 Филодендрон Philodendron Араидршлар 10 Лимон Citrus Limon Рутадошлар 11 Апельсин Citrus sienensis Рутадошлар 12 Берскет Econymus japonicum Сберескетдошлар 13 Туя Thuja occidentalis Сберескетдошлар 14 Аспарагус Asparagus plumosus Сарсабилдошлар 15 Колокольчик Campanula isophylla Қўнғироқгулдошлр 3.Манзарали ва гулли ўсимликлар учун ташқи муҳит омилларининг таъсири. Гулчиликни тўғри ташкил қилиши учун берилган жойнинг иқлим хусусиятларини ҳисобга олиш зарур, чунки шунга кўра манзарали ўсимликлар навларини танлаш осон бўлади. Иқлим маълумотларига кўра қуйидагилар аниқланади: вегетация ва гуллаш вақтлари, ўсимлик уруғларини баҳорда сепиш ва кўчатларини ўтқазиш, кузда эса йиғиш муддатлари, шунингдек, кўп йиллик гулларнинг қишлаш имкониятлари. Қишки энг паст ҳарорат – қишловчи кўп йиллик гулларни танлаш учун ҳал қилувчи омиллардир. Ўзбекистон шароитида намликнинг камлиги ёки ҳавонинг сув буғлари билан тўйинмаганлиги асосий хусусиятдир. Ҳавонинг сув буғлари билан энг туйинмаганлиги Ўзбекистоннинг саҳро минтақаси иссиқ бўлувчи ва қуруқ келувчи шаҳарлар Бухоро ва Термизда учрайди. Шунинг учун бу жойларга, шу омилларга кўпроқ мослашган ўсимликларни танлаш керак.

Тупроқни юмшатиш – кўп меҳнат талаб қилувчи иш. Гулчиликда тупроқ қўлда (кетмонда, тешада) юмшатилади. Шунинг учун қатқалоққа қарши ҳар қандай иш таҳсинга сазаворлир. Бундай ишлар қаторига – қумлаш, тупроққа чиринди, компост, баргли тупроқни қўшиш, гулловчи ўсимликлар тагидаги тупроқни енгил юмшатиш, унинг устини толали юмшоқ моддалар (ярим чириган ўғит, йирик заррали қум, шоли қипиғи ва ҳ.к) билан ёпиш кабилар киради. Шағалли тупроқлар асосан, ташқаридан юмшоқ тупроқни қўшиш, баъзан эса бутунлай шағал тупроқни юмшоқ тупроқ билан алмштиришни талаб этади. Ўсимликлар ҳаёти ташқи муҳит шароитларига бевосита боғлиқдир. Уларнинг усиш ва ривожланишига таъсир ўтказувчи асосий омиллар – иссиқлик, сув, ёруғлик, ҳаво ва озиқ моддалардир. Гулчи гулни етиштирар экан, уларнинг ривожланиши учун қулай шароит яратиш, яъни юқоридаги барча омиллар ўзаро энг қулай муддатларда бўлишига эришиши керак. Бир хил ўсимликлар ўсиш ва ривожланишнинг турли даврида яшаш шароити ва муҳитнинг боғликлик омиллар муносабтидан ҳар хил таъсирланади. Бу ерда турли гуруҳ, нав, турларга тегишли ўсимликлар ҳақида гап бўлиши мумкин эмас. Озиқланиш тартиби, ёруғлик ва ҳоказоларни йўлга солиш билан ўсимликларнинг яшаш фаолияти учун энг қулай шароит яратиб, улардан мумкин қадар кўпроқ натижа олиш мумкин. Иссиқлик режим. Ҳаво ва тупроқ ҳарорати – ўсимликлар яшаш фаолиятини белгиловчи асосий омиллардан биридир. Иссиқлик – ўсимлик ҳаёти учун зарурий шартлардан биридир. Фотосинтенз, транспирация, нафас олиш ва ҳоказолар каби физиологик жараёнларнинг кечиши унга боғлиқдир. Кўпгина ўсимликларнинг ўсиши ҳарорат 15 0 дан 35 0 гача кўтарилганда тезлашади, 15 0 дан 0 0 гача пасайганда – секинлашади 35-38 0 дан юқори ҳароратда ўсиш жараёни интенсивлиги тез пасаяди. Иссиқликнинг узоқ вақт кўп бўлиши ёки етишмаслиги ўсимликнинг ҳалок бўлишига олиб келади.

Турли манзарали ўсимликларнинг иссиқликка турлича муносабати кўпинча уларнинг келиб чиқиши, иқлим минтақалари, шароитларига боғлиқдир. Манзарали ўсимликлар иссиқликка бўлган муносабатига кўра, очиқ ва ёпиқ ер (ойнавон иссиқ бино, иссиқхона) ўсимликларига бўлинади. Биринчи гуруҳга очиқ ер шароитида етиштирилган ўзининг манзарали хусусиятига эга ўсимликлар киради. Очиқ ер ўсимликлари вегетация даври мобайнида иссиқликка муносабати бўйича шартли равишда совуққа чидамли ва иссиқсевар ўсимликларга бўлинади. Совуққа чидамли ўсимликлар – бу, вегетация даврида ҳароратнинг 0-1 0 гача, ҳатто қисқа муддатда – 2-3 0 гача пасайишига чидамли бир йиллик ва қишловчи кўп йиллик ўсимликлардир. Иссиқсевар ўсимликлар вегетация даврида ҳароратнинг қисқа муддатга 0-1 0 гача пасайишини ҳам кўтара олмайди. Баъзи бир йилликлардан ташқари, бу гуруҳга қишда иссиқхоналарда, ёзда эса очиқ ерда ўсувчи тропик ўсимликлар – пальма, агава, юкка ва гилам ҳосил қилувчи ўсимликлар – эхеверия, клейния, альтернантера ва бошқалар киради. Ёпиқ ер ўсимликлари қишки (энг паст) ҳароратга, муносабатига кўра уч гуруҳга бўлинади. 1. Совуқ ойнавон бино ўсимликлари – улар учун қиш даврида, яъни декабр, январ, феврал ойларида 3 0 дан 7-8 0 гача ҳарорат зарур. Лавр дарахти, абутилон, геран, рододендронлар, фуксия ва бошқалар юқори ҳароратда яхши ўсади, аммо қишда ёруғликнинг катта тақчиллигига учраб, қийналадилар ва нобуд бўлишлари ҳам мумкин. 2. Мўътадил ойнавон бино ўсимликлари – 8 0 дан 15 0 гача ҳароратга муҳтождирлар, пастроқ ҳарорат уларга ёмон таъсир кўрсатади. Бу гуруҳ ўсимликларига пальмалар, хурмо, хамеропс, шунингдек хона ясмини альтернантерлар, кофе дарахтлари, панкрациум, кактуснинг (опунция) баъзи турлари ва кўпгина бошқа ўсимликлар киради. 3. Иссиқ ойнавон бино ўсимликларига 15 0 дан 25 0 гача бўлган ҳарорат зарур. Паст ҳароратда улар қийналибгина қолмай, нобуд бўлишлари ҳам мумкин орхедиялар, бромелия, ананас, кротонлар, кокос пальмалари,

каладиум, узамбар гунафшаси, кўгина папортниклар (қирққулоқлар) ва бошқалар. Барча ойнавон бино ўсимликлари субтропик ва тропиклардан келиб чиқади ва ҳаммаси иссиқсевар. Улар орасида гулловчи ўсимликлар кам учрайди. Асосан баргли манзарали ўсимликлар пальмалар, қирққулоқлар ички кўкаламзорлаштиришда, яъни хона ўсимликлари сифатида, қишки боғлар ташкил қилишда ишлатилади. Исииқлик тартиби бузилганда, ўсимликлар узоқ гуллай олмайди, гуллаганлари ҳам номукаммал гулларга эга бўлади, баргли манзарали ўсимликлар эса керакли самара бермайди. Бир гуруҳ (алоэ, аспидистра, драцена, кливия, филлокактус, эпифиллюм ва бошқалар). Сув режими. Ўсимликларнинг тупроқ ва ҳаво намлигига эҳтиёжи жуда катта бўлади. Сув – ўсимлик ҳаёти учун зарурий манбадир яъни: а) сув – ўсимликнинг асосий ташкилий қисмидир. У хужайра миқдорининг 50-80 фоизини ташкил этади. Сув ўсимликларнинг буғланиш жараёнида катта миқдорда сарф қилинади ва бир вақтнинг ўзида уларга тўпроқ орқали етказилади. б) карбонат ангидрид гази ва минерал бирикмалар билан бир қаторда сув ўсимликнинг органик моддалари синтези учун зарурдир. Унинг иштирокида ўсимликдаги барча асосий биокимёвий жараёнлар амалга ошади. в) тупроқдаги озиқ моддалар ўсимликка фақатгина сувда эриган ҳолда етказилади. г) сув – ўсимликда озиқ моддалар ҳаракати узлуксизлигини таъминлайди. д) ўсимликнинг мувофиқ даражада ўсиши ва яшаш фаолияти тупроқ ҳамда ҳаво намлигига боғлиқдир, чунки ўсимликларнинг яхши ривожланиши сув билан тўлиқ тўйингандагина меъёрий кечади. Ўсимликларнинг сув режими учта жараёндан ташкил топган: 1. Ўсимликка сувнинг илдиз тизими ва барглардан келиши. 2. Ўсимликда сувнинг илдиздан баргларгача ва аксинча ҳаракати.

3. Барглардан сувнинг буғланиши – транспирация, бу тупроқдан илдиз орқали баргга борувчи озиқ моддали сувнинг узлуксиз оқимини юзага келтиради. Ўсимликлар томонидан сувнинг буғланиши уларни қизиб кетишидан сақлайди. Сувга эҳтиёжи бўйича ўсимликлар тўртта гуруҳга бўлинадилар: 1. Гидрофитлар – бу гурух ўсимликларига кўп миқдорда сув зарур бўлади. Булар сув севар ўсимликлардир, масалан, диаметри 1,5 м ли жуда катта баргли виктория, регия, циперус, нимфа ва бошқалардир. 2. Гидрофитлар – булар ортиқча намлик шароитида яшовчи намсевар ўсимликлардир. Уларга ольха, антириум, аспидистра, фикусбаньянлар киради. 3. Мезофитлар – намликка талаби ўртача эҳтиёжли ўсимликлар. Бу энг кўп сонли гуруҳга анчагина ўсимликлар киради, булар орасида атиргул, қалампиргул, астра қўқонгул ва бошқалар бор. Бу гуруҳ ўсимликларни намликка эҳтиёжи бўйича кам, ўрта ва кўп эҳтиёжли ўсимлик гуруҳчаларга ҳам бўлиш мумкин. 4. Ксерофитлар – жуда кам миқдорда сув истеъмол қилувчи ўсимликлардир. Бу гуруҳ ўсимликлар жуда кам. Улар чўл, ярим чўл ва дашт минтақаларида қуруқ тупроқда ўсувчи ўсимликлардир. Асосан сувни барг ва пояда сақловчи суккулентлар кўп. Бундай ўсимликларга кактус, агава, алоэлар киради. Табиатда юқорида келтирилган гуруҳлар ўртасида аниқ чегара мавжуд эмас, айрим ўсимликлар ўзининг сувга эҳтиёжи бўйича оралиқда жойлашади. Ёруғлик режими. Ёруғлик – Ерда ҳаётнинг зарурий шартларидан биридир. Ўсимликлар маълум бир интенсивли, кучли, спектр таркибли ва давомий ёруғликдагина меъёрий равишда ўсиши ва ривожланиши мумкин. Манзарали ўсимликлар ёруғлик интенсивлигига муносабати бўйича ёруғсевар ва сояга чидамли ўсимликларга бўлинади.

Ёруғсевар ўсимликлар- ёруғликнинг юқори интенсивлигида яхши ўсиб, ривожланади. Бу гуруҳга картошка гул, цинния, қўқонгул, настурция, гулидовуд ва бошқа кўпгина гул ўсимликлари киради. Соясевар ўсимликлар – қорақарағай, жўка дарахти, ольха, наврўзгулнинг айрим турлари ва бошқалар- тўлиқ бўлмаган ёруғликда, сояда яхши ўсади. Бу ўсимликларнинг кўпчилиги кучли ёруғда азобланади ва дарахт буталар соясида жуда яхши ривожланади. Соясевар ўсимликлар хоналарда ўстириш учун яроқли ҳисобланади, чунки бу ерда ўсимлик кўпинча ёритиш тақчиллигини бошидан кечиради. Ҳатто кам ёритишда аспидистра, монстера, қирққулоқлар, тисс, фритилярия ва бошқа ўсимликлар яхши ўсади. Сояга чидамли ўсимликлар- тўлиқ ёритилган жойда ҳам, ярим сояда ҳам яхши ўсиб, ўсиб ривожланаверади. Ёритилган жойларда манзравий кўринишга тезроқ киради, сояда эса бетиним гуллайди ва ўз манзаравий сифатларини сақлайди. Бу гуруҳ ўсимликларга аквилегия, гулсапсар, бўтакўз, астильба, печак ва бошқалар киради. Айрим ҳолларда, табиий ёруғликнинг камчилиги ва тақчиллигида сунъий ёритиш амалга оширилади. Бунда у ёки бу манзарли ўсимликнинг биологик хусусиятларига кўра ҳарорат режими тузилади. Ҳаво режими. Барча ўсимликларга ҳаёт фаолияти учун ҳаво зарур, яъни очиқ жойнинг рельефи, ҳимоя чизиғи турлари, тупроқ хусусиятлари ва ҳоказоларга кўра ўзгарувчи маълум газ муҳити зарур. Ёпиқ ерда газ муҳитини шамоллатиш, карбонат ангидрид гази билан тўйинтириш орқали назорат қилиш мумкин. Ўсимликларнинг нафас олиш интенсивлиги ривожланишнинг турли даврида турлича. Айниқса, унаётган уруғлар кўп нафас олади. Ўсиш суръати ошиши билан нафас олиш интенсивлиги ҳам ошади, шунинг учун ёш ўсимликлар катталарига кўра актив нафас олади. Қишда ўсимликларда бу жараён минимал даражага қадар пасаяди.

Ўсимликнинг барча органлари, шунингдек, илдизлар ҳам нафас олади. Шунинг учун тупроқни юмшатиш таълаб этилади.бундан ташқари, яхши ишланган тупроқда фойдали микроорганизмлар ўсимлик қолдиқдари ва бошқа органик моддаларни минералларга айланишини таъминлайди. Айрим ҳолларда ўсимликнинг нафас олишига ҳалақит қилувчи ҳоллар юзага келганда унинг кислородга талаби ортади сўнг ўсимлик кучсизланади, касалланади ва нобуд бўлади.Бундай ҳоллар жойларни сув босганида, муз қатлами ҳосил бўлганида юзага келади.Шундай вақтда дарҳол сувни тўхтатиш ёки муз қатламини бузиш зарур. Ўсимликларни озиқлантириш . Ўсимликларда мураккаб биокимёвий ва физиологик жарёнлар кечади.Хужайра асосан оқсил,углероддан,ёғсимон моддалардан ташкил топган.Оқсил-углерод,кислород, водород, азот.фосфор, олтингугурт,темир ва бошқа элементлардан ташкил топган. Бундан ташқари,ўсимликларда кичик миқдорда бор,марганец, мис,рух, йод ва баъзи бошқа микроэлементлар ҳам мавжуд. Ўсимликлар ўртача (ўсимлик қуруқ массаси оғирлигининг фоизларда) углерод -45, кислород -42, водород -6,5, азот- 1,5, бошқа моддалар (фосфор, калий, калъций, магний,темир ва бошқа) 560 миқдорларда мавжуддир. Ўсимлик барча озиқ элементларни тупроқ ва ҳаводан олади.Асосийлари- азот, фосфор, калий, калъций тупроқда катта миқдорда мавжуд бўлса ҳам, кўпинча ўсимлик учун яроқсиз шаклдадир. Шунинг учун, мавжуд унумдорликни самарали унумдорликка айлантириш шароитларни яратишга, тез таъсир қилувчи омиллар – ўғитлар (органик ва минерални қўллашга тўғри келади). Бу ўсимликни ўстиришда муҳим агротехник усуллардан биридир. Минерал ўғитлар. Манзарали боғдорчилик бўйича илмий – изланишлар ва амалиётлар шуни кўрсатадики, ўсимликлар унумдорлигининг юқори даражасига ва минерал ўғитларни кенг қўллаганда эришилади. Кенг маънода “ўғит” номи билан минерал, органик моддалар ва тупроқ

хусусиятини ҳамда ўсимликни озиқлантириш шартларини яхшилаш учун амалда ишлатилувчи материаллар тушунилади. Минерал ўғитлар ўсимликлар ҳосилдорлигининг миқдори ва сифатига ижлбий таъсир кўрсатибгина қолмайди, у кейин ўсувчи ўсимликларга ҳам яхши таъсир кўрсатади. Азотли ўғитлар. Мамлакатимизнинг кўпгина табиий-иқтисодий зоналарнинг барча қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилини оширишда муҳим роль ўйнайди. Азот оқсиллар синтези учун – ҳар қандай организм ҳаёт фаолияти асоси учун қўлланилади. Ўсиш ва ривожланиш, янги барглар, илдиз, гуллар, мевалар ва бошқа органлар ҳосил бўлиши ўсимликка азотнинг етарли солинганига боғлиқдир. Азот тақчиллигида ўсимликлар учун қуйидаги белгилар кузатилади: нозик тупли, қичқа, ингичка новдалар, ривожланишнинг бошида сариқ-яшил рангли ва охирида сариқ ёки қизғиш рангли майда барглар. Баргларнинг сарғайиши қари барглардан бошланади. Муддатидан илгари барг тўкилиши кузатилади, натижада гуллар секинлашади ва ўсимликни ташқи кўриниши ўзгаради. Фосфорли ўғитлар. Фосфор ўсимликлар ҳаётида катта роль ўйнайди. Бу ўсимликда катакли ядро бўлиниш жараёнида ва янги органлар ҳосил бўлишида қатнашувчи мураккаб оқсиллар таркибига кириб, крахмал, шакар ва ёғларни йиғилишига ёрдам беради. Фосфор етишмаганда айниқса, бошланғич даврда ўсимликни илдиз тизими кучсиз ривожланади. Ўсимликнинг ўсиши ва ривожланиши тўхтайди, баргларда қизил ва бинафша доғлар пайдо бўлади, секин аста қурийди ва тўкилади, ўсимликларни ҳосилдорлиги пасаяди, кўриниши дағаллашади. Ўсимликлар кўпроқ гуллаш ва мева тугиш вақтида фосфорга эҳтиёж сезадилар. Калийли ўғитлар. Калий цитоплазма хусусиятларига оқсил ва углеводларнинг ҳосил бўлиши ва айланишига таъсир кўрсатади. Бу ўсимликнинг тез ўсишига, ўсимликда озиқ моддалар ҳаракатига, совуқ ва замбуруғли касалликлар ва бошқа ёқимсиз шароитларга чидамлиликнинг

ошишига ёрдам беради. Калий тақчиллигида ўсимликнинг ўсиши секинлашади. Илдиз тизими ёмон шаклланади, поялар бўғини калталашади барглар хира кўк-яшил рангда бўлади. Барг пластинкаларида асосан томирлар орасида хлоротик доғлар пайдо бўлади, қари баргларнинг четлари сарғаяди, жигарранг доғлар пайдо бўлади, барглар буралиб пастдан қурийди. Органик ўғитлар – бу ўсимликлар ва ҳайвонот минералларидир. Уларнинг таъсири кўп қирралидир. Улар тупроққа солингандан сўнг, тупроқнинг сув, ҳаво ва иссиқлик хусусиятлари яхшиланади. Органик ўғитларнинг парчаланиши натижасида ўсимликларга керакли карбонат ангидрид ажралади. Улар ўсимлик учун фақатгина озиқ моддагина бўлмай, балки тупроқдаги жараёнларни биологик фаоллаштирувчи манба ҳамдир. Органик ўғитлар тупроқ микроорганизмларини ривожлантиради ва фаолиятини кучайтиради. Гўнг – муҳим органик ўғит. Унинг таркиби ҳайвонларнинг турига, улар озиқланган ем-хашакка, тўшамаларнинг тури ва миқдорига, гўнгни сақлаш усуллари ва ҳоказоларга боғлиқ. Гўнг барча қишлоқ хўжалик экинларига энг яхши ва ҳар жиҳатдан ижобий таъсир кўрсатувчи ўғит ҳисобланади. У ўз таркибида ўсимликлар учун зарур бўлган озиқ моддаларга эга. Шунинг учун гўнгдаги озиқ моддаларни исроф қилмасликнинг энг яхши самарадор усули уни мохсус сандиқларда зичлаб сақлашдир. Гўнгни ўсимликларга солиш миқдори – унинг сифатига, тупроқ ва ўсимлик турига, минерал ўғитлар билан мос келишига боғлиқдир. Ноқора тупроқ зоналарда бу миқдор бир гектар ерга ўртача 30-40 тоннани ташкил қилади. Гўнг оғир тупроққа қараганда енгил тупроққа камроқ солинади. Кўпроқ ёғингарчилик бўлиб турадиган жойларда тупроққа гўнг баҳорда 24- 27 см чуқурликка солинади; жанубий ва иқлими қуруқ бўлган туманларда гўнгни кузда солиш мақсадга мувофиқдир. Гўнгни минерал ўғитлар билан бирга солишнинг самараси яхши бўлади. Масалан, гўнгга 1-10% фосфор

унини аралаштириб ва уни 2-4 ой сақлаб сўнг ишлатса таъсири кучли бўлиб кутилган натижаларни беради. Гўнг шираси – бу тез таъсир этувчи, самарали, асосан азот-калийли ўғитдир. У компостлар тайёрлаш ва ўсимликларга солиш учун асосий ўғит сифатида ҳам ишлатилади. Бунда 1 гектарга 5 тоннадан 16 тоннагача 2-2,5 центнер фосфорли ўғитни аралаштириб солинади. Ўғитлаш учун гўнг шалтоғини 1 гектарга 2-3 тонна бунда 2-4 баробар сув қўшилса яхши бўлади. Агар уни тупроққа 3-4 см чуқурликда солинса сув қўшмаса ҳам бўлади. Гўнг шалтоғини қўллашда зарурий шарт – солингандан кейин тупроқ билан беркитишдир.

Адабиётлар : 1. Бўриев Ҳ.Ч., Абдураҳмонов Л.А., Джананбекова А.Т. Гулчилик. Т., « Меҳнат » , 1999 . 2. Вакуленко В.В., Зайцева Е.Н., Клевинская Т.М. и др. Справочник цветовода. М . , « Колос » , 1996. 3. Абдураҳмонов Л.Т. Гулчилик. (Маъруза матнлари) Т . , 2000 . 4. Джананбекова А.Т. Цветоводство (Текст лекци й ) Т . , 2000. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., Ўзбекистон, 1995. 6. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонуни. Т., 1997. 7. Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури” тўғрисидаги қонуни. Т., 1997. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори “Мева-сабзавотчилик ва узумчилик соҳасини ислоҳ қилиш бўйича ташкилий чора-тадбирлар тўғрисида” қарори. ПФ-3709-Фармони. // Халқ сўзи – 2006 йил 11 январ. 9. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида экиш учун тавсия этилган қишлоқ хўжалик экинлари Давлат Реестри. Т., 2006. 10. Чувикова А.А., Потапов С.П. и др. Учебная книга цветовода. Москва « Колос » , 1974 . 11. Чувикова А.А., Потапов С.П. Практикум по цветоводству. Москва, « Колос » , 1984. 12. Б ы лов В.Н., Михайлов Н.Л., Сурина В.И. Роз ы . Итоги интродукции. М . , « Наука » , 1988. 13. Зиновьева Н.Ф. Комнатное цветоводство. Т., « Меҳнат » , 1988 . 14. Кияткин А.К. Цвет ы Узбекистана. Т . , « Мехнат » , 1978 .

Похожие

Манзарали боғдорчилик ва гулчилик тарихи, тарқалиши ва истиқболлари

Сабзавотчиликнинг биологик асослари

Манзарали ва гулли ўсимликларни вегетатив кўпайтириш

Манзарали ва гулли ўсимликларнинг уруғидан кўпайтириш

Гулли ва манзарали ўсимликларни очиқ ерларда ўстириш агротехникаси