Сабзавотчиликнинг биологик асослари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Сабзавотчиликнинг биологик асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Сабзавотчиликнинг биологик асослари Режа: 1. Сабзавот экинлари ва уларнинг гуруҳланиши. 2. Сабзавот экинларининг келиб чиқиш марказлари. 3. Сабзавот экинларининг ўсиш ва ривожланиши. Онтогенез- нинг даврлари ҳамда фенологик фазалари. 4.Сабзавот экинларининг ташқи муҳит шароитларига талаб ва уларни бошқариш усуллари.

Электрон дарсликлар, кадоскоп, компьютер, слайдалар: 5, 6, 7, 8, 9, 10. Таянч иборалар: Сабзавот экинларининг марфологик, биологик ва хўжалик белгилари, бир, икки ва кўп йиллик, генератив ва вегетатий органлари, озиқ – овқатга ишлатиладиган, сабзавот экинларининг келиб чиқиш марказлари, ўсиш ва ривожланиши, онтогенезнинг даврлари, феналогик фазалари, чуқур ва зарурий тиним даври, ёруғлик режими, сув режими, озиқа режими. 1. Сабзавот экинлари ва уларнинг гуруҳланиши. Сабзавот экинлари 14 та ботаник оилага мансуб 80 га яқин турни ўз ичига олади. Шундан 40 га яқин тури Ўзбекистонда экилади. Улар морфоло гик, биологик ва хўжалик белгилари бўйича кескин фарқланади. Ўрганишни осонлаштириш учун сабзавот экинлари муайян белги-лар нинг ўхшашлигига қараб маълум гуруҳларга бирлаштирилган. Ботаник белгиларига кўра асосий сабзавот экинлари қуйидаги ои лаларга мансубдир. 1. Карамдошлар ёки крестгулдошлар (Brassicaceae) - оддий карам, са вой, брюссель, кольраби карами, гулкарам, хитой, пекин (са латбоп) карами, кресс-салат, хантал (салат горчица), брюква, турп, шолғом, редиска, хрен, қатрон. 2. Соябонгулдошлар ёки сельдерейсимонлар (Apiaceae) - сабзи, пет рушка, сельдерей, шивит, кашнич, пастернак. 3. Қовоқдошлар (Cucurbitaceae) - тарвуз, қовун, қовоқ, кабачка, патис сон, бодринг. 4. Томатдошлар (Solanaceae) - помидор, бойимжон, қалампир, физа лис, картошка. 5. Шўрадошлар (Chenopodiaceae) - хўраки лавлаги ва барг лавлаги (монгольд), исмалоқ. 6. Дуккакдошлар, яъни капалакдошлар (Fabaceae) - дуккаклар, го рох, ловия, спаржа ловияси. 7. Мураккабгулдошлар ёки астрасимонлар (Acteraceae) - барг салат, бош салат, ромен салати, артишок, эстрагон, салатбоп цикорий.

8. Торонгулдошлар (Polуgonaceae) - шовул, ровоч (чукри). 9. Лабгуллилар ёки ясноткасимонлар (Labiatae) - райхон, ялпиз, майо ран, чабер. 10. Гулхайридошлар (Malvaceae) -бамия. 11. Печакгулдошлар (Convonvulaceae) - батат. 12. Пиёзгулдошлар (Liliaceae) - бош пиёз, батун, анзур пиёз, порей пиёз, кўп ярусли, шнитт, олтой, шалот пиёзлари, саримсоқ. 13. Спаржадошлар (Asparaguаceae) - сарсабил. 14. Бошоқдошлар ёки қўнғирбошлар (Poaceae) - ширин маккажўхори. Пиёзгулдошлар, спаржадошлар ва бошоқдошлар бир паллалилар, қолган оилалар икки паллалилар синфига киради. Ботаник гуруҳланиш ҳар бир ўсимликнинг ўсимликлар дунёси даги ўрнини белгилайди. Муайян бир ботаник оиладаги ўсимликлар кўп ҳолларда ўсиш шароитига бир хил талабчан бўлади, бир хил за раркунанда ва касалликлар билан зарарланади ҳамда морфологик, ана томик тузилишида умумий ўхшашликлари кўп бўлади. Ҳаётининг давомийлигига кўра, асосий сабзавот экинлари бир йиллик, икки йиллик ва кўп йилликларга бўлинади. Бир йиллик ўсимликларга: райҳон, бамия, батат, кашнич, гулкарам, пекин, хитой карами, кресс-салат, салатбоп хантал, шивит, исмалоқ, салат, дуккаклилар, горох, ловия, тарвуз, қовун, бодринг, қовоқ, помидор, физалис, ширин маккажўхори, редиска, картошка, саримсоқ киради. Икки йиллик ўсимликларга: оддий карам, савой, брюссель, коль раби карами, брюква, шолғом, сабзи, пастернак, петрушка, сельдерей, лавлаги, бош пиёз, шалот, порей пиёзлар киради. Кўп йиллик ўсимликларга артишок, қатрон, хрен, батун пиёз, шнитт-пиёз, кўп ярусли пиёз, сарсабил, ровоч (чукри), шовул киради. Сабзавот экинларининг бир, икки йиллик ва кўп йилликларга бўлиниши маълум даражада шартли ҳисобланади. Картошка, помидор ва қалампир бизнинг шароитда типик бир йиллик ўсимликлардир, ўз ватанида кўп йиллик

ҳисобланади. Шолғомнинг кўп навлари икки йиллик, лекин унинг айрим навларида ҳаётининг биринчи йилида мева ва уруғлар ҳосил бўлади, редисканинг Европа формалари бир йиллик, хитой ва япон формалари эса икки йилликдир. Сабзавот экинлари озиқ-овқатга ишлатиладиган органлари бўйича 2 катта гуруҳга бўлинади: 1) генератив органлари; 2) вегетатив орган лари озиқ- овқатга ишлатиладиган сабзавотлар. Биринчи гуруҳга қуйидагилар киради: а) пишиб етилган мевалари учун етиштириладиган мевали сабза вот экинлар: тарвуз, қовун, қовоқ, помидор, аччиқ қалампир, физалис; б) думбул (барра) мевалари учун етиштириладиган сабзавот экин лар: бодринг, кабачка, патиссон, бойимжон, ширин қалампир, ловия, спаржа, ловия, дуккаклар, маккажўхори, бамия; в) тўпгуллари учун етиштириладиган сабзавот экинлар: гулкарам, артишок. Иккинчи гуруҳ сабзавот экинлари вегетатив қисми ер остида ва ер устида бўлганларга бўлинади. Вегетатив қисми ер устида бўлган саб завот экинларига: - баргли сабзавотлар: шовул, исмалоқ, мангольд, салат, порей пиёз, батун пиёз, кўп йиллик пиёзлар, шивит, кашнич, петрушка, сельдерей, кресс-салат, райҳон, ялпиз, хантал, салат, пекин карами; барг-пояли ларга: оддий карам, савой, брюссель карами, хитой карами, ровоч (чукри); - мевапояли сабзавот экинларга: кольраби карами киради. Вегетатив қисми ер остида бўлган сабзавотларга: - пиёзлилар: бош пиёз, шалот пиёз, саримсоқ; - туганакмевалилар: картошка, батат; - илдизмевалилар: лавлаги, шолғом, турп, редиска, сабзи, пастер нак, петрушка ва сельдерейнинг илдизмеваси ишлатиладиган навлари; - илдизпоялилар: хрен, қатрон; - ўсимталилар: спаржа киради.

Органлари озиқ-овқатга ишлатиладиган сабзавот экинларининг гуруҳланиши улардан сифатли юқори ҳосил олишга қаратилган агро техника қўлланилишга имкон беради. Сабзавот экинларининг ботаник белгилари ва озиқ-овқатга ишла - тиладиган органларига кўра гуруҳланиши кўп афзалликлари билан бирга, камчиликларга ҳам эга. Бир хил оилага мансуб бўлган баъзи экинларнинг ўсиш шароитига талабчанлиги ҳар хил бўлади (бодринг ва тарвуз), улар турли органларини олиш учун етиштирилади (поми дор ва картошка). Бир хил ўсимлик (барг петрушка, илдизмеваси иш латиладиган петрушка) турли мақсадлар учун етиштирилади. В.И.Эдельштейн амалий жиҳатдан сабзавот экинларини биологик ва ишлаб чиқариш хусусиятлари ҳамда ўстириш усулларига қараб гу - руҳланишни таклиф этди. Бу классификацияга мувофиқ сабзавот экинлари қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1) туганакмевали сабзавот экинлар: картошка, батат; 2) полиз экинлари: тарвуз, қовун, қовоқ; 3) қовоқдош сабзавот экинлар: бодринг, патиссон, кабачка; 4) карам бошли экинлар: карамнинг ҳамма тури; 5) илдизмевалилар: лавлаги, сабзи, турп, шолғом, пастернак, брюква; 6) томатдош сабзавот экинлар: помидор, бойимжон, қалампир, фи залис (пақ-пақ); 7) пиёзбош сабзавот экинлар: саримсоқ, бош пиёз, шалот пиёз, по рей пиёз; 8) кўкат сабзавот экинлар: редиска, салат, исмалоқ, шивит, пет рушка, сельдерей, кресс-салат, кашнич, райҳон, салат-хантал, ялпиз; 9) дуккакли сабзавотлар: горох, ловия, спаржа ловия, дуккаклар; 10) бошоқли сабзавот экинлари: ширин маккажўхори; 11) кўп йиллик ва кам тарқалган сабзавот экинлар: шовул, ровоч (чукри), сарсабил, кўп йиллик пиёз, хрен, артишок, қатрон.

Кўпчилик сабзавотлар уруғдан ва кўчатидан кўпайтирилади. Шу билан бирга сабзавотчиликда: туганак, қаламча, пиёзбош ва илдизпоя, илдизмеваларини бўлиш йўли билан вегетатив кўпайтириш усули ҳам қўлланилади. Кўпайтиришнинг бу усулини қўллашнинг сабаби шун даки, баъзи сабзавот экинлари (хрен, саримсоқ) деярли уруғ бермайди ёки уруғдан экилганда жуда кам ҳосил бериб, ирсий белги-хусусият ларини парчаланиш туфайли йўқотади. Бир йиллик ва икки йиллик сабзавот экинлари монокарпик бўлади. яъни бутун ҳаётида бир марта гуллаб мева-уруғ берадиган экинларга монокарпик экинлар дейилади. Кўп йиллик сабзавот экинлари эса поликарпик бўлади. Чунки, улар гуллагач, ҳар йили мева-уруғ беради. 2. Сабзавот экинларининг келиб чиқиш марказлари. Академик Н.И.Вавилов ўзининг ирсий ўзгарувчанликда гомоло гик қаторлар қонуни асосида бутун дунё ўсимликлар коллекциясини чуқур ўрганиш натижасида 1935 йил маданий ўсимликларнинг, шу жумладан сабзавот экинларининг келиб чиқиш ва маданий экин сифа тида шаклланишининг марказлари тўғрисидаги таълимотини яратди. Бу таълимотга кўра сабзавот экинлари 8 та марказдан келиб чиққан. Улар қуйидагилар: 1. Хитой маркази (ғарбий, марказий районлари). Пекин, Хитой ка - рамлари, турп, батун пиёз, ровоч шу марказдан келиб чиққан. 2. Ҳиндистон (Ҳиндистон, Шарқий Покистон, Бирма, Бангладеш) мар - кази. Бу марказ бодринг, бойимжон, ҳинд салатининг ватани дир. 3. Ўрта Осиё (Афғонистон, Ғарбий Покистон, Ўзбекистон, Туркмани стон, Тожикистон). Бу марказдан қовун, бош пиёз, са римсоқ, исмалоқ, редиска, шолғом, сариқ сабзи, горох келиб чиққан. 4. Олд Осиё (Туркия, Сурия, Эрон, Ироқ, Исроил, тоғли Туркмани стон, Закавказья). Қовун, қаттиқ пўстли қовоқ, петрушка, порей пиёз, салат шу ердан келиб чиққан.

5. Ўрта ер денгизи маркази. Бу лавлаги, карамни кўп турлари, кара тинли сабзи, петрушка, шолғом, спаржа, шивит, пастернак, шо вул, горох ватанидир. 6. Ҳабашистон (Эфиопия). Шалот пиёз, баргли хантал, горох, ба мия, дуккаклар шу марказдан келиб чиққан. 7. Мексика ва Марказий Америка маркази. Бу марказдан қалампир, маккажўхори, физалис, олчасимон помидор, мускат қовоқ келиб чиққан. 8. Жанубий Америка маркази (Перу, Эквадор, Боливия). Бу ер то мат, йирик мевали қовоқ, картошка ватанидир. Маданий ўсимликлар келиб чиқиши ҳамда шаклланишининг мар - казларини бирламчи ва иккиламчиларга ажратиш Н.И.Вавилов томо нидан таклиф этилган. Бирламчи марказлар жуда қадимий бўлиб, ик киламчи марказлар анча кейинроқ ташкил топган. Уларнинг вужудга келиши деҳқончилик билан шуғулланувчи районлар ўртасида савдо-сотиқ ва бошқа алоқаларнинг ривожланиши билан боғлиқдир. 3. Сабзавот экинларининг ўсиши ва ривожланиши. Онтогенезнинг даврлари ҳамда фенологик фазалари. Ўсимлик онтогенезининг, яъни шахсий ҳаётининг бошидан охи ригача ташқи шароитга боғлиқ равишда ўсиш ва ривожланиш кечади. Ўсиш - ўсимликнинг миқдор жиҳатдан ўзгариши билан боғлиқ жараёнлар, янги тўқима, ҳўжайра, органлар ҳосил қилиб вазни ва миқдори ошади. Ривожланиш - ўсимликнинг сифат жиҳатдан ўзгариши бўлиб, бу унинг ўсиш нуқтасида кечади ва генератив органлар ҳосил қилиш ҳамда мевалаши билан тугалланади. Ўсимликнинг ўсиш ва ривожланиши бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, улар бир-бирини тўлдиради. Масалан, уруғлик учун сақланаётган карамбош, илдизмева ва пиёзбошларда чуқур сифат ўзгаришлари кечади. Далага экилгач, тез ўсиб поя ҳосил қилади. Сўнгра гуллаб мева, уруғ беради.

Сабзавот экинлари ўсиш ва ривожланиш мобайнида (онтогене зида) 3 та даврни 10 та фенологик фазаларни ўтайди. Бир йиллик сабзавот экинларида ҳамма фазалар бир йилда ўтади. Икки йиллик сабзавот экинларида биринчи йил 5 та фазани ўтаб, шундан сўнг тиним даврига киради. Келгуси йил қолган бошқа фаза ларни ўтайди. Демак, икки йиллик сабзавот экинларда тиним даври ҳам уруғда, ҳам мевада (илдизмева, карамбош ва пиёзбошларда) кузатилади. Тиним даврини қисқартириш ва ўсув даврини тезлаштириш учун уруғлар сувда ивитилади, қиздирилади ва ўстирувчи моддалар билан ишланади. 4. Сабзавот экинларининг ташқи муҳит шароитларига та лаби ва уларни бошқариш усуллари. Ҳосил миқдори, сифати ва шаклланиш муддати ўсимлик билан ташқи муҳитнинг мураккаб ўзаро таъсири натижасидир. Муҳитнинг ҳолатини ҳисобга олмасдан экин лардан юқори, мустахкам ҳосил таъминловчи агротехник тадбирларни ишлаб чиқиб бўлмайди. Маълумки, ўсимликнинг ҳаётий омиллари 5 та. Ҳарорат, ёруғлик, намлик, ҳаво ва озиқ моддалар бўлиб, улар тенг аҳамиятли, алмашин майди ва ўзаро биргаликда таъсир этади. Ўсимлик ўсиши, ривожла ниши ва маҳсулдорлигини белгилашда муайян шароитга қараб омил лар ўрни ёки миқдори ўзгаради. Умуман, ўсимликка таъсир этувчи барча ташқи омилларни 4 гу руҳга бўлиш мумкин: 1. Иқлим (иссиқлик, ёруғлик, намлик ва ҳаво таркиби). 2. Тупроқ ёки эдафик омиллар (тупроқ физик ҳолати, таркиби, ун даги нам ва элементлар, тузлар ). 3. Биотик омиллар (ўсимликлар билан макро, микрофлора ва фау налар ўзаро таъсирида вужудга келадиган шароитлар).

4. Антропоген омиллар (инсон фаолияти натижаси, яъни меҳнат қуроллар, машиналар, ўғитлар, заҳарли химикатлар, атроф-муҳитнинг ифлослантирилиши кабилар ). Ташқи шароитнинг ўсимликларга таъсирини баҳолашда асосан 3 та кўрсаткичдан фойдаланилади: 1. Талабчанлик (муайян омилга ўсимликнинг зарурат даражаси). 2. Чидамлилик (омилнинг минимум ва максимум даражаларига ўсимликнинг чидай олиш қобилияти). 3. Таъсирчанлик (омилнинг ўзгариш ҳолатига ўсимликнинг тез ва кучли ижобий мослашиши ). Масалан, тарвуз экинининг иссиққа муносабати юқори талабчан, паст ҳароратга чидамсиз, юқори ҳароратга таъсирчан эканлиги билан характерланади.

Адабиётлар : 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

Похожие

Сабзавотчиликнинг самарадорлигини ошириш имкониятлари

Манзарали боғдорчилик ва гулчиликнинг биологик асослари

Биологик азот

Биологик хусусиятларини шаклланиш шароити

Мева – сабзавот ва полиз маҳсулотларини етиштириш