Биологик азот - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Биологик азот

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Биологик азот Режа: 1. Қишлок хўжалигида биологик азот муаммоси. 2. Эркин яшайдиган хаво азотини ўзлаштирувчи бактериялар, сув ўтлари. 3. Дуккакли экинларда симбиоз ҳодисаси. Биологик азот.

Жаҳон деҳкончилигида биологик азотнинг аҳамияти жуда катта. Ҳатто Ғарбий Европа мамлакатларида гектарига 1-1,2 т маъданли ўғитлар солинсада, маъданли ўғитлар ҳисобидан ўсимликнинг азотга бўлган талабини 25 % қондирилади халос. Келажакда қишлоқ хўжалиги экинларининг ҳосилдорлиги ортиб бориши билан уларнинг азотга бўлган талаби ҳам ортиб боради. Қишлок хўжалигида ўсимлик оқсили муаммосини ҳал қилишда ҳаво азотини эркин яшовчи ва дуккакли экинлар илдизида яшовчи туганак бактериялар ёрдамида ҳал қилиш муҳим аҳамиятга эга. Биологик азотга хаво азотининг киритилиши ўсимликлар таркибида оқсилнинг ошишига сабаб бўлади. Дуккакли дон экинлари таркибидаги оқсилнинг асосий қисми туганак бактериялар томонидан ўзлаштирилган азотнинг ҳисобига ҳосил бўлади. Азотни атмосферадан тупроққа киритилиши микроорганизмлар ва ўсимликларнинг биологик фаолияти билан боғлиқ. Азот қисман атмосферадан тупроққа таркибида аммиак ва азот оксидлари бўлган ёғингарчиликлар билан тушади. Ёмғир сувлари, туман, шудринг, қор, қиров томонидан атмосферадаги аммиак ютилади. Аммиак атмосферага ёкилғиларни ёқиш, ўрмон ва чўллардаги ёнғинлар натижасида ажралади. Ёғингарчиликлар билан ҳар йили 1 га майдонга 3-16 кг азот тушади. Тупроқда азотнинг тўпланишида эркин яшовчи бактериялар ва дуккакли ўсимликлар илдизида яшайдиган туганак бактериялар асосий ролни ўйнайди. Тупроқда анаэроб ҳолда яшовчи Clostridium Pasterianum ва Clostridium авлодига кирувчи бошқа бактериялар атмосфера азотини ўзлаштириш ҳусусиятига эга (Виноградский, 1993). Аэроб ҳолда яшовчи Azotabakter (Бейерик, 1901) қулай шароитида ҳосил билан чиқиб кетган азотни бир қисмини ўзи тўпланган азот билан қоплайди. Азотобактер учун тупроҳ мухити рН-6 ва ундан юқори бўлиши

керак. Молибден микроэлементининг ҳам аҳамияти катта. Ўзбекистон тупроқларида азотобактер фаолияти жуда юқори ва у ўртача гектарига 25 - 30 кг азот тўплайди. Ўсимликнинг ризосферасида азотобактер яхши ривожланади. Азотабактер билан экинлар уругини ишлаш ғалла экинларида хосилни 20-30 %, қанд лавлагида 20-25 % оширади. Тупроқда аэроб эркин яшайдиган олтингугурт, олигонитрофил бактериялар, айрим сув ўтлари ҳам атмофера азотини ўзлаштириш ҳусусиятига эга, аммо уларнинг салмоғи жуда кам. Тупроқда эркин яшовчи анаэроб, аэроб бактериялар, сув ўтлари фаолияти ҳамда атмосферадан азот оксидлари, аммиаклар ёғингарчилик билан тушиши натижасида жами 30-60 кг/га азот тупроққа кириши, қўшилиши мумкин. Бу кўрсаткич тупроқ-иқлим шароитига боғлик ҳолда ўзгариши мумкин. Эркин ҳолда яшовчи бактериялар билан биргаликда экинларни биологик азот билан таъминлашда, дуккакли экинлар илдизида симбиоз ҳолда яшовчи туганак бактериялар ҳам катта аҳамиятга эга. Туганак бактериялар иштироки натижасида биологик азот ўзлаштирадиган ўсимликлар ҳосили таркибида оқсил миқдори бошқа экинлардагига нисбатан кўп тўпланади. Туганак бактериялар иштирокида синтез бўлган оқсил, юқори сифатли бўлиб экологик тоза озиқ-овқат ва ем-ҳашак маҳсулотларини тайёрлашда аҳамияти катта. Қишлоқ хўжалик экинларини етиштиришда маъданли азотни (азотли ўғитлар) кўплаб қўллаш натижасида ҳам дон ва ем-ҳашак таркибидаги оқсил миқдорини ошириш мумкин. Аммо бундай усулда ўсимлик маҳсулоти таркибидаги нитратлар, нитритлар миқдори ошади, сизот сувлар, оқава сувлар, ариқлар, сув ҳавзаларидаги сувлар нитратлар билан ифлосланади. Ўсимлик таркибидаги нитратлар, нитритлар кўпайганда ҳосил сифати

пасаяди, маҳсулотни истеьмол қилиш организмда, нитрозааминларни ҳосил бўлишига, гемоглобин функцияси ўзгаришига, гипоксияга олиб келади. Ҳаво таркибидаги азотни биологик усулда ўзлаштирилиши атроф- муҳитни, сизот сувларни, сув хавзаларини нитратлар билан ифлосланишини олдини олади, экологик муаммоларни ижобий ҳал қилишга имкон беради. Микроорганизмлар, бактериялар ёрдамида биологик азотни ўзлаштирилиши азотли ўғитларни ишлаб чиқиш учун сарфланадиган энергияни, сарф- ҳаражатларни тежайди. Дуккакли экинларда 1 кг оқсил етиштириш учун қўнғирбошлар оиласига мансуб ўсимликларга нисбатан кам энергия сарфлайди. Мисол, учун ялтирбош 1 кг оқсил ҳосил қилиш учун 65 Мж, беда шунча оқсил синтези учун 21 Мж, 1 т оқсил учун 80 Гж энергия сарфлайди. Биологик азотни ўзлаштириш фотосинтез жараёни билан боғлиқ. Ҳаво азоти кўпроқ ўзлаштирилса фотосинтез жараёни шунча фаоллашади. Дуккакли экинлар ҳаво азотини Rizobium авлодига кирувчи бактариялар ёрдамида ўзлаштириб, мавсум давомида маълум миқдорда азот тўплайди. Беда 2-3 йил давомида 1 га да 250-400 кг азот тўплайди. Бедадан кейин 2-3 йил мобайнида экинлардан юқори ҳосил етиштириш мумкин. Ўзбекистонда дуккакли ўтлар, дуккакли дон экинлари қанча кўп экилса, етиштириладиган оқсил миқдори шунча кўпаяди, тупрок унумдорлиги ортади, экологик муаммолар ҳал қилинади. Биологик азотни ўзлаштирилиши маълум шароитлардагина фаол ўтади. Дуккакли экинларда яшайдиган бактерияларининг 11 тури мавжуд. Уларнинг ҳар бир тури алоҳида ўсимлик турига мослашган. R . jponica - сояда, R . legiminozazum - вика, кўк нўхат, ясмиқ, бурчоқда, R . lupunus - люпинда ривожланади. Ризобиум бактерияларининг ривожланиши учун ўзига хос шароит талаб қилинади. Ўсимликда ризобиум бактериялари фаол ривожланса «фаол штамм» дейилади. Бунинг учун тупроқда шу турдаги ризобиум бактериялари талаб қилинади.

Тупроқда ўсимлик учун хос ризобиум бактерияларининг турлари мавжуд бўлса, бактериал ўғит нитрагин ёки ризоторфин ишлатилмаганда ҳам симбиоз рўй бериб, атмосфера азоти туганак бактериялар томонидан ўзлаштирилиб бошланади. Аммо бактериал ўғитларни ишлатиш юқори самара бериши тажрибаларда кузатилган. Тупроқда туганак бактерия бўлмаса ўсимлик азотни тўпловчи эмас, сарфловчи бўлади, хўжалик зарар кўради. Туганак бактерияларнинг фаоллигини оширишнинг иккинчи шарти, тупроқ муҳитининг муқобил (рН) бўлишидир. Тупроқ муҳити рН - 6,5-7 бўлганда туганак бактериялар фаоллиги энг юқори бўлади. Тупроқ муҳитининг симбиоз фаоллигига таъсири ўсимликлар турига боғлиқ бўлади. Мисол учун, рН-4,2 бўлганда себарга 1 га 13 кг азот тўпласа, беда мутлоқо азот тўпламайди. Тупроқ муҳити рН-6,5 бўлганда қизил себаргада азот тўпланиши 4 баробар, бедада 6 баробарга ортган. Симбиознинг жадал ўтиши учун тупроқда муқобил намлик бўлиши талаб қилинади. Тупроқда намлик кам бўлганда туганак бактериялар томонидан азотни ўзлаштириш кузатилмайди. Тупроқ намлиги чекланган дала нам сиғими (ЧДНС) 60-100 % бўлганда ҳаво азотни фиксация қилиниши жадал кечади. Ўсимликнинг намликка талаби турлича. Тупроқда етарли намлик бўлмаса уруғлар экишдан олдин нитрагин билан ишланса ҳам илдизларда туганаклар ҳосил бўлмайди (кўк нухат, вика, қизил себарга). Туганаклар яхши ривожланмаган бўлса ҳосил ҳам кескин пасаяди. Суғориладиган шароитда туганаклар яхши ривожланади ва бактериялар фаол бўлади. Ўзбекистон шароитида ёзда ёғингарчиликлар жуда кам бўлади ёки бўлмайди. Симбиоз жараёнида азотни ўзлаштирилиши учун тупроқ ҳаво режими ҳам муҳим аҳамиятга эга. Туганак бактериялар 1 мл азотни ўзлаштириш учун 3 мл кислород сарфлайди. Туганаклар тупроқнинг ҳаво билан яхши таъминланган О – 10 см қатламида ҳаво туганакни ташқи қисмидан туганак

марказига етказилади ва ҳаво азоти яхши ўзлаштирилиб бошланади. Ҳаво режими яхши, енгил, ғовак тупроқларда туганаклар кўп ҳосил бўлади. Илдизларда ҳосил бўладиган туганакларнинг ривожланиши учун маълум даражада иссиқлик талаб қилинади. Симбиоз жараёни иссиқсевар қисқа кун ўсимликларида 20–30 0 С, иссиқликка талабчанлиги кам узун кунли ўсимликларда 15 – 20 0 С ҳароратда фаол ўтади. Шимолий минтақаларда ўсадиган дуккакли экинларда симбиоз жараёни 0 0 С ҳам ўтади. Ўзбекистон шароитида дашт ва ярим дашт минтақасида янтоқда 45 0 С ҳам туганаклар фаол бўлади ва ҳаво азотини ўзлаштиради. Туганак бактерияларнинг фаол ривожланиши учун тупроқда озиқа элементларининг ҳам етарли миқдорда бўлиши талаб қилинади. Ҳаво азотини ўзлаштирилиши аденозинтрифосфат кислота (АТФ) иштирокида содир бўлади. Фосфат кислота АТФ таркибига кирувчи асосий компонент. Фосфор етишмаса бактериялар илдизга етиб борсада туганаклар ҳосил қилмайди, азот тупланмайди. Экинларнинг фосфорга бўлган талаби ҳар хил. Айрим экинлар (люпин) тупроқ таркибидаги қийин эрийдиган фосфор турларини ўзлаштиради ва уларни ўстиришда фосфорли ўгитлар кам қўлланилади. Дуккакли экинларни ўстиришда фосфорли ўғитларни қўллаш юқори самара беради. Симбиоз жараёнини фаол ўтиши учун калий ва микроэлементлар ҳам талаб қилинади. Калий озуқа элементларини фаоллигини таъминлайди. Калий етишмаслиги натижасида симбиоз жараёнининг фаоллиги камаяди. Микроэлементлардан гектарига 1 кг бор ва 20-50 г Мо сарфланади. Тупроқдаги бактериофаглар ва ҳашоратларнинг қуртлари туганакларга зарар етказади. Туганаклар нематодалардан ҳам кучли зарарланиши мумкин. Дуккакли дон экинлари бир гектарда ўртача 50-200 кг, беда 250-400 кг азот тўплайди.

Жуда кўп тадқиқотчиларнинг фикрича дуккакли экинларни етиштиришда маъданли азотни қўллаш ўсимликнинг ўсиши, ривожланиши, ҳосилни шаклланишига салбий таъсир кўрсатади. Бошқа бир гуруҳ олимларнинг дуккакли экинларни етиштиришда дастлабки ривожланиш даврида гектарига 30 кг маъданли азотни қўллашни (старт микдор) тавсия этишади. Сабаби дуккакли экинлар ҳаётининг дастлабки 10-14 кунида туганаклар ҳосил қилмайди, азотга эҳтиёж сезади дейишади. Кейинги йиллардаги тадқиқотларнинг кўрсатишича ўсимликда симбиознинг бошланишигача дуккакли дон экинлари тупроқдан 6-7 кг/га, кўп йиллик ўтлар 1,5-2 кг/га азот ўзлаштиради. Бундай миқдордаги азот хар қандай типдаги тупроқларда мавжуд. Симбиоз содир бўлмаганда солинган 30 кг/га азот ҳосилни 1,5-2,0 ц/га оширади. Солинган маъданли азот симбиозни 6-10 кунга кечиктиради. Айрим олимлар эса солинган маъданли азот таъсири натижасида симбиоз умуман содир бўлмайди ва дуккакли экинлар ҳосили сезиларли даражада камаяди, тупроқда азот тўпланмайди деб таъкидлашади. Дуккакли экинларни етиштиришда тупрокда ризобиум бактериялари бўлмаган ҳолда, маъданли азот гектарига 100-150 кг қўлланилади. Кўп йиллик дуккакли ўтлар (беда, себарга) қишлаб чиққандан кейин солинадиган 60-100 кг/га азот туганакларда леггемоглобулинни камайтиради, туганакларда ўсишдан тўхтаб фаолияти пасаяди. Шоналаш даврида туганаклар сони янада кўпаяди ва бу жараён ҳар ўримда такрорланади.

Похожие

Сабзавотчиликнинг биологик асослари

Биологик хусусиятларини шаклланиш шароити

Қишлоқ хўжалик хайвонларининг биологик хусусиятлари

Манзарали боғдорчилик ва гулчиликнинг биологик асослари

ББегона утларнинг биологик хусусиятлари ва классификацияси