Қишлоқ хўжалик хайвонларининг биологик хусусиятлари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ хўжалик хайвонларининг биологик хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87 KB

Қишлоқ хўжалик хайвонларининг биологик хусусиятлари Режа: 1. Қишлоқ хўжалик хайвонларининг биологик хусусиятлари. 2. Қишлоқ хўжалик хайвонларининг морфологияси. 3. Хайвон организмининг физиологияси.

Таянч сўз ва иборалар: Морфология, физиология, биохимия, биофизика, тўқима, эпителий ва қопловчи тўқима, эктодерма, эндодерма, мезодерма, мускуллар. Қишлоқ хўжалик хайвонларининг биологик хусусиятлари Чорвачиликни саноат асосида ривожлантириш барча мутахасисслар қишлоқ хўжалик хайвонлари ва паррандаларнинг биологик хусусиятларини пухта билишларини тақозо этади. Бу эса уларни боқиш, серпуштлиги ва махсулдорлигини ошириш, улардан унумли фойдаланиш, оз мехнат сарфлаб, кўп ва сифатли махсулот етиштириш хамда уларни йирик чорвачилик комплексларин шароитида тўғри бошқариш имконини беради. қишлоқ хўжалик хайвонлари ва паррандаларнинг биологик хусусиятларини ўрганишда морфология ва физиология фани мухим ўрин тутади. Морфология организмнинг шакли-формасини ва тузилишини ўрганадиган фан бўлгани холда, анатомия, цитология, гистология ва эмбриологиянинг ўз ичига қамраб олади. Физиология организмнинг хаётий фаолиятини, система ва органларининг вазифаларини ўрганадиган фандир. Бунда чорва молларидан (махсулдорлигини пасайтирмаган холда) имкони борича узоқ йиллар давомида фойдаланиш, кўпроқ соғлом насл етиштириш, уларнинг соғлиғига салбий таoсир этувчи факторларни аниқлаш ва уларнинг олдини олиш чора-тадбирлари амалга оширилади. Биохимия ва биофизика фанлари хам чорвачиликни ривожлантиришда мухим ахамиятга эаг, чунки биохимия тирик организмнинг хаёт фаолиятида юз берадиган миқдор ўзгаришларидаги моддалар таркиби ва хусусиятларини аниқлашга имкон берса, биофизика тирик организмда юз берадиган физик ва физик-химиявий процессларни ўргатади. Барча хайвон ва паррандаларнинг танаси хужайралардан ва хужайрасиз (синтиций, симпласт ва хужайралараро) моддалардан ташкил топган. Организмдаги барча тўқималар хужайрали ва хужайрасиз структуралардан ташкил топган бўлиб, моддаларалмашинуви, келиб чиқиши ва

тузилишига кўра, ўзига хос тарихий ва индивидуал ривожланишга эга. Хар бир тўқима эмбрион қаватларидан вужудга келади. Тўқималар асосан 4 группага: эпителий ёки қопловчи тўқима; таянч- озиқлантирувчи тўқима (қон, лимфа, тўрсимон тўқима, бириктирувчи тоғай ва суяклар); мускул тўқимаси ва нерв тўқимасига бўлинади. Эпителий ёки қопловчи тўқима эмбрионнинг учала (экто, мезо ва эндодерма) қаватидан хосил бўлади. Эктодерма қаватидан терини қопловчи эпидермис; эндодермадан ичак, нафас олиш органлари ва сийдик пуфагининг шилиқ қаватини қопловчи эпителий; мезодермадан ички бўшлиқ, зардоб парданинг юзаси, кўкрак ва юрак олди бўшлиғи деворини қопловчи эпителий ривожланади. Эпителий тўқимаси организмнинг ташқи мухит билан алоқасини таoминлайди ва химоя вазифасини бажаради. У организмнинг ташқи мухит билан бевосита алоқадор бўлган найсимон органларининг ичики қаватига жойлашган. Баoзан секреция, экскреция ва ишмиш вазифаларини бажаради. Эпителий тўқималари бир-бирига зич холда жойлашган. қаватларнинг сонига кўра, бир қаватли (ясс, кубсимон, цилиндрсимон)ва кўп қаватли (ясси ва оралиқ) эпителий бўлади. Таняч-озиқлантирувчи тўқима асосан хужайралар ва хужайралараро моддалардан ташкил топган бўлиб, озиқлантириш, таянч ва химоя вазифасини бажаради. Катта ёшдаги хайвонларнинг таняч-озиқлантирувчи тўқимасига қон, лимфа ва хар хил тўрсимон бириктирувчи тўқималар (тоғай, ёғ ва суяклар) киради. Мускул тўқимаси қисқарувчи миофибрилл толалардан ташкил топгани холда, қўзғатувчи импулpслар таoсирида харакатга келади. Мускул тўқимаси келиб чиқиши, физиологик хоссалари ва тузилишига кўра уч группага: силлиқ мускул, кўнгдаланг-тарғил мускул ва юрак мускулига бўлинади. Силлиқ мускуллар асосан қон томирлар деворида, шунингдек,найсимон ички органлар (ошқозон, ичак, бачадон) нинг девор қисмида, терида учрайди.

Кўнгдаланг-тарғил мускуллар асосан скелет мускулларидир; тил мускули, кўз соққасини ва хиқилдоқни харакатга келтирувчи мускуллар хам шу группага киради. Улар тез қисқариш хусусиятига эга. Юрак мускуллари мухим қават - миокардни ташкил қилади. Улар автоматик равишда ишлайди. Юрак мускулларининг кўнгдаланг-тарғил мускуллардан фарқи шундаки, юрак мускули толаларининг ўзаги уларнинг қисқарувчи қисмига, миофибриллар эса ўзак атрофига, яoни сарколеммага яқин жойлашади. Кавш қайтарувчи хайвонларнинг атипик мускул толалари яхши ривожланган, миофибриллари кам бўлади. Нерв тўқимаси организмда нерв системасини ташкил этади ва икки хил (нейрон ва нейроглия) хужайрадан иборат бўлади. Лекин нейрон нерф тўқимасининг асосий бирлиги хисобланади. Узун ўсимтали нейрон (аксон), қисқа ўсимталилари дендрит дейилади. Нейроглиялар хужайра сифатида мия ва унинг қисиларида хамда барча нерв толаларида учрайди ва ахборотни сақлаш вазифасини бажаради. Қишлоқ хўжалик хайвонларининг морфологияси Организм барча ва турли хилдаги органларнинг оддий бўлмай, балки анча мураккаб хисобланган органлар системасидан ташкил топган бўлади. Органлар системаси турли шаклга эга бўлган, маoлум бир мураккаб вазифани бажаришга қаратилган органлар группасидир. Бинобарин хар бир хайвон организми: харакат органлар системаси, қон ва қон айланиши, нафас олиш, овқат хазм қилиш, айириш, урчиш ва кўпайиш, нерв хамда ички секреция органлар системасидан иборат бўлиб, улар бир-бири билан боғлиқ холда функция бажаради ва яшайди. Организмнинг хаёти моддалар алмашинуви, мухитга мослашиш, урчиш, кўпайиш ва ўз-ўзини бошқариш каби хусусиятлар билан белгиланади. Организмнинг бир бутунлик хусусияти асосан қон ва нерв системаси ёрдамида таoминланади. Бошқариш вазифасини нерв системаси бажаради. Бинобарин,

барча хайвонлар организмнинг турли мухит шароитига мослашишида нерв системасининг роли ва вазифаси бенихоят катта мухимдир. Хайвон танасининг таркиби асосан турли химиявий элементлардан ташкил топган бўлиб, икки катта (органик ва анорганик) қисмдан иборат. Органик қисм оқсил, углевод ва ёғлардан ташкил топган. Анорганик қисм асосан сув (50-80%) ва турли хил минерал моддалардан иборат. Бунда калpций, фосфор элементлари кўпроқ учрайди. Улар қон ва тўқималарда хам учрайди. Агар уларнинг миқдори нормадан камайса,хавойн касалланади - рахит бўлади, махсулдорлиги пасаяди. Харакат органлари . Скелет ва мускулар харакат органларини ташкил этади. Скелет маoлум тартибда жойлашган суяклар ва пайлар ёрдамида бирлашган бўғимлардан иборат. Уни шартли равишда уч (тана, бош ва оёқ) қисмга бўлиш мумкин. Бош суяги ва кўкрак қафасига жойлашган қовурға суяклари мияни ва ички органларни ташқи таoсирлардан сақлайди. Скелет суякларига мускуллар бириккан холда, уларнинг қисқариши ва ёзилиши туфайли харакат вужудга келади. Доим харакатда бўлган мускуллар қон билан кўпроқ таoминланади ва уларнинг озиқ моддаларга бўлган эхтиёжи хам юқори бўлади. Хайвон организмининг физиологияси. Овқат хазм қилиш органлари . қабул қилинган овқат озиқда майдаланади, механик ва химиявий жихатдан ўзгаради, сўнг ошқозон ва ичакларда хазм бўлади. Бунда овқат хазм қилишга тааллуқли бўлган безлар (сўлак, ошқозон, ичак, ошқозон ости безлари) а жигарнинг роли бенихоя катта. Чунки улар овқат хазмланишида иштирок этадиган ферментлар ишлаб чиқаради. Бу ферментлар мураккаб органик моддаларнинг парчаланишини жадаллаштиради, содда холда келтиради ва шимилишини осонлаштиради. Бунда оқсил, ёғлар, углеводлар кабиозиқ моддалар маoлум ферментлар томонидан парчаланади. Шимилган озиқ моддалар қонга ўтади ва у орқали бутун организмга тарқалади. Органлар ана шу йўл билан озиқланади.

Чорва молларининг овқат хазм қилиш органлари оғиздан бошланади, сўнг халқум, қизилўнгач, ошқозон, ингичка ичак, йўғон ичак келади. Шунингдек, бу системага қўлоқ олди, жағ ва тил ости сўлак безлари, хамда ошқозон ости бези ва жигар киради. Озиқ оғиздан тишлар ёрдамида майдаланади, сўлак билан аралашади ва қизилўнгач орқали ошқозонга тушади. Ошқозон турли чорва молларида турлича тузилган. Кавш қайтарувчиларда (қорамоллар, қўйлар, эчкилар ва туяларда) у тўрт бўлимдан (сиқма ёки оддий қорин, тўрқорин, қатқорин ва ширдондан) иборат. От ва чўчқаларнинг ошқозони бир камерали бўлгани учун овқат бир жойда ошқозон шираси ферментлари ва ундаги бошқа моддалар таoсирида парчаланиб, шимилишгатайёр холга келади. Ошқозондан озиқ ичакка ўтади, у ерда ошқозон ости бези ва жигардан аралашиб чиқадиган ўт суяқлиги билан аралагани холда унинг хазм бўлиши ва шимилиши давом этади. Ингичка ичакда шимилмай қолган моддалар ва айниқса сув йўғон ичакда шимилади. қолдиқ моддалар эса тўғри ичак орқали ташқарига чиқариб юборилади. Ошқозони кўп камерали бўлган чорва моллари дағал ва серсув озиқларни яхши ўзлаштиради. Чўчқаларга бериладиган ем ва серсув озиқларга дастлабки ишлов бериш (майдалаш, буғлаш, намлаш ва хоказолар) уларнинг тез хазм бўлишига ёрдам беради. Нафас олиш органлари . Организм хаёт фаолияти процессида доим кислород қабул қилиб, карбонат ангидрид чиқаради. Бу вазифани асосан ўпка бажаради. Нафас олганда, хаво бурун тешиги орқали хиқилдоққа, ундан кекиртак ва бронхларга ва нихоят ўпкага боради. Чорва моллари ўопкаси кўкрак қафасига жойлашган бўлиб, кўп миқдорда майда пуфакча (алpвеола) лардан ташкил топган. Шу алpвеолалар орқали қон кислород билан таoминланади ва карбонат ангидрид чиқариб юборилади. Чорва молларининг нафас олиш тезлиги турлича. Масалан, қорамоллар минутига 10-30 марта нафас олса, қўйлар 12-20, чўчқалар 8-18, отлар 8-16, туялар 5-12, қуёнлар 10-15, товуқлар 22-25,буғулар 8-16 марта нафас олади.

Нафас олиш тезлиги хавонларнинг ёши, жинсига, физиологик холатига, ташқи мухит температураси ва хоказоларга боғлиқ. Нафас олиш тезлиги хайвонларнинг ташқи мухит шароитига мослашишига, зотига ва махсулот кўрсаткичларига хам боғлиқ эканлиги аниқланган. Ёзнинг иссиқ кунларида (хаво температураси 40-41 0 бўлганда) қорақалпоғистон махаллий қорамолларида ва Тошкент областидаги жайдари ва бушуев зот молларда нафас олиш тезлиги 35-37 мартагача ортгани холда, эрталабки кўрсаткичлардан 8-10% га кўпайса, четдан келтирилган қора-ола зот хайвонларда 40-42 мартагача, яoни эрталабкисидан 15-18% га ортганлиги автор томонидан аниқланган. Сигирларнинг нафас олиш тезлиги сут махсулдорлигига боғлиқ эканлиги хам исботланган. Масалан, қора-ола зот сигирларнинг сути қанча кам бўлса, нафас олиш тезлиги хам шунча паст бўлади ва аксинча, махсулдорлиги ошиб бориш билан нафас олиш тезлиги хам муайян холда ортиб борган. Бу эса серсут сигирларни боқишда қўшимча тадбирларни амалга оширишни тақозо этади, акс холда уларнинг махсулдорлиги пасайиб кетади. қон айланиш органлари . қон айланиш органлари юрак, қон томирлари ва лимфадан ташкил топган бўлиб, улар орқали қон организмнинг хужайра ва тўқималарини кислород ва зиқ моддалар билан таoминлайди. қон химоя вазифасини хам бажаради. Масалан, организмга кириб қолган касаллик қўзғатувчи ёт модда ёки микробларни зарарсизлантиради ва организмдан чиқариб юборади. қон организм бўйлаб доим харакатда бўлади. Бинобарин, хайвонлар танасида терморегуляция процесси вужудга келади. Тананинг юза қисми иситилса, ички органлар совитилади ва қизиб кетишдан сайланади. Тана температурасининг доимийлиги, биринчидан, организмда иссиқлик хосил бўлиши хисобига бўлса, иккинчидан, тер, чиқарилган хаво, сийдик ва ахлати орқали вужудга келади. Бинобарин, турли хилдаги чорва моллари танасининг температураси хар хил бўлади. Масалан, сигирларники 37,5-39,5 0 ; чўчқаларники 38-40 0 ; қўй ва эчкиларники 38-41 0 ; отларники 37,5-38,5 0 ;

паррандаларники 41 0 атрофида бўлиши аниқланган. Тана температураси тунда пастроқ, кундузи ва айниқса харакатланган вақтда юқори бўлади. Айириш органлари . Айириш органлари бир жуфт буйрак, сийдик пуфаги (қовуқ) ва сийдик каналидан ташкил топган. Организм учун зарарли ва кераксиз хисобланган суюқ қолдиқ ана шу органлар орқали ташқарига чиқариб юборилади. Буйрак қизил-пушти рангли ёки жигар ранг, қўйларда ловиясимон, юзаси текис; сигирларда бўртмали, чўчқаларда бир неча айрим бўлакларга бўлинган бўлади. Бир суткада сигирлар 6-25 л, отлар 5-6 л, қўйлар 1-2 л, чўчқалар 5-6 л сиқдик ажратади. Агар сийдик ажралиб чиқиши тўхтаб қолса, хайвон нобуд бўлади. Жинсий органлар . Урғочи хайвонларнинг жинсий органи тухум хужайралар етиладиган иккита тухумдондан, тухум йўли (найи), бачадон ва қиндан иборат бўлади. Эркак хайвонларнинг жинсий органи уруғ хужайра (сперматозоид) лар етиладиган иккита уруғдондан, уруғ йўли (найи) ва жинсий ўсимтадан иборат. Янги организм (эмбрион) вужудга келиши учун тухум хужайра билан уруғ хужайра бир-бирига қўшилиши керак. Бупроцесс уруғланиш деб аталади. Уруғланган тухум хужайралардан муртак (эмбрион) вужудга келади ва она организми (бачадони) да ривожланади. Нерв системаси . Организмдаги барча процессларни, органлар системасининг бир-бири билан алоқадорлигини ва ташқи мухит таoсиридан сақлашдаги барча бошқариш ишларини нерв системаси бажаради. Хайвонларнинг нерв системаси нерв тўқимасидан ва кўп миқдордаги нерв хужайраларидан хамда уларнинг ўсимталаридан - нейронлардан ташкил топган. Нерв системаси марказий (бош ва орқа миядан чиқувчи нервлар) ва вегетатив (юрак, овқат хазм қилиш ва бошқа органларни бошқарувчи нервлар) қисмлардан иборат. Сезги органлари . Чорва моллари ва паррандаларнинг сезги органлари кўриш, эшитиш, хид билиш, там билиш, қисмларидан иборат. Шу органлари

ёрдамида олган таoсирни улар марказий нерв системаси (бош мия пўстлоғи) га етказади ва у қандай ва қанақа эканлиги сезилади. Сезги органлари хайвонлар ва паррандалар хаётида жуда катта хаётий ахамиятга эга. Тери қатлами . Тери организмни ташқи мухит таoсиридан сақлашда, қисман бўлсада, газлар алмашинувида, айриш органига ўхшаш кераксиз моддалар - тер ва ёғ ажралишида мухим ахамиятга эга. У асосан уч қисмдан: ташқи - эпидермис, ўрта - асл тери ёки дерма ва ички - тери ости ёғ қаватидан иборат. Терининг қалинлиги хайвонларнинг ёши, жинсига, конституцияси ва қайси мақсада боқилишига боғлиқ бўлади. қари ва эркак молларнинг териси қалинроқ. Гўшт учун боқиладиган моллар териси қалин бўлиши аниқланган. Чорва моллари терисида жун, паррандаларда пар ва пат бўлади. Сут безлари . Сут безлари махсус секрет хисобланган сут ишлаб чиқаради. Сут безлари (ёки елин) турли хил хайвонларда ўзига хос шаклда ва катталикда бўлади. Масалан, сигирларнинг елини тўртта сўрғичдан иборат бўлса, бия сўлиқ ва эчкиларда иккита, чўчқаларда 10-14 та сўрғичли бўлиб, қорин қисмига икки қатор жойлашган. Оқсиллар алмашинуви организмнинг хаётида мухим ролp ўйнайди. Озиқ моддаларнинг тури, келиб чиқиши вахусусиятларидан қатoий назар, улар таркибида маoлум миқдорда оқсил бўлади. Айрим озиқ турлари (гўшт, балиқ, тухум, творог, дон: ловия, нўхат, соя кабилар) оқсил кўпроқ бўлади. Таркибида организм учун зарур барча аминокислоталар (лейцин, изолейцин, метионин, треонин, фенилаланин, триптофан, валин ва лизин) бўлган оқсиллар тўла қимматли оқсиллар дейилади. Таркибида аминокислоталар тўлиқ бўлмаган оқсиллар тўла қимматли бўлмаган оқсиллар деб аталади. Ёғлар алмашинуви . Ёғлар организм хаётида мухим ахамиятга эга бўлгани холда, энергия манбаи хисобланади. Ёғ мой кислоталардан ва глицериндан ташқари, организмда оқсил ва углеводлар синтезланишиданвужудга келади. Ёғ таркибида эриган холда А, Д, Е, К витаминлар учрайди.

Хайвон организми айрим ёғ кислоталарни (линолен, линолp, арахидон кабиларни) углеводлар ва оқсиллардан синтезлай олмаганлиги учун улар озиқ билан бирга берилиши керак. Агар организмда ёғлар алмашинуви бузилса, хайвон нобуд бўлади. Углеводлар алмашинуви хам организм учун жуда мухимдир. Глюкоза қоннинг таркибий қисми хисобланади ва энергия манбаи сифатида хужайралар томонидан ўзлаштирилади. Бинобарин, хайвонларнинг нормал, хаёти ва фаолияти учун қон таркибидаги глюкоза миқдори етарли бўлиши керак. Агар у камайиб кетса, моллар титрайдиган, қалтирайдиган бўлиб қолади ва нобуд бўлади. Углеводлар нормал организмда кескин холда камайиб кетмайди, чунки жигарда 300 г атрофида гликоген запаси бўлади. Хайвон эхтиёжига кўра, ана шу гликоген парчаланиб, глюкозага айланади ва қон таркибига ўтади. Бўғоз ва ўсаётган ёш молларнинг барча турдаги минерал моддаларга эхтиёжи кучли бўлади. Шунинг учун уларни озиқлантиришда рацион таркибига алохида эoтибор бериш керак. Витаминлар организм учун оз миқдорда етарли бўлгани холда, барча озиқ туларида учрайди. Улар яхши ўрганилган. Хозирги вақтда витаминларнинг икки хили: ёғларда эрувчи (А, Д. Е, К) ва сувда эрувчи (С, В) турлари маoлум. Витаминлар моддалар алмашинувида, озиқ моддаларнинг парчаланишида, цитоплазманинг синтезланишида, айрим озиқ элементлари таoсирини оширишга хизмат қилади. Рационда витаминлар етишмаслиги турли хил касалликларга олиб келади. Ферментлар биологик катализаторлар сифатида моддалар алмашинуви процессида мухим вазифа бажаради. Улар ўсимликлар ва хайвонлар организмида бўлгани холда деярли барча процессларда (овқат хазм қилиш, гемоглабин етиштириш, газлар алмашинуви ва хоказоларда) актив иштирок этади. Хозирги вақтда медицинада ферментлар ёрдамида турли хилдаги вакцина (зардоб) лар ишлаб чиқарилмоқда.

Адабиётлар : 1. Г.Г.Иванович; Б.П.Дмитриевич и др. Животноводство М. “Колос”, 1978. 2. С.Н.Вқшелескин; С.Н.Муровцев; Н.В.Лихачев и др. Частная Эпизоотология М. Селғхозгиз, 1978. 3. В.К.Игнатов. Практическое руководство по методике санитарино- гигиенических исследований Биомедгиз. М. 1975. 4. Э.Х.Эргашев; Ж.Ш.Ўопулатов. Паразитология “Укитувчи” Т. 1981. 5. Т.Х.Икромов. Чорвачилик. Т. “Мехнат” 1985. 6. Г.С.Нога. Шелководство. Т. “Укитувчи” 1986. 7. П.А.Коволев; А.А.Шевелева. Тут ипак курти уругчилиги ва селекцияси. УзССР. “Урта ва Олий мактаб” Давлат наришриёти. Т-1982. 8. А.Г.Авизов; Р.Х.Хамрокулов. Чорвачиликдан амалий машгулотлар. Тошкент- “Укитувчи” - 1980.

Похожие

Мўйна ҳайвонларининг хўжалик, фойда ва биологик хусусиятлари

Турли қишлоқ хўжалик ҳайвонлари сутининг таркиби ва хусусиятлари

Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг анатомик – физиологик ва маҳсулдорлик йўналишининг хусусиятлари

Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг озиқлантириш асослари

Қишлоқ хўжалик машиналарининг ишчи органларини таъмирлаш