Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг озиқлантириш асослари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг озиқлантириш асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3734 KB

Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг озиқлантириш асослари Режа: 1. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларини тўғри озиқлантиришда озуқа базасининг аҳамияти 2. Озуқанинг химиявий таркиби 3. Озуқанинг химиявий таркибига таъсир қилувчи омиллар 4. Озуқалар тўйимлилиги ва ҳазм бўлиши 5. Озуқалар тўйимлилигини баҳолаш 6. Озуқаларни химиявий консервaлаш 7. Сунъий усулда тайёрланган аралаш озуқалар 8. Чорва молларини боқиш 9. Хар хил ёшдаги ва жинсдаги хайвонларнинг экстерьер хусусиятлари 10. Конституция хилларининг таснифи

Қишлоқ хўжалик ҳайвонларини тўғри озиқлантиришда озуқа базасининг аҳамияти Чорвачиликни муваффақиятли ривожлантиришнинг асосий шарти – мустаҳкам озуқа базасини яратишдир. Етарли миқдорда озуқа тайёрламай қишлоқ хўжалик ҳайвонлари бош сонини ва унинг маҳсулдорлигини ўстириб бўлмайди. Шунинг учун ҳам хўжаликда озуқа етарли, сифати яхши бўлмоғи лозим. Бунинг учун молларни озуқа билан тўлиқ таъминлаш учун хўжаликда озуқавий гектар етарли бўлмоқи, ажратилган ерлардан юқори ҳосил олиш тадбирлари амалга оширилмоқи лозим. Озуқа базасини мустаҳкам қилиш учун юқори маҳсулдор озуқавий экинлар экилиб, уларни агротехникаси юқори агротехнология асосида ўтказилиб, етилган озуқавий экинлар ўз вақтида йиғиштирилиб, озуқалар тайёрлаш, сақлаш технологияси вақтида, сиқатли қилиб ўтказилмоқи лозим. Чорвачиликни мустаҳкам озуқа базасини таъмин қилишда маккажўхори, лавлаги, дуккакли экинлар, айниқса беда, кўк экинлар, такрорий оралиқ экинлар ва бошқалар алоҳида ўрин тутадилар. Мол бош сонини кўпайтириш, унинг маҳсулдорлигини ошириш учун озуқа базасини яратиш талабларидан ташқари, молларни тўғри озиқлантиришни ташкил қилиш муҳим аҳамиятга эга. Молни зотини яхшилаш ҳам бузоқларни маҳоратли ўстириш ва вояга етган молларни тўғри озиқлантириш билан эришилади. Сермахсул молни фақат йўналтирилган озиқлантириш билан ўстириш исботланган. Молнинг барча ҳаётий шароитларидан озиқлантириш муҳим омил ҳисобланади, чунки бу жараён организмнинг ўсиш ва ривожланиш тезлигига, молларни тирик вазни ва маҳсулдорлик сифатига, уларни ирсий асосига таъсир қилади. Озиқлантиришнинг маълум хили таъсирида молни нафақат экстерьери, балки унинг ички органлари, аввало овқат ҳазам қилиш органлари шаклланади. Жумладан, таналар рационига асосан ҳажмли озуқалар киритилса бундай озуқалардан тўла фойдаланувчи моллар олинади, бу – сутлик қорамолчиликда жуда муҳимдир, чунки озуқани тўлаш бунда энг юқори бўлади.

Молларни етарлича озиқлантирмаслик, айниқса уларни ўсиш пайтида, тана тузилишининг уйғунлигини ва тўғрилигини бузади. Ёмон озиқлантиришда мол одатда ясси ва чуқур бўлмаган танали, тери осилган орқага, осилган қоринча ва бошқа етишмовчиликларга эга бўлади. Ўсиш тезлиги, ривожланиши ва молнинг тирик вазни озиқлантириш шароитига тўғридан-тўғри боғлиқ. Жумладан, ўтказилган тажрибада икки ҳўкизчалардан (келиб чиқиши бир хил, бир кунда туғилганлар),, бириси сероб озиқлантирилган, иккинчиси тақчил озиқланган. Натижада биринчиси 750 кг, иккинчиси – 250 кг тош босган, фарқи 500 кг ни ташкил қилган. Тўғри озиқлантириш молларнинг серпуштлигига таъсир қилади. Чорвачилик тажрибасида молларни етарлича озиқлантирмаслик ёки кам тўйимли ва биологик тўла қимматли бўлмаган озуқалар билан озиқлантириш натижаси эканлиги исботланган. Молларни ҳаддан ташқари зиёд озиқлантириш ҳам қисирликка олиб келади. Озуқаларда молга керакли бўлган озуқавий моддаларни етишмаслиги уларни соғлигини бузилишига олиб келади. Озуқа етишмаслигидан авитаминозлар, суяк касалликлари, овқат ҳазм қилиш, модда алмашинуви ва бошқа касалликлар содир бўлади. Озуқалар танланишига олинадиган маҳсулот сифати боғлиқ. Сутлик сигирларни озиқлантириш сут таркибига, айниқса уни муҳим таркиби бўлган- сут ёғига ҳамда сутнинг таъми ва мазасига таъсир кўрсатади. Чўчқаларни, масалан, бўрдоқилашда арпа берилса ёғлик гўшт пишиқ, донадор бўлади, агарда рационга бўрдоқининг охирги даврида кўп миқдорда кунжара, сули қўшилса ёғли гўшт юмшоқ, суркалгандек бўлади. Молларни юқори наслий сифатларини яхши озиқлантирмасдан сақлаш мумкин эмас. Қониқарсиз озиқлантириш нафақат молларни ўзига, балки уларни авлодига таъсир қилади, уларни наслий сифатларини ўзгартиради. Ва, ниҳоят, маҳсулдор мол ва озуқани маҳсулот билан қоплаш молларни озиқлантириш даражасига тўғридан-тўғри боғлиқ.

Илғор фермер хўжалигининг тажрибаси, илмий тадқиқотлар билан озиқлантириш тўғри ташкил қилинганида молларни маҳсулодорлиги кескин ошиши тасдиқланган. Озуқанинг химиявий таркиби Қишлоқ хўжалик ҳайвонларини озиқлантириш учун хар хил озуқалардан фойдаланилади. Кўпинча ўсимлик озуқалари: силос, илдизмевалилар, дон, яйлов ўти, пичанлар, далачилик қолдиқлари (сомон, тўпон),, донни техникавий қайта ишлашдан, ёғ-экстракция, вино, пиво заводларининг ва бошқа қолдиқлар ишлатилади. Молларни ҳайвонот озуқаларидан: сут ва уни қайта ишлашдан чиққан қўшимча маҳсулот, гўшт ва балиқ саноатининг қолдиқи ва бошқалардан фойдаланилади. Озуқалар бир-биридан ўзининг тўйимлилиги бўйича кескин ажраладилар, чунки уларнинг химиявий таркиби бир хил эмас. Ҳозирги вақтда мол ва ўсимликларга керакли химиявий элементлардан қуйидагилари бизга маълум: углерод, кислород, водород, азот, фосфор, олтингугурт, хлор, калий, натрий, кальций, магний, темир, марганец, мис, бор, кремний, молибден, алюминий ва бошқалар. Углерод, кислород, водород ва азот ўсимлик ва ҳайвонот организмининг кўпчилик қисмини – тахминан оғирлигининг 25%ни ташкил қилади. Химиявий

жиҳатдан бир-бирови билан бирикиб бу элементлар хар хил мураккаб моддаларни ҳосил қиладилар. Ем-хашак энг аввало сув ва қуруқ моддалардан ташкил топган. Қуруқ моддалар таркибида органик модда ва кул бор. Органик моддалар азотли ва азотсиз моддалардан иборат. Азотли моддалар – оқсил ва оқсилсиз азотли бирикмаларга, азотсиз моддалар эса углеводлар ва ёғга бўлинади. Сув. Унинг миқдорини 100-105  иссиқликда озуқа нусхаларини қуритиш билан аниқлайдилар. Озуқаларда сув 4 дан 94 % гача бўлади. Яхши қуритилган ўт пичанида 4% сув бор, дон, ўсимликлар уруғи, техникавий ишлаб чиқариш қолдиқлари, (кунжара, кепак),, 10-14%, дағал ўтлар, пичан, сомон, тўпон, - 15- 20%, кўк ўт ва силос – 60-85%, илдизмевалилар – 80-92%, барда, жом, мезгадек сувли озуқалар – 90-95% сувдан ташкил топган. Озуқада сув қанчалик кўп бўлса унинг тўйимлилиги паст ва уни сақлаш шунчалик қийин. Қуритилгандан сўнг нусханинг қолдиқи бу қуруқ модда , минерал (кул), ва органик моддаларга ажратилади. Ёнмаган қолдиқ кул дейилади, унинг бош элементлари натрий, кальций, калий, фосфор, темир ҳисобланади. Ўсимлик озуқаларда кул 5% дан кам ва ўсимликларда у текис эмас: ўсимлик барги ва поясида дон ва илдизлардагига қараганда 2 дан зиёдроқдир, илдиз ва тугунакларда кальций ва фосфор кам, уруғлар ва донларда фосфор кўп, кальций оз, донда – минерал қисми кўпинча пўстда жойлашади, шунинг учун ҳам кепакда кул моддалар унга нисбатан кўпроқдир. Дуккакли экинлар (нўхат, беда ва бошқалар),, минерал моддалар, айниқса кальций бошоқли дон экинларида анча зиёд. Мол танаси айнан ўсимликлардаги элементлардан ташкил топган, лекин уларнинг нисбати бошқача. Минерал моддалар мол танасига ўта керак, чунки улар барча орган ва тўғималарнинг таркибига киради ва нормал модда алмашинуви учун муҳим аҳамиятга эга. Кальций ва фосфор қишлоқ хўжалик ҳайвонлар организмига минерал модданинг 65-70% ини ва молнинг 2% вазнини ташкил этади. С келет

суякларида кальций 90%, фосфор 80-85%, бошқа тўқималарда эса атиги 1% кальций ва 15-20% фосфор бор. Бу элементларнинг етишмаслиги мол ўсишини тўхтатади, ёш молни рахит, вояга етганларида остеопороз, (суякларнинг мўртлиги),, бўлишига сабабчи бўлади. Кальций ва фосфорга бўлган талаб, айниқса, бўғоз ва сут бераётган молларда анча. Суяк кулида бу элементларнинг нисбати 2% га тенг, (кальцийнинг 2 қисмига фосфорнинг бир қисми тўғри келади),, сутда – 1,3: 1 га, шунинг учун ҳам рационларда кальций ва фосфор нисбати 1:1 дан 2:1 гача етарли ҳисобланади. Молларнинг организмини нормал фаолияти учун микроэлементлар гуруҳига кирувчи айрим элементлар керак. Уларга темир, мис, йод, кобальт, м а рганец, рух ва бошқалар киради. Темир, масалан гемоглобиннинг таркибий қисми сифатида керак. Темир ва миснинг етишмаслиги анемия касаллигини келтиради. Йоднинг етишмаслиги қалқонсимон безнинг касаллантиради. Қуруқ модданинг органик қисми азотли ва азотсиз моддаларга бўлинади. Озуқанинг а зотли моддалари ҳам протеин дейилади. Уни миқдорини аниқлаш учун озуқадаги азотни 6,25 га кўпайтирадилар, (хом протеинда 16% азот бор, 100:16=6,25),. Бу рақам тахминийдир, чунки хар хили азотли моддаларда азотнинг миқдори хархилдир. Масалан, озуқалардаги хом протеин миқдорини аниқлаш учун қуйидаги коэффициентлар қўлланилади: буғдой, жавдар, арпа, сули учун 5,83, макажўхори ва дуккаклилар учун – 625, пахта, кунгабоқар, соя-5,3, гўшт ва тухум учун – 6,25 , сут учун – 6,38. молларни протеинга бўлган талабини тўлиқ қондириш керак, уни бошқа озуқавий моддалар билан алмаштириб бўлмайди. Протеин миқдори озуқаларда хар хилдир. У билан кунжара ва шротлар айниқса бой, (30-45%),, дуккаклилар дони, (25-30%),, бошоқли дон экинлари донида 10-12%, дуккаклилар пичанида 12-15%, лекин пичанда ва бошоқли дон экинларининг пичанида ва сомонида оздир – 4-6%, илдизмевалиларда – 0,5-1%. Ҳайвонот озуқалар протеинга анча бой – 70-90% гача, гўшт уни ва қуритилган қонда айниқса кўп.

Хом протеин оқсил ва оқсилсиз бўлган азотли бирикмалар – амидлар таркибида бор. Оқсиллар организмнинг барча орган ва тўқималар таркибида албатта бўладиган озуқавий моддадир. Ҳамма ҳаётий жараёнлар оқсил алмашинуви билан боғлиқдирлар ва оқсилсиз организмда ҳаёт бўлиши мумкин эмас. Оқсиллар таркибига углерод, кислород, водород, азот, олтингугурт, а йрим пайтда фосфор ва т е мир киради. Мол танаси 13-20% оқсилдан таркиб топган. Оқсилсиз азот бирикмалари асосан оқсил синтезида ҳосил бўлувчи оралиқ маҳсулотлар ёки улар ферментлар ва бактерийлар таъсирида оқсил парчаланишида пайдо бўладилар. Улар билан ширали озуқалар айниқса бой, силосда 60% гача, хашаки лавлагида 50% гача. Оқсилсиз азотли бирикмалар 70% биологик қимматли бирикмалардан, кўпроқ аминокислоталардан ва фақат 30% - бирикмалар ёки амидлардан ташкил топилган. Азотсиз моддалар икки гуруҳга – ёғлар ва углеводларга бўлинадилар. Озуқа ёғи мол организмида энергиянинг асосий манбаидир. Улар моддаларни хужайравий алмашинувида, молнинг соғлиги ва маҳсулдорлигини сақлашда керакдирлар. Ёғ миқдорини озуқани эфир билан ишлов бериш йўли билан аниқлайдилар, бунда ёғ эрийди. Озуқалардаги ёғ миқдори хар хилдир. Дағал ўтлар (пичан, сомон), ва ширали озуқалар (илдизмевалилар, силос), ёғ билан жуда камбағал (0,1%),. Донли озуқалардан ёғ, айниқса, маккажўхори ва сулида кўп (5-6%),. Мой берувчи экинлар уруғида кўп ёғ кунгабоқарда (30-40%), ва кунжараларда (10% гача),. Мол танасидаги ёғ миқдори хар хил (3-4% дан 45-50% гача), ва молнинг тури, ёши ва семизлик даражасига боғлиқ. Углеводлар таркиби г а кле т чатка ва азотсиз экс т рактив моддалар киради. Клетчатка ўсимлик хужайраларининг пўстини таркибий қисмидир. Ўсимликларни ёш қисмида хужайра пўсти ингичка ва соф клетчатка – целлюлозадан иборат ўсимликларни етилган қисмларида хужайралар деворлари

қалинлашади ва қотади. Бунда нафақат клетчатка миқдори кўпаяди, балки лигнин, кутин ва суберин номли моддалар ҳисобига ўзгаради. Бу моддалар соф клетчаткани сингдиради ва у янада дағаллашади. Клетчатка овқат хазм қилувчи ширалар таъсирида эримайди. Озуқани чайнаш ва кавшовчиларни ошқозонида, от ва чўчқаларнинг кўр ичагида бактериялар фаолияти жараёнида унинг яхлитлиги бузилади. К летчатканинг энг кўпи сомонда (40-45%),, пичанда (20-30%), ва бошқа дағал озуқаларда учрайди. Донли озуқаларда клетчатка кўп эмас (2-10%),, илдизмевалиларда – ундан ҳам кам. Ҳайвонот озуқалари – сут, гўшт ва балиқ унида – клетчатка деярли йўқ. Кўп клетчаткадан таркиб топган озуқалар паст тўйимлидирлар. Мол танаси таркибига клетчатка кирмайди. Азотсиз экстрактив моддалар ўз таркиби бўйича хилма-хилдирлар. Улардан крахмал ва шакарнинг озуқавий қиммати кўпдир, чунки улар мол организмида енгил ҳазм бўладилар. Крахмал уруғларда, меваларда ва туганакларда айниқса кўп (қуруқ модданинг 60-70%),, ўсимликларнинг пояси ва баргларида крахмал 2% гача бўлади. Мол танасида крахмал гликоген, (мол крахмали),, шаклида қатнашади, у жигарда тўпланади ва захира озуқавий модда аҳамиятига эга. Шакар кўпинча меваларда ва илдизмеваларда, айниқса қанд лавлагида (20% гача), бор. Ҳайвонот шакари фақат уй ҳайвонларининг сутида 3-6% гача учрайди. Витаминлар - мол организмининг нормал фаолияти учун керакли жуда юқори биологик актив органик моддалардир. Улар деярли барча фермент системалар таркибига кирадилар ва шундай қилиб организмдаги модда алмашинув жараёнида қатнашадилар. Озуқанинг асосий озуқавий моддаларига нисбатан витаминлар жуда оз миқдорда бўладилар, лекин унинг биронтаси озуқада бўлмаса модда алмашинуви бузилишига ва молни авитаминоз билан касалланишига келтиради, (цинга, рахит, полинервит),. Бўғоз молларда витамин етишмаса хомилани озиқланиши бузилади, бу хомила сўрилиб кетишига ёки абортга олиб келади. Авитаминоз моллар

туққанидан сўнг “йўлдош” ажралмай тўхтаб қолади. Ёш мол кучсиз бўлиб туғилади, касалланаверади, унинг ўсиш тўхтатади, яхши емайди, кучсизланади. Вояга етган моллар вазнини йўқотади, маҳсулдорлиги ва серпуштлигини пасайтиради, эркакларида жинсий активлик пасаяди. Молни (паррандани), озиқлантиришни ташкил қилиш организмни витаминларга бўлган талабини ҳисобга олган ҳолда бўлмоқи лозим. Витаминлар кўпинча ўсимлик озуқалар таркибида бўлади. Витамин А ёки ўсиш ва кўпайиш витамини, молни нормал ўсиши ва кўпайишини таъминлайди. Шунинг билан бирга кўзнинг шиллиқ пўстлоғининг ҳимоя хусусиятларига таъсир қилади. Витамин А организмда барча кўк ўтларда бўладиган каротиндан (провитамин А), синтезланади. Каротин айниқса беда баргида, кўк силосда, сариқ ва қизил сабзида, сариқ маккажўхори донида кўп. Каротин билан бошоқли дон ва дуккакли ўсимликлар донлари камбағал. Ёмон йиғилган ва ёмон сақланаётган пичанда каротин камаяди. Витамин А фақат ҳайвонот озуқаларида – сутда, балиқ ёғида, балиқ уни, тухум сариғида бордир. Витамин Д – рахитга қарши витамин, организмда кальций ва фосфор алмашинувини бошқаради. У етишмаса ёш мол рахит билан касалланади. Балиқ мойида витамин Д айниқса кўп. Озроқ миқдорда бу витамин ўсимликларни кўп қисмида ва яхши қуритилган пичанда топилади. Донли озуқалар ва илдизмеваларда Д витамини кам. Қуёш нурлари таъсирида Д витамини организмдаги эргостерондан ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам молларни тоза ҳавода сақлаш ва уларни яйратиш тадбирлари уларнинг организми учун муҳимдир. Витамин Е – кўпайиш витамини. У барча қишлоқ хўжалик ҳайвонларига керак. Озуқада Е витамини бўлмаганида эркак моллар уруғи сифатсиз, сперматозоидлар сони ва уларнинг ҳаракатчанлиги камаяди ва хаттоки бутунлай йўқолади. Шунинг билан бирга уруғдонларда дегенеретив ўзгаришлар

бўлиб, уларни вазни ҳам камаяди. Урғочи моллар да Е витамини йўқолса қочирилса-да хомила ўлади ва сўрилади. Витамин Е нинг моллар организмидаги миқдори озуқалардаги унинг таркибига боғлиқ. Ўсимликларнинг кўк қисмида, буғдой, жавдар унида ва ачитқида витамин Е жуда кам. Юқорида келтирилган витаминлардан ташқари С, К, В гурух и (В 1 -тиамин, В 2 –рибафлавин, В 12 , В 5 -никотин кислотаси, В 3 – панто т ен кислотаси, холин ва биотинлар),, мол организми учун ўта зарурдир. Озуқанинг химиявий таркибига таъсир қилувчи омиллар Озуқани химиявий таркиби ва тўйимлилиги кўп жиҳатдан ўсимликларни ўсиш ва ривожланиш шароитларига боғлиқ. Бу шароитлар ичида кўпроқ таъсир тупроқ ва ўғитга боғлиқ. Тупроққа ўғит, айниқса азотли дориларни бериш натижасида протеин миқдори кўп бўлган озуқалар олинади. Озуқа таркибига иқлим шароитлари, ҳарорат, қуёш ёруғи, ёғингарчилик сони ва бошқалар ҳам таъсир қилади. Қуруқ иқлимда ўстирилган экинларда протеин миқдори намли иқлимда ўстирилган ўсимликлардагига нисбатан кўпдир. Ўсимликлар нави ва ўстириш агротехникаси ҳам катта аҳамиятга эга. Ўсимликларни экиш вақти ва усули, уруғлар сифати, экинлар зичлиги ва ўсимликларга қараш уларни химиявий таркибини ўзгартади. Зичроқ экилган ўсимликларда оқсил миқдори кўпаяди, клетчатка миқдори камаяди. Илдизмевалар сийрак экинларда бироз йирик бўладилар, лекин қуруқ моддалар миқдори кам бўлади. Озуқа сифати йиғиштириш ва сақлаш усулларига кўпинча боғлиқ. Кеч йиғилган пичан дағалроқ, чунки унда клетчатка кўп. Ёмғирли кунда йиғилган пичан паст тўйимли бўлиб, ёмон сақланади, моғорланади. Хўл хоналарда сақланган илдизмевалар моғорланади. Нотўғри сақланган озуқалар қишда кўпинча музлайди. Озуқаларни қайта ишлаш усуллари уларни химиявий таркибини ўзгартади. Масалан, йирик қилиб тортилган кепак, кунжаралар хар хили химиявий таркибга эга. Ҳайвонот озуқаларининг химиявий таркиби қатор шароитларга боғлиқ; сутники – моллар тури ва зотига, соғим даврига ва

озиқлантириш шароитига, балиқ ёғи, балиқ, гўшт-суяк униники – хомашё сифатига ва уни қайта ишлаш технологиясига. Шунинг билан бирга озуқаларни фақат химиявий таркибига қараб баҳолаш етарли эмас, чунки айрим озуқаларда (буғдой, маккажўхори, сули дони), асосий озуқавий моддалар бўлса-да ёш молларни нормал ўсишини ва ривожланишини таъминламайди. Хар хили озуқалар оқсиллари бир-биридан аминокислоталар таркибига қараб фарқланадилар. Ҳозирда 30 га яқин аминокислоталар турлари маълум. Аминокислоталардан лизин, триптофан, треонин, лейцин, изолейцин, валин, метионин, фенилаланин, гистидин, аргининлар ҳаётий муҳим, ўрини ҳеч нарса боса олмайдиганлардир ва моллар уларни озуқаларда албатта олмоқлари лозим. Бу аминокислоталар организмда ҳосил бўлмайдилар, шунинг учун ҳам уларни йўқлиги ёки етишмаслиги ёш молларни ўсишини тўхтатади, вояга етган молларнинг организми ёмон ҳолатга тушади. Оқсилида аминокислоталар мавжуд бўлган протеин мол оқсили ҳосил бўлишига етарли бўлмаган тўлақимматли бўлмаган дейилади. Ўз таркиби бўйича озуқа протеини мол танасидаги протеинга яқин бўлса унинг тўйимлилиги ёки биологик қиммати юқори. Қуйидаги ҳайвонот озуқаларининг протеини энг юқори биологик қимматга эга: сут, қон, гўшт ва балиқ уни, сутни қайта ишлаш қолдиқлари ва бошқалар. Бундай озуқалар протеини мол танасида 75-90% га фойдаланилади. Дуккакли экинлар, уларнинг пичани, кўк ўтлар ва силослар протеини юқори биологик қимматлилиги билан ажралиб туради, (75-80%),. Озуқалар тўйимлилиги ва ҳазм бўлиши Озуқанинг тўйимлилиги – ҳаётий жараёнларни, ўсишга, ривожланишга ва маҳсулотни ҳосил бўлишига керак бўлган мол организмининг озуқавий моддаларга талабини қондириш хусусиятидир. Хар хили озуқаларнинг тўйимлилиги хар хил; у аввало улардаги тўйимли моддаларни миқдори ва сифатига боғлиқдир. Озуқада сув қанчалик кўп бўлса, унинг тўйимлилиги шунчалик пастдир. Қуруқ моддалари кўп бўлган озуқалар ўзининг тўйимлилиги

бўйича қанча органик модда уларда кўплигига боғлиқ. Агарда озуқанинг кўп таркибида кўп клетчатка бўлиб, крахмал, қанд, ёғ ва азотли моддалар кам бўлса, озуқанинг умумий тўйимлилиги баланд эмас, чунки клетчатка мол организмида ёмон хазм бўлади. Крахмал, қанд, ёғ ва протеинлар билан бой озуқа – юқори тўйимли ҳисобланади. Озуқалар тўйимлилиги уларнинг хазм бўлиш даражасига, яъни молнинг овқат хазм бўлиш органлари томонидан озуқанинг озуқавий моддаларини хазм бўлиш тўлалигига боғлиқ. Хар хил қишлоқ хўжалик ҳайвонлари учун бир хил озуқаларни тўйимли хазм бўлиши хар хилдир, чунки уларда овқат хазм қилиш органларининг тузилиши ва физиологик фаолияти бир хил эмас. От, чўчқа, сигир, парранда озуқаларни хар хил хазм қиладилар. Лекин хазм қилиш жараёнининг моҳияти барча молларда бир хил. Озуқалар таркибига кирувчи озуқавий моддалар ҳазм бўлиш ширалари, ферментлар ва микроорганизмлар таъсирида овқат ҳазм қилиш органларда оддий, эрийдиган ҳолатгача парчаланиши натижасида ичакнинг қилчалари орқали енгил сўрилади, қонга ва лимфага тушади, хазм бўлмаган моддалар танадан нажас шаклида четланади. Мол организми томонидан хазм бўлган моддалар миқдори қабул қилинган озуқа миқдорига фоизда ифодаланган қисми ҳазм бўлиш коэффициенти дейилади. Хазм органлари хар хил молларда хар хил бўлганлиги туфайли таркибида кўп клетчатка бўлган дағал ўтларни ҳазм бўлиш коэффициенти бир хил эмас. Масалан, кавшовчи молларда бундай озуқаларнинг коэффициенти кавшовчи бўлмаган молларга қараганда юқоридир. Ўтлоқ пичанни кавшовчилар 61% га, отлар – фақат 52% га хазм қиладилар. Озуқаларни хазм бўлишига қатор бошқа шароитлар: молнинг ёши, индивидуал хусусиятлари, берилган озуқанинг ҳажми ва таркиби, озуқаларни тайёрланиши, озиқлантириш техникаси ва бошқалар таъсир қилади. Ёш моллар клетчаткани вояга етганларга қараганда ёмонроқ хазм қиладилар. Қарри, тишлари ейилган молларда озуқаларни хазм бўлиши пасаяди.

Бир хил озуқаларни ҳазм бўлишига мослашган моллар уларни енгил хазм қиладилар. Ёш пайтида қандай озиқланиш турига мол ўрганса, вояга етганида ҳам шу турга яхшироқ мослашади. Озуқаларни майдалаш, талқон қилиш, уларни бойитиш ва таъмини яхшилаш молларни иштаҳасини яхшилайди, шунинг учун ҳам хазм бўлишга яхши таъсир қилади, чунки овқат ейимидаги кучли иштаҳа овқат хазм қилиш ширасини кўп ажралишига ва ошқозон-ичак трактининг жадал ишлашига ундайди. Шундай жараён ўтишига силос, кўк ўтлар, илдизмевалилар, ачитқиланган озуқалар ёрдамлашади. Молга бир маротабасида кўп озуқа бериш овқат хазм бўлишини ёмонлаштиради ва ҳазм бўлишини бирмунча пасайтиради. Шу миқдордаги озуқа бир неча мароталаб, бўлиб берилса уни хазм бўлиши яхшиланади, чунки мол организмида хазм бўлиш безларининг сонли рефлектор қўзғалиш натижасида шираларни ажралиши ва овқат хазм бўлиш трактининг ишлаши кучаяди. Протеин миқдори кам бўлса, озуқаларнинг ҳазм бўлиши пасаяди. Масалан, кавшовчи молларга кам протеинли сомон ва картошка берилса, моллар нажасида ҳазм бўлмаган крахмал пайдо бўлади; бу озуқаларга оқсил билан бой озуқалар қўшилса, нажасида крахмал пайдо бўлмаган. Озуқада клетчатка миқдори кўп бўлса озуқани бошқа қисмлари хазм бўлиши ёмонлашади. Масалан, қўйларни баланд тоғлар ўтлари билан озиқлантиришда қуруқ моддада клетчатка миқдори 25,1% бўлиб, органик моддаларни хазм бўлиши 75% ни ташкил қилган, лекин клетчатка кўпайиб 28,4%, 29,8%, 30% бўлганида, хазм бўлиш тегишлича камайган – 67%, 61%, 54%. Озуқаларни ҳазм бўлиши молга хар хили ўтлар берилганида яхшиланган. Кавшовчи молларда озуқаларнинг ҳазм бўлишига силос ва бошқа ширали озуқалар таъсир кўрсатганлар. Ширали озуқалар молга берилганда ошқозонга тушадиган оғирлик пасаяди, чунки бу озуқаларда кам клетчатка бор, ичаклардаги ҳазм бўлиш кучаяди. Овқат ҳазм бўлиш жараёнининг бундай

ўзгариши пировардида берилган озуқаларнинг умумий ҳазм бўлишига келтиради. Дағал хашаклар ҳам кавшовчи молларни озиқлантиришда катта аҳамиятга эгадирлар. Бу озуқаларда қанчалик клетчатка кўп бўлса ҳазм бўлиш жараёни ёмонлашиши маълум. Лекин клетчаткани озуқа таркибида бўлгани катта аҳамиятга эга. Ичакда клетчатка бўлмагани овқат ҳазм бўлишни бузиши мумкин, бундай вазият сигирларни баҳорда фақат кўк озуқа, қишда кўп миқдорда илдизмевалар билан боқилганида рўй беради. Шунинг учун ҳам кавшовчи моллар рационида маккажўхори – дуккаклилар – сомонли силос ўз ўрнини эгаллаши лозим. Озиқлантириш тартибига риоя қилинганида молларда овқат ҳазм қилиш безларидан шира ажралишини кўпайтирувчи шартли рефлекслар ҳосил бўлади, бунинг натижасида озуқалар ҳазм бўлиши кучаяди. Озуқалар тўйимлилигини баҳолаш Озуқалар тўйимлилигини баҳолаш учун нафақат уларни ҳазм бўлишини, балки ҳазм бўлувчи озуқавий моддаларни қайси қисми организм томонидан ўзлаштирилишини ва мол танасининг таркибий қисмига ўтишини ундан олинадиган маҳсулот миқдорини билиш керак. Шунинг учун озуқаларни маҳсулотли таъсирини, масалан ёғни мол танасида тўпланишига қараб баҳолайдилар. Хар хили озуқаларнинг тўйимлилигини тенглаштириш қулай бўлиши учун, улардан бирисини шартли равишда ўлчов бирлиги деб олса бўлади. Озуқаларнинг умумий тўйимлилигининг шартли ўлчов бирлиги озуқа бирлиги дейилади. Унинг умумий тўйимлилиги тахминан 150 г ёғ тўпланишига тенг. Озуқанинг тўйимлилиги комплекс равишда, кўпгина кўрсаткичлар билан аниқланади.

Озуқалар турлари ва уларнинг тавсифи Озуқалар қуйидаги гуруҳларга бўлинадилар: 1), дағал, 2), ширали, 3), кучли, 4), ҳайвонот озуқалари, 5), минерал ва витаминли ўтлар. Дағал озуқалар Дағал озуқаларга пичан, сомон ва тўпон киради. Пичан барча қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг озиқлантиришда ишлатилади. Чўчқа ва паррандага уни пичан уни шаклида берадилар. Пичан тўйимлилиги қуйидагиларга боғлиқ: ўсимликларни ботаник таркиби, ўрим вақти, ўрим ва қуритиш усули, сақлаш шароитлари ва бошқалар. Пичанда қанчалик дуккакли ўтлар (бедада,эспарцетда ва бошқаларида),, кўп бўлса, унинг тўйимлилиги шунчалик юқоридир, (протеин ва минерал моддалар, айниқса кальций миқдори ошади),. Пичандаги бошоқли ўтлар ҳам қимматли ўтлар ҳисобланади. Пичанда хар хили ўтлар кам қимматлидир. Уларда кам қимматлилар билан бирга ейилмайдиган, мол учун зарарли ва заҳарли ўтлар ҳам учрайди. Ўтни пичанга ўтлар энди гуллаган вақтидан бошлаб, ўсимликларнинг гуллаши охиригача ўришни якунлаш керак. Ўрим вақти ўтган пичан таркибида клетчатка кўп бўлиб, у витаминлардан камбағал, дағал бўлади. Бундай пичанни моллар яхши емайди ва у ёмон ҳазм бўлади. Яхши йиғилган пичан кўк ёки кўк- қорамтир рангли ва хушбўй бўлади. Ёмон йиғилган пичан қорайган, баргини йўқотган бўлади, бундай пичан, айниқса яхши қуритилмагани, моғорланади ва айниган ҳидга эга. Қорамол, қўй ва отларга пичан қайта ишланмасдан берилиши мумкин. Фақат дағал пояли пичанни сомондек майдалайдилар. Витаминли пичанни ёш ва зотли моллар учун тайёрлайдилар, бунда ўсимликлар гуллаш олдидан ўрилиши лозим. Қуритиш тез фурсатларда, бостирма остида ўтказилади. Витаминли пичан қуруқ берк хоналарда сақланади. Энг яхши пичан экилган дуккакли ва дуккакли-бошоқли ўтлардан олинади.

Пичан уни тайёрланадиган пичаннинг намлиги 14% дан зиёд бўлмаслиги керак. Пичан унини гуллашидан олдин дуккаклилар, дуккакли-обошқлилар ва ўтлоқдаги ўтлардан тайёрлайдилар. Пичан майдаланади, талқон қилинади. Парранда ва ёш чўчқалар учун талқоннинг ингичкалиги 1 мм, бошқа моллар учун 2 мм дан ошмаслиги керак. Пичан унининг тўйимлилиги пичан тўйимлилигидан юқори. Беда баргларидан тайёрланган пичан унида 23% га яқин хом протеин , 2% ёғ, азотсиз экстрактив моддалар 44%, хом клетчатка 17% ва минерал моддалар 12% гача бўлади. Пичан барча қишлоқ хўжалик ҳайвонлари, айниқса, чўчқа ва паррандага берилади. Хар хил усулда сунъий равишда қуритилган ўтлардан ўт уни тайёрланади. Пичан унидан у қуруқ моддаларни, протеин ва айниқса, каротинни кўплиги билан фарқланади. Пичан ва ўт унини буғлаш ёки пишириш тавсия этилмайди – бу ундаги витаминларни емиради. Уни сув билан намлаш мумкин, энг яхшиси буғланган, яъни пиширилган илдизмевалилар, силос ва кучли озуқалар билан аралаштириб молга бериш керак. Паррандага беришда пичан унини майдаланган дон билан аралаштириб берадилар. Пичан уни қуруқ, салқин ва қоронғи хоналарда қути ва халталарда сақланади. Сомоннинг сифати ташқи кўринишидан аниқланади. У ёруғ, ялтироқ, чангсиз, зангсиз бўлиши керак. Бузилган сомон молга берилмайди. Сомон тўйимлилиги экин турига, уни тайёрланган вақтига, тупроққа, ўғитга, бегона ўтларни аралашма даражасига боғлиқ. Бошоқли дон сомони , айниқса, куздагисиникида клетчатка кўп (35-45% гача),, протеин ва ёғ кам. Клетчатка кўплигидан сомоннинг ҳазм бўлиши ва умумий тўйимлилиги юқори эмас. Баҳорги сомонда клетчатка кам ва уни якунлари тўйимлилиги бўйича пичаннинг паст сортларига яқинлашади. Сомонни оддий қайта ишлаш усули-майдалаш-сомон кесигини тайёрлаш, қорамол учун 3-4 см, отларга 1,5 – 2 см. Бунинг учун хомини сомон кескичдан

ўтказадилар. Бундай сомонни молга беришдан олдин сув билан, тузлаб берадилар, буни моллар иштаҳа билан ейдилар. Сенаж – ўрилгандан кейин сўлдирилган ва 45-55% намликда йиғиштирилиб консервация қилинган озуқа чиришини вужудга келтирувчи микроорганизмлар таъсирида ҳамда ўсимлик ҳужайралари нафасланишида карбонат ангидрид гази йиғилиши оқибатида озуқани бузилишини олдини олиш учун муҳитнинг физиологик қуруқлиги ҳосил қилиниб ўтлар консервация қилинади. Силосдан фарқли ўлароқ сенаж нордон бўлмайди. Сенаж қилинганида озуқавий моддалар нобуд бўлиши 12-18% дан ошмайди, пичан ва силос тайёрлашда эса ўтларнинг йўқолиши бундан анча зиёд бўлади. Умумий тўйимлилик бўйича сенаж силосдан анча юқори ва қанд билан бой. 1 кг сенаж ўртача 0,35 озуқа бирлигига тенг. Сенажнинг юқори тўйимлилиги аввало ундаги қуруқ модда кўплиги ва ўсимликлар барги сақланганлиги, (пичан тайёрлаш учун қуритилганда унинг кўп қисми йўқолади),, билан тушунтирилади. Қорамол рационида сенаж силос ва пичанни ўрнини тўла қоплайди. Сенаж дағал ва ширали ўтлар ўртасида оралиқ ўт ҳисобланади. Сенаж тайёрлаш технологияси ўтларни ўришдан, сўлдиришдан, уюмга йиғишдан, майдалаб тарнспорт воситасига ортишдан, сақлайдиган жойга тўкиб шиббалашдан ва ҳаво кирмайдиган пленка билан беркитишдан иборат. Шунинг билан бирга имконият бўлмаса сўлдирилган ўтни майдаламасдан хандакка тўкиб шиббалаб бостирса бўлади, лекин майдалаб босиш ҳар томонлама абзал. Иккинчидан, бизнинг кескин континентал иқлимда, совуқ қишда сенаж қопланган плёнка устидан 15-20 см тупроқ солиб, сомон лой билан сувалса сенаж яна яхши сақланади. Сенажнинг сифатини баҳолашда унинг ранги, ҳиди, таъми, таркибига эътибор бериш керак. Сифатли сенаж бостирилган хомашё турига қараб сариқ-яшил, жигар ранг ва оқ-жигарранг тусли бўлади. Бузилган сенаж ранги ўзгаради, улар қорамтир тус олади: қўнғир, қорамтир-жигарранг, кулранг, қора.

Яхши сенаж таъми – кучсиз нордон яъни мазалироқ хушбўй. Паст сифатли яъни бузилган сенажнинг таъми аччиқроқ, ёқимсиз бўлади. Сифатли сенаждан мевали ҳид келади. Бузилганида эса сирка, тахир ёғ, селёдка ҳидли бўлади. Яхши сенажда ўсимликлар таркиби тўла сақланади. Бузилган сенажда ўсимликлар таркиби тўла бузилади; сенаж бўялиб, қўллар билан уқаланганда кир доғлари қолдиради. Сенаж сифатини кўз чамалаб, балл бериб ҳам аниқласа бўлади, лекин уни аниқ билш учун нусхалар лаборатория тахлилидан ўтиши керак. Сенаж босиш жараёнида тарозида ўлчалмаган бўлса, унинг умумий оғирлиги хандак ҳажмини (узунаси, эни, баландлигини бир-бирига кўпайтириб),, 1м 3 сенаж оғирлигига кўпайтирадилар. Сенаж босилганидан 10-15 кун ўтганидан сўнг, ўлчанади. 1м 3 беда оғирлиги 550 кг тенг. Мисол. Хандакнинг узунаси 40 м, эни 8 м, чуқурлиги (баландлиги), 3,5 м, 1м 3 беда сенажи 550 кг. Х андак ҳажми 40х8х3,5 = 1120м 3. Хандакдаги сенаж оғирлиги 616 тоннага тенг, (1120м 3 х 550 кг),. Сомонни қайта ишлашнинг бошқа усуллари ҳам бор. Уни махсус қозонларда буғлайдилар. Ва молга беришдан олдин кучли озуқалар қўшилади. Сомонга ишқорлар ва кислоталар эритмалари билан химиявий ишлов берилади. Цементланган чуқурларда сомонни аммиак суви билан ҳам қайта ишлаб, уни азот билан бойитиб ҳазм бўлишини оширадилар. Талқон тўйимлилиги бўйича 1,5-2,5 марта сомон тўйимлилигидан юқори, лекин у ёмон қурийди, кўп намликни ўзига тортади, шунинг учун тезда бузилади. Уни қиш бошланишида молга бериб тамомлаш керак. Ширали озуқалар- қишлоқ хўжалик ҳайвонларини озиқлантиришда алоҳида ўрин тутади. Улар модда алмашинувига, овқат ҳазм бўлишига, молларни маҳсулдорлигини ошишига ижобий таъсир қилади, чунки уларда углеводлар, амидлар, витаминлар ва енгил ҳазм бўладиган минерал тузлар миқдори кўпдир. Ширали озуқалар клетчаткаси майин ва енгил ҳазм бўлади. Бу озуқалар моллар томонидан иштаҳа билан ва кўп миқдорда ейилади. Ширали

озуқаларга силос, илдимевалилар, полиз экинлари, сабзавот қолдиқи ва кўк ўтлар киради. Силосланган озуқа. Силос тўйимли ва қимматли ширали озуқадир. Юқори сифатли силос ўзининг тўйимлилиги бўйича тайёрланган озуқавий экинлар тўйимлилигига яқинлашади. Силослаш ширали ва кўк ўтларни энг оддий ва ишончли консервалаш усулидир. Унинг мағизи шундаки, микроорганизмлар томонидан ҳосил бўлган бижғиш натижасида янги майдаланган ва зич жойлашган ўсимлик массасида уни консервалайдиган ва чиришдан сақлайдиган органик кислоталар йиғилади. Сут-ачитқи бактериялар фаолияти натижасида ҳосил бўладиган сут-ачитиш баижғишида энг яхши силос олинади. Муваффақиятли силослаш гарови – силосланаётган хомашёда қанднинг бўлиши. Бактериялар маълум шароитларда қонни сут кислотасига айлантирадилар, у эса энг яхши консервант ҳисобланади. Сут кислотаси билан бошқа кислоталар, хусусан уксус кислотаси ҳам ҳосил бўлади. Сифатли силосда 2% га яқин бўш кислоталардан таркиб топади. Бундай шароитда силосни озиқлантиришга ярамайдиган мойнордон ва чириш бактериялари ривожланмайдилар. Силослаш жараёни рН (нордонлик), 4,0-4,2 га етганда якунланган ҳисобланади. Силослаш даражасига қараб озуқавий экинлар енгил силосланадиган, қийин силосланадиган ва силосланмайдиганларга бўлинадилар. Қанд миқдори кам бўлган озуқалар яхши силосланадилар. Буларга маккажўхори, жўхори, кунгабоқар, сули, илдизмевалилар барги ва бошқалар киради. Қанд минимуми қандни ҳақиқатдаги миқдорига яқин бўлса, масалан дуккаклилар қийин силосланадиган озуқаларга киради, уларни енгил силосланадиган озуқалар билан аралаштириб силослаш лозим. Сутнордон бижғиш анаэроб (кислородсиз), муҳитда яхши ривожланади, чунки сутнордон бактерияларга кислород керак эмас. Тез фурсатда озуқани босиш ва синчиклаб шиббалаш билан хандакдан ҳаво сиқиб чиқарилади, демак

силосдаги озуқавий моддаларнинг йўқолиши қисқаради ва асосан сутнордон бактерияларни ривожланиши пасаяди. Силосланадиган озуқани зичлиги ва ундаги сутнордон бижғишни муваффақиятли ривожланиши уни намлигига боғлиқ. Энг маъқул намлик 65- 75% дир. Зиёдроқ намликда қанд эритмасининг қуюқлиги нормал бижғиш учун етарли бўлмаслиги мумкин, камроқ намликда – силос массаси зич шиббаланмайди ва унда кўп ҳаво қолади. Шунинг учун етарли бўлмаган ва зиёд намлиги бўлган озуқаларни аралаштириб бирга силослаш керак. Силослаш учун асосий хомашё бу маккажўхори сўталар билан ва сўтасиз. Уни протеин билан бой (озуқавий ловия, беда ва бошқалар),, озуқалар силослаш маъқул. Силослаш учун далачилик ва полизчилик қолдиқлари, пичан, ярамайдиган ёввойи ўтларни ҳам ишлатиш мумкин. Гуллашдан олдин ўрилган бу ўтлар арзон ва сифати бўйича қониқарли силос беради. Полиз экинларидан озуқавий тарвуз, қовоқлар ҳам силосланади. Кўп нами бор экинлар силослашда сомон, тўпон, маккажўхори сўталарининг ўзаки қўшилади. Маккажўхоридан ширали, майин, тўйимли ва ҳазм бўлувчи силос тайёрланади. Маккажўхоридаги қанднинг зиёди уни қийин силосланадиган дуккакли озуқалар билан силослаш имконини беради. Бу маккажўхори силосини протеин билан бойитишда жуда муҳимдир. Шу мақсадда маккажўхорини озуқавий ловиялар билан аралаштириб экадилар. Бундай экинларнинг 1 гектаридан 7000 озуқа бирлиги ва 600 кг ҳазм бўлувчи протеин ҳосили олинади. Маккажўхорини силосга сўталар сут-мум ва мум холат даги етилишда ўрадилар. Маккажўхори сўталари сут-мум ҳолатида айрим силосланганида юқори қимматли кучли силосланган озуқа олинади, уни барча қишлоқ хўжалик ҳайвонлари иштаҳа билан ейдилар. Маҳсулдор сигирларга, бузоқларга, чўчқа ва паррандага бундай озуқа айниқса керакдир. Силосланган сўталар билан молни боқиш бутун рационнинг, шу жумладан пичан ва сомоннинг озуқавий моддаларидан тўлиқ фойдаланишга имкон яратади. Сўталар пўстлоқида қон гемоглобинини ҳосил бўлишида қатнашадиган каротин ва хлорофиллнинг етарлича миқдори бордир.

Қишлоқ хўжалик ҳайвонларини озиқлантиришда комбинациялашган (қўшилган), силос муҳим аҳамиятга эга. Бундай силоснинг тўйимлилиги фойдаланилган экинлар таркибига боғлиқ; у одатдаги силосдан тўйимлидир – 1 кг комбинациялашган силосда 0,25 озуқа бирлиги, 20 г ҳазм бўладиган протеин, 10-15 мг каротин ва 4-5% кўп бўлмаган клетчатка мавжуд. 25-30% сўтали маккажўхори, 60-70% қанд лавлагиси, сабзи, картошка, полиз экинлари ва 5- 10% дуккаклилардан таркиб топган силос шундай тўйимликка эга. Силослаш техникаси Силосланаётган экинни зичроқ босилиши учун уни сомон-силос- кескичларда ва силос комбайнларида (ўримда), майдалайдилар. Экинларни майдалаш хужайраларни нобуд бўлишини тезлаштиради ва улардан таркибида қанд бўлган ширани тезроқ ажралишини тайминлайди. Маккажўхори, судан ўти, топинамбур, кунгабоқар кесикларини катталиги 3-5 см, беда, дуккакли-бошоқли дон аралашмаси, илдизмевалилар ва карам барги 1-1,5 см гача майдалангани яхши. Силослашни бошлашдан олдин силос иншоотларини, хандакларни яхшилаб тайёрлайдилар, ён томонларини шувайдилар, тагини бетонлаб, 20-30 см сомон билан қоплайдилар, барча томонларини оҳаклайдилар. Силос иншоотлаприни иложи борича танаффуссиз тўлдириш керак, (хандакларн и 1-2 кун ичида),. Силосланаётган массани текислайдилар ва яхшилаб шиббалайдилар. Маккажўхори сўталарини бутун ва майдаланган ҳолда, пўсти билан ва пўстсиз силослайдилар. Агарда силос чўчқалар ва парранда учун мўлжалланган бўлса, сўталарни озуқа майдалагичларда кесмасдан майдалаш керак. Хандакка келтирилган маккажўхори массаси 70% намликда бўлиши лозим. Уни текислаб, оғир тракторлар билан шиббалайдилар. Хандак баландлигигача тўлдирилиб, устини полиэтилен пленка билан бекитилади ва 20-25 см тупроқ билан қопланади. (5-7 см лой билан шувалгани ундан ҳам яхши),. Молга бериш учун силосни олиш хандакнинг бир томонидан бошланади. Кесиб олинган

юзани очиқ ҳавода қолдирмасдан, брезент билан бекитиб қўйиш силосни қуёш нурларидан, ёмғирдан сақлайди. Хандак таги доимо супирилиб, тоза ҳолатда сақланиши лозим. Озуқаларни химиявий консервaлаш Қийин силосланадиган ўсимликларни силослашда химиявий консервантлар, асосан кислотлар, уларнинг аралашмаси ва тузлар ишлатилади. Кислотали препаратлардан чумоли ва бензой кислоталардан кенг фойдаланилади. Чумоли кислотаси – 85% қуюқликдаги рангсиз эритма. Қийин силосланадиган экинларни силослашда 1 тонна массага 2-3 кг, силосланмайдиганларга – 4-5 кг солинади. Чумоли кислотаси чириш бактерияларининг ривожланишини кучли эзади ва сутнордон бактерияларга кучсиз равишда таъсир қилади. Силосга сепилишидан олдин ўзига хос хидини йўқотиш учун чумоли кислотасини 1:3,5=4 нисбатда сув билан суюлтирилади ва пуркагич ёрдамида силосга сепадилар. Бензой кислотаси – ҳидсиз, оқ кукун. Ўтларни силослашда 1 т хомашёга уни 3 кг қўшадилар. Бензой кислотаси ачитқини ва чириш бактерияларни ривожланишини тўхтатади, лекин сутнордон бактериялар ҳаёт фаолиятига деярли таъсир қилмайди. Силос массасига уни қуруқ шаклда, қўлда текис тақсимлаб сепадилар. Кислоталик препаратлардан ташқари кўк массани консервация қилиш учун натрий пиросульфити, натрий нитрити ва бошқалар қўлланилади. Бу препаратлар ҳам чириш бактериялар ва ачитқи хужайраларининг фаолиятини тўхтатади. Препаратлар билан тайёрланган силос молга босилганидан 2 ой ўтганидан кейин берилади. Силосланган озуқаларни баҳолаш Силос сифати кўз чамалаб (ранги, ҳиди ва таркиби бўйича), ва лаборатория усули билан аниқланади. Яхши силос оч сариқ – яшил рангли ва ўсимликларни

таркиби тўлиқ сақланиши билан тавсифланади. Ёмон сифатли силос– қорамтир, ёқимсиз, ўткир ҳид билан, ўсимликнинг таркибий қисми сақланмайди. Бармоқлар орасида уқаланганда яхши силос енгил учадиган хушбўй ҳид қолдиради, ёмон силос – узоқ вақт учмайдиган мой кислотасининг ёқимсиз ҳиди қолади. Моғорланган, чириган силосни молга бериб бўлмайди. Силослаш технология тўғри ўтказилса силос мева ҳидига эга бўлади. Етарлича зичланмаган ва яхши бекитилмаган силос массаси 65-70  гача қизади, силос жавдар нонининг сиртидаги ҳидини эслатади. Бундай силоснинг сифати юқори эмас. Силос сифатини аниқ баҳолаш учун лабораторияда олинган қатор кўрсаткичлар ҳисобга олинади. Бунда силос балл системаси бўйича баҳоланади, шунинг билан бирга аъло силос 16-20 балл, яхшиси 11-15 балл, қониқарлиси- 6- 10 балл ва ёмони – 6 баллдан кам қилиб баҳоланади. Силоснинг тўйимлилик қиммати хомашё сифатига, силослаш технологиясига ва қатор бошқа кўрсаткичларга боғлиқ. жадвал Хомашё тури ва силоснинг тўйимлилиги Силос тури 1 килограммдаги Озуқа бирлиги Ҳазм бўлувчи протеин Маккажўхори, дони сут-мум пишган 0 ,2 14 Маккажўхори, дони мум пишиш фазасида 0,25 16 Кунгабоқар 0,16 15 Сорго (жўхори), 0,22 11 Судан ўти 0,23 18 Хўжаликда тайёрланган силосни амалда босилган миқдорини ҳисобга олиб ёки босилганидан 20 кун сўнг ҳисоблаш усули билан аниқлайдилар. Ундан ташқари, силосдаги озуқа бирлиги, ҳазм бўлувчи протеин ҳисобга олинади,

бунинг учун силос тўйимлилигининг кўрсаткичлари унинг оғирлигига кўпайтирилади яъни хандак ҳажми 1 м 3 силос оғирлигига кўпайтирилади. Масалан, хандак чуқурлиги 3 метр, узунлиги 30 метр, эни 6 метр (3х30х6 = 540м 3 ). 1 м 3 маккажўхори силоси 750 кг га тенг, шунда силос оғирлиги 540 м 3 х750 кг = 405 тоннага тенг. Силоснинг ўзига хослиги – бошқа турдаги озуқаларга қараганда бироз юқори нордонлигида. Яхши сифатли силос мол организмига салбий таъсир қилмайди. Лекин паст сифатдаги силосни молга бериш молнинг соғлигига ва маҳсулдорлигига зарарли таъсир қилиши мумкин. Молларга силос ейишни аста-секинлик билан, 7-10 кун давомида ўргатадилар. Сигирларга уни кунига 25-30 кг, вояга етган қўйларга 3-4 кг, чўчқаларга – 2-3кг берадилар. Илдиз ва туганак мевалилар молларни қиш даврида озиқлантиришда катта аҳамиятга эгадирлар. Улар кўп миқдорда енгил эрийдиган углеводлардан иборат, уларнинг кўписи витаминлар билан бой. Протеин, ёғ ва минерал моддалар (айниқса фосфор ва кальций), , илдиз ва туганак мевалиларда камчил. Шунинг учун ҳам уларни протеин ва минерал моддалар билан бой бошқа озуқаларни қўшиб молга бериш керак. Улар моллар томонидан иштаҳа билан ейилади ва енгил ҳазм бўлади. Молларнинг маҳсулдорлиги (соғим, гўшт, ёғ ва жуннинг кўпайиши),, бу озуқалар билан боқилганда кўпаяди, улар юқори ҳосил берадилар. Шунинг учун ҳам озуқа балансида катта ўринга эгадирлар. Бундай озуқалар айниқса сутлик мол ва чўчқа учун қимматлидир. Илдиз ва туганак мевалилар да кўп сув бор (70-90%),, уларда клетчатка ва ёғ кам. Протеин билан ҳам улар бой эмас(1-2%),. Қуруқ модданинг асосий қисми углеводлар – қанд, крахмал, пектин моддалардан иборат. Минерал моддалар, жумладан кальций ва фосфор илдиз ва туганак мевалиларда оз (0,03-0,04%). Илдиз мевалилар витаминлар билан бой. Сариқ рангли сортлар, айниқса қизил сабзи, каротинга бой. Бу озуқалар яхши ҳазм бўладилар, кавшовчилар ва чўчқалар уларнинг органик моддаларини 90% гача ҳазм қиладилар.

Намлик кўплигидан илдиз л и ва туганакли мевалилар ни сақлаш қийин. Уларни 0,5-3  С да сақлаш мумкин. Паст ёки юқори ҳароратда музлайдилар ва хужайралар нафасида озуқавий моддаларни йўқотадилар ва ўсиши мумкин. Илдиз ва тугунак мевалиларни омборхоналарда қуруқ, тоза, чиримаган ҳолда сақлайдилар. Молларни озиқлантиришда қанд ва хаша г и лавлагини, сабзини ва картошкани ишлатадилар. Қанд лавлагида 25% қуруқ модда бор, тўйимлилиги бўйича хашаги лавлаги ва картошкадан устун келади. 1 га ердан қанд лавлаги 450-500ц ва ундан кўп озуқа бирлиги ҳосилини беради. Хашаки лавлаги ни кўпинча сутлик мол рационига кўшадилар, бунда соғим кўпаяди. 1 га ердан 500-700 центенер ҳосил олинади. Унинг барги ҳам қорамол ва чўчқаларга едирилади. Хар хил молга 3-5 кг хашаки лавлаги берилади. Сабзи – наслдор ёш молларга ҳамда сутлик сигирларга айниқса қимматли озуқа ҳисобланади. Унда 12-15% қуруқ модда бўлиб, сабзи каротин билан бой, диетик хусусиятлари билан ажралиб туради. Сутлик молга кунига 20 кг гача, бўрдоқидаги чўчқаларга рационнинг умумий тўйимлилигини 40-50% гачасини берадилар. Картошкада 25% гача қуруқ модда бор, унинг 20% крахмалдан иборат. Картошкада В витаминлар гуруҳи С витамини кўп. Картошка қорамолга, отларга ва қўйларга ҳўл ҳолда, чўчқаларга эса – ҳўл ва пиширилган ҳолда берилади. Молга беришдан олдин ифлос картошка ювилади, майдаси – ундан ташқари майдаланади. Ўсган картошкани молга эҳтиётлик билан берадилар чунки бундай картошкада соланиндек заҳарли, овқат ҳазм қилиш органларини касаллантирувчи модда бордир. Бундай картошкани молга беришдан олдин ўсигини синдириб пиширадилар ва молга кам миқдорда берадилар. Полиз экинларидан хаша г и тарвуз, хашаги кади, қовоқча молга берилади. Улар кўп ҳосил берадилар. Полиз экинлари сут берувчи ва бўрдоқиланадиган қорамоллар учун яхши озуқа ҳисобланади,

Хашаги кади – чўчқачиликда кенг фойдаланилади. Химиявий таркиби ва тўйимлилиги бўйича полиз экинлари илдизмевалиларга ўхшайдилар. Уларни ҳўл ҳолда қорамолга 30 кг гача берадилар. Полиз экинларини молга биринчи навбатда бериш керак, чунки уларни сақлаш қийин. Кўк ўт Чорвачилик маҳсулотларининг кўп қисми молларни ёзда сақлаш даврида олинади, чунки йилнинг айнан шу фаслида маҳсулот сифатли ва арзон бўлади. Ўзбекистон шароитида моллар кўк ўтни йил давомида олиши мумкин. Ёз ойларида қорамол, қўй, отлар рациони асосан кўк ўтлардан иборат; чўчқалар ва парранда рационига кўк ўт тўла қимматли озуқа сифатида қўшилади. Кўк ўтлар табиий ва сунъий яйловларда н ҳамда дала ерларидан олинади. Уни яйловларда боқиш йўли билан ҳамда ўриб оҳурларда бериш йўли билан молларга берадилар. Кўк ўтда 60-85% сув, унинг қуруқ моддасида эса 20-25% протеин, 30% гача хом клетчатка, 4-5% ёғ, 35-50% азотсиз экстрактив моддалар ва 9-11% кул бор. Ўтнинг тўйимли моддалари яхши ҳазм бўладилар; жумладан органик моддасини кавшовчилар 85% гача, чўчқалар ва отлар – 70% гача ҳазм қиладилар. Ёш ўтнинг органик моддаси умумий тўйимлилиги бўйича кучли озуқаларга яқин, биологик қиммати бўйича эса улардан анча юқоридир. Кўк ўт каротин манбаи сифатида жуда қимматли. 1 кг ўтда у 70 мг ва ундан ҳам кўпдир. Каротин ўтларда ёш пайтида айниқса кўп, кейинчалик унинг миқдори камаяди. Кўк ўтлар қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг урчишида алоҳида аҳамиятга эга бўлган ўрни босилмайдиган аминокислоталар, ёғли кислоталар, енгил ферментланадиган углеводлар, витаминлар, макро ва микроэлементдар ва экстроген моддалар мавжуд. Хар хили озуқавий абзаллиги бўйича кўк ўтлар бошқа озуқаларга қараганда энг тўла қимматли озуқа ҳисобланади. Ўсимликлар барглари айниқса қимматлидир, уларда пояга қараганда озуқавий моддалар кўп.

Озуқавий экинларнинг химиявий таркиби ва тўйимлилиги кўпинча уларнинг ривожланиш даврига боғлиқ. Кўк ўтларнинг кўп қисмини моллар табиий яйловлардан оладилар. Уларнинг озуқавий қиммати ўсимликларни ботаник таркибига, улардаги озуқавий моддалар ва ейимлигига боғлиқ. Шу ҳислатларга кўра кўк ўтлар моллар учун қимматли озуқа ҳисобланади. Лекин бу ўтлар ҳар доим ҳам кўк ҳолатда бўлмайди, чунки вақт ўтиши билан улар қурийди, дағаллашади. Барча озуқалар бир вақтда етилмайди. Бу етишмовчиликларни кўк конвейерни ташкил этиб бартараф этиб бўлади. Кўк конвейер деганда молни эрта баҳордан кеч кузгача узлуксиз равишда кўк ўт билан таъминланиши тушунилади. Кўк ўт учун ўстириладиган экинлар сифатида бир йиллик ва кўп йиллик дуккакли ва бошоқли дон экинлари – беда, маккажўхори, жўхори, судан ўти ва бошқалар экилади. Уларни асосан ўриб молга едирадилар. Кучли (концентрат), озуқалар Кучли озуқалар таркибида озуқавий моддалар кўплиги билан тавсифланади, биологик нуқтаи- назардан улар доим ҳам тўла қимматли эмас, (бундай озуқалар таркибига айрим ҳаётий муҳим аминокислоталар кирмайди),. Кучли озуқалар гуруҳига бошоқли дон ва дуккакли экинлар дони, қатор ишлаб чиқаришнинг қўшимча маҳсулотлари ҳамда ҳайвонот озуқаларининг айрим турлари киради. Донли озуқалар химиявий таркиби бўйича 2 та гуруҳга бўлинади: углеводлар билан бой-бошоқли дон экинлар дони, протеин билан бой- дуккаклилар дони. Маккажўхори барча кучли озуқалар, айниқса, чўчқалар ва қорамол бўрдоқиланганда кенг фойдаланилади. Бошқа дон-озуқавий экинлар ичида маккажўхори энг ҳосилдорлиги. Арпа қорамолга, чўчқаларга-майдаланган, отларга –ясси ҳолда берилади. Сули билан отлар, наслдор қочирувчилар, ёш моллар озиқлантирилади. Уни бутун, ясси ва ун шаклида молга берадилар.

Дуккакли экинлар дони протеинга бой ва ёғ билан камбағал (соя-бундан истисно),. О зуқавий ловиялар донида 30% гача ҳазм бўлувчи протеин бор. Молларга 1-2 кг атрофида берилади. Ундан кўп берилса озуқа қийин ҳазм бўлади, ич кетади ва ичакларда газлар пайдо бўлади. Озуқаларни витаминлар билан бойитиш учун донни ундирадилар. Уни наслдор молларга ва паррандага берадилар. Дуккаклилар (соя, нўхат), донини чўчқаларга беришдан олдин пиширадилар яъни буғда димлайдилар. Кучли озуқалар молларга норма ва тузилган рацион асосида берилади. Хар хили озуқалардан аралаш ҳолатда маълум таркибда ва тўйимлиликда тайёрланади. Омихта ем билан озиқлантиришда ундаги озуқавий моддалардан фойдаланиш яхшиланади. Протеиннинг биологик киммати айниқса кўтарилади. Ундан ташқари, омихта емларни ишлатиш иқтисодий жиҳатдан фойдали. Омихта емлар моллар рецептлар асосида тайёрланади. Заводларда омихта емлар сочилган, брикет, гранула (донадор), шаклида чиқарилади. Омихта емларни фермер, паррандачилик ва чўчқачилик хўжаликларида мавжуд озуқалардан омихта ем тайёрлаш муҳим иқтисодий аҳамиятга эга. Бевосита хўжаликда тайёрланган омихта ем молларни ёшини, физиологик ҳолатини, маҳсулдорлигини эътиборга олиб тайёрланади. Лекин бунинг учун хўжаликда етарлича дон, қўшимча озуқалар, минерал моддалар, витаминлар етарли миқдорда ва сифатда бўлмоқи керак. Хўжаликларда омихта емни тайёрлашнинг яна бир томони комбинатларда тайёрланадиган омихта емлар кўпинча сифатсиз, унинг таркибий қисми рецепт асосида қилинмайди ва ниҳоят, улар ҳаддан ташқари қиммат. Шунинг учун фермерлар, чорвачилик хўжаликлари раҳбарлари, мутахассислар масалани бу томонини чуқур англаб, хўжаликда чорвачиликнинг мустаҳкам озуқа базасини яратишда, молларни сифатли озцқалар ва омихта ем билан таъминлаш масаласига алоҳида эътибор беришлари керак. Омихта ем

Сунъий усулда тайёрланган аралаш озуқалар Карбамид яъни синтетик мочевина, кавш қайтарувчи ҳайвонлар рационида протеин миқдорини ошириш учун ишлатилади. Карбамид асосан, таркибида азот манбаси оз бўлган ем-хашака қўшиб берилади. Ёш моллар уни ёмон ўзлаштиради. Сигирларга суткасига 100г гача ёки оқсилга бўлган умумий талабини 15-20% миқдорида карбамид бериш мумкин. Ярим ойдан катта бузоқларга умумий талабига кўра 40-50 г, яъни 20-25%, бўрдоқига боқилаётган йирик молларга 50-90%, яъни 25-30% миқдорида берилади. Умуман карбамид рациондаги қуруқ моддаларнинг 1% дан ошмаслиги керак. Қўйларга суткасига 13-18 г дан бериш мумкин. Карбамидни соф ҳолда бермасдан кўпроқ емга аралаштириб ёки сувда эритиб, пичанга сепиб, намлантириб бериш тавсия этилади. Саноатда ишлаб чиқарилган омихта ем таркибида 2,5-3% га яқин карбамид бўлиши керак. Витаминли препаратлар чорва моллари ва паррандалар маҳсулдорлигини оширишда муҳим аҳамиятга эга. Шунга кўра саноатда махсус витаминли препаратлар ишлаб чиқарилади. Бу препаратлар кукун ва суюқ ҳолда тайёрланади ва чорва моллари озуқаларига аралаштирилиб берилади. Антибиотиклар чорвачиликда кенг қўлланилади. Улар молларни касалликлардан сақлашда, соғлигини мустаҳкамлашда ва айниқса, ёш моллар жадал ўсиши, ривожланиши ва семириши учун муҳим аҳамиятга эга. Антибиотиклардан пенициллин, баомицин, тетрамицин ва бошқалар ишлатилади. Биопрепаратлар ҳам ветеринария соҳасида, айниқса чорва молларининг айрим юқумли касалликларини даволашда, соғлигини яхшилашда, ўсиш ва ривожланишини тезлаштиришда катта аҳамиятга эга. Бундай препаратлар юқумли касалликлар қўзғатувчи бактерия, вирус, замбуруғлар ва уларнинг озуқавий муҳитдаги фаолияти натижасида кўпайтириб тайёрланади. Сўйилган

соғлом моллар тўқималаридан биологик стимуляторлар, (ёш молларнинг жадал ўсишига ёрдам берувчи препаратлар),, тайёрланади. Минерал қўшимчалар. Минерал озуқалар умумий рацион таркибида айрим химиявий моддалар кам бўладиган қўшимча ҳолда берилади. Бундай қўшимчалар ичида кўп қўлланиладиганлари: кальций, фосфор, натрий ва айрим микроэлементлар. Ҳайвонот маҳсулотларидан тайёрланадиган озуқалар Ҳайвонот муҳсулотларидан бир неча хил озуқа, (сут, сутдан тайёрланадиган маҳсулотлар, сут чиқиндилари ва ҳоказолар),, тайёрланади. Шунингдек, қушхона чиқиндилари, (қон уни, суяк уни, ҳайвонларнинг ички органлари),, балиқ, консерва заводлари, пиллачилик, паррандачилик фабрикалари, инкубация станциялари, мўйна тайёрлаш хўжаликлари чиқиндилари ҳам қуритилиб, ун қилинган ҳолда фойдаланилади. Бу хилдаги озуқалар таркиби протеинга, витамин ва минерал элементларга бойлиги билан қимматлидир. 100 кг гўшт унида ўртача 50-80% озуқа бирлиги, 15-35 г ҳазм бўладиган протеин, 100 г балиқ унида 50-90 г озуқа бирлиги ва 20-50 г протеин, 100 г ёғи олинган сутда 13 г озуқа бирлиги ва 3 г протеин бўлиши аниқланган. Бундан ташқари 1 кг гўшт-суяк унидан 52 г кальций, 32 г фосфор, 1 кг балиқ унида 67 г кальций ва 32 г фосфор бўлади. Минерал қўшимчаларни барча турдаги моллар ва паррандалар рационига киритиш ижобий натижа беради. Донадор (гранулаланган), озуқалар ўт уни, ем ва витаминлар ҳолида турли хил минерал моддалар қўшиб тайёрланади. Улар қуруқ сочма ҳолда бўлганлиги учун узоқ вақт сақланади ва молларга механизмлар ёрдамида тарқатиш мумкин бўлади. Донадор озуқалар чорва ва паррандалар учун 1-2 мм дан 5 мм гача, чўчқа болалари учун 7 мм, катта ёшдаги чўчқалар учун 9-10 мм, бузоқлар учун 16 мм, сигирлар учун 25 мм бўлади. Айрим ҳолларда таркиби оқсил, витаминлар, минерал моддалар ва антибиотиклар билан бойитилади. Биркетланган озуқалар – пичан, сомон, кунжара, дон ва ҳоказолар аралашмалирини майдалаб, прессланган ҳолда тайёрланади. Шунга кўра сақлаш

учун жой талаб этилади. Қуруқ бўлганлиги учун узоқ вақт сақлаш ва механизмлар ёрдамида тарқатиш мумкин. Қорамолга бериладиган брикмали озуқалар таркиби қуйидагича бўлиши мумкин. Масалан, маккажўхори сўтаси ёки бошоқли дон пояси 40-90%, буғдой ёрмаси 5-15%, шунингдек кунжара, шрот, қанд лавлаги турп, фторсизлантирилган фосфат, ош тузи, карбамид бўлиши қабул қилинган. Отлар учун тайёрланганда: 40-45% пичан, 25-35% арпа ва бошқа қўшимчалар бўлади. Озуқаларни молларга беришга тайёрлаш Хар хил озуқалар (сомон, пичан, кепак, картошка, илдизмевалилар, дон, кунжара ва ҳоказолар),нинг тўйимлилигини ва ҳазм бўлишини яхшилаш мақсадида уларга турли усулларда ишлов берилади. Шоли сомони тўйимлилиги жиҳатидан бошқа турдаги экин сомонларидан бирмунча устун туради. 2-жадвал Сомон турлари ва уларнинг химиявий таркиби , % Сомон турлари Протеин Ёғ Клетчатка Анорганик экстракт моддалар Кул Озуқа бирлиги Ҳазм бўлувчи протеин Арпа 4,6 1,8 33,6 39,2 5,8 0,35 12 Жавдар 3,6 1,5 37,3 39,6 3,0 0,23 7 Кузги буғдой 4,4 1,6 34,2 36,9 6,0 0,22 11 Баҳорги б уғдой 4,5 1,6 36,7 36,8 5,4 0,20 8 Шоли 4,8 1,4 25,6 39,8 12,4 0,24 20 Шоли сомонини едиришга тайёрлашни, унинг тўйимлилигини оширишнинг бир неча усуллари мавжуд. I. Физикавий усул.

1. Майдалаш. Қорамоллар учун 4-5, қўйлар учун 2-3 см қилиб сомон майдаланиши керак. Молларга беришдан олдин унга кучсиз намакоб сепилади, дон ёрмаси, силос ва майдаланган илдизмевалилар қўшиб аралаштирилади. Айрим ҳолларда умумий миқдорининг 1,0-1,5% атрофида карбамид қўшилади. 2. Намлаш. Мазасини яхшилаш ва моллар ейиши учун майдаланган сомон илиқ тузли сувда намланади. Бунинг учун 80-100 л сувга 1,5-2 кг туз солиб эритма тайёрланади ва шунча эритма билан 1 ц майдаланган сомон намланади. Намланган сомон силос билан аралаштирилиб молларга берилади. Силос шираси билан намланган сомонни чорва моллари иштаҳа билан ейди. Аралашмани молларга беришдан олдин бироз вақт сақлаш керак, шунда у анча майинлашади. 3. Иссиқ сув билан намлаш. Чуқурликка майдаланган сомон 35-50 см қалинликда солинади ва ичига иссиқ сув қуйилади, ( 100 кг сомонга 120-150 кг иссиқ сув),. Кейинчалик чуқурча 8-10 соатга брезент билан ёпилиб сақланади.шундан сўнг бундай усулда тайёрланган сомонни молга бериш мумкин. 4. Буғлаш. Буғланган сомон юмшайди ҳамда ёқимли бўлади, моғор ва бошқа замбуруғлар билан зарарланган бўлса, анча зарарсиз ҳолга келади, моллар уни яхши ейдилар. 100 кг майдаланган шоли сомони солинган чуқурликка 80-100 литр сув солиниб, чуқурлик брезент билан бекитилади. Буғлатиш 30-40 дақиқа давом қилади. Шундан сўнг сомон 6-8 соат мобайнида чуқурликда қўйилиб, кейинчалик молга берилади. II. Химиявий усул. Сомонга химиявий, айниқса, термохимиявий усулда ишлов бериш янада яхши самара беради. Термохимиявий усулда ишланган озуқанинг мазаси кучаяди, сомоннинг қаттиқ қобиғи юмшайди ва сувда эрийдиган органик кислоталар ҳосил қилувчи фойдали бактерияларнинг ҳаёт фаолияти учун қулай шароит яратилади, натижада озуқа моддаларининг ҳазм бўлиши ва сомоннинг тўйимлилиги ошиши рўй беради.

2. Оҳак суви билан ишлаш. 1 тонна майдаланган сомонга 30 кг сўндирилмаган ёки 90 кг сўндирилган оҳакнинг сув эритмаси сепилади ва 2-3 соат давомида усти брезент билан ёпилиб димланади. Димланаётган сомондан ноннинг ҳиди келиши уни едиришга тайёр эканлигини билдиради. Оҳак билан ишланган сомоннинг тўйимлилиги ҳазм бўлувчанлиги ва ейимлилиги анча ошади. Бундай сомондан сигирларга 15-20 кг, 6-12 ойлик ёш моларга 10-12 кг, бир ёшдан катта молларга 15-18 кг дан бериш мумкин. 3. Ачитқилар (хамиртуриш), ҳам ем-хашакни молларга бериш учун тайёрлашда салмоқли ўрин тутади. Масалан, кепак, дон ёрмаси, кунжара, широт кабиларга ачитқи қўшилса таркиби витамин, оқсил моддаларга бойийди ва таъми яхшиланади. Агар 0,5-1 кг хамиртурушни 5 л сувда эритиб, 100 кг қуруқ озиққа қўшилса, у ҳайвонлар учун, айниқса қорамол ва қўйлар учун жуда яхши озуқа ҳисобланади. 4. Дағал хашак (сомон), триходерма лигнорумнинг ферментли препарати билан ҳам ишланади. Триходерма лигнорум – микроскопик замбуруғ ишлаб чиқарувчи целлюлолитик ферментлар таъсиридар. Молларнинг овқат ҳазм қилувчи органларида қийин ҳазм бўлувчи полисахаридлар, масалан клетчатка парчаланади. Триходерма лигнорум ферментлик биомассаси ҳосил қилган маҳсулот (қуруқ вазнда), қуйидаги моддалардан таркиб топган: протеин – 21,2%, ёғ- 7,4%, клетчатка-4,5%, кальций-0,8%, фосфор – 1,2%, лизин-2,6%, метионин- 1,02%, цистин-0,4%. Чорва молларини боқиш Чорва молларини тўғри боқиш уларнинг ўсиш ва ривожланишни жадаллаштиришда ҳамда маҳсулдорлигини кескин оширишда муҳим аҳамиятга эга. Химиявий таркибига кўра тўла қимматли ва тўйимли озуқалар билан боқишга молларни тўғри озиқлантириш дейилади. Физиологик жиҳатдан тўла қимматли деганда моларнинг физиологик ҳолати (бўғозлиги, соғин даври,

сутдан чиқарилганлиги, маълум мақсад асосида боқилиши ва ҳоказоларга кўра), ва уларнинг ёши, вазни, жинси, маҳсулдорлик даражасини ҳисобга олган ҳолда озуқа миқдорига бўлган эҳтиёжини тўла таъминлаш тушунилади. Агар моллар сифатсиз озуқа билан нотўғри боқилса, уларнинг маҳсулдорлиги пасайиб кетади, соғлиги ёмонлашади, ёш моллар ўсиш ва ривожланишдан тўхтайди. Тўла қимматли озуқалар мол маҳсулдорлигини оширади, ўсиш ва ривожланишини тезлатади, серпуштлигини яхшилайди ҳамда соғлом ва йирик насл олинишини таъминлайди. Чорва молларига озуқалар норма асосида берилиши керак. Мол организмининг озуқа моддаларига бўлган талабини қондириш учун сарфланадиган ем-хашак миқдори озуқа нормаси дейилади . Рацион озуқа нормаси асосида молларга бир суткада бериладиган ем-хашак миқдоридир. Рацион мол органик моддаларга бўлган эҳтиёжини қондирадиган ва маҳсулдорлигини ошишига, физиологик ҳолатини яхшилашга қаратилган бўлиши керак. Рацион тузишда хар хил ва биринчи галда арзон ем-хашакдан унумли фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Шунингдек, рацион молларнинг турига, ёшига, наслдорлигига, физиологик ҳолатига (бўғозлиги, ориқ-семизлиги ва ҳоказо),, маҳсулот йўналиши ва биологик хусусиятларига боғлиқ ҳолда тузилади. Булардан ташқари, ҳар бир хўжаликнинг табиий, иқтисодий ишлаб чиқариш хусусиятлари ҳам ҳисобга олиниши керак. Рацион барча турдаги мол ва паррандалар учун тузилади ва вақти-вақти билан таркиби ўзгариб тузилади. Рацион бир суткага, 10 кунга, 1 ойга ва бир фаслга мўлжалланиб, хўжаликда ҳақиқатда бор бўлган озуқалардан тузилади. Рацион тузишда моллар гуруҳини, маҳсулдорлик йўналишини ёки физиологик ҳолларини олиб, ем-хашак таркибидаги протеин, кальций, фосфор, каротин каби муҳим элементлар миқдорига алоҳида эътибор берилади. Молларга бериладиган ем-хашак турлари озуқа бирлиги, яъни 1 кг сулининг мол организмига бериладиган энергияси (қуввати), асосида белгиланади.

Шундай қилиб, молларга бериладиган ем-хашак уларнинг ўсишини, ривожланишини, урчишини ва кўпайишини ҳамда маҳсулдорлигини тобора ошишига қаратилган бўлиши керак. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг ўсиши ва ривожланиши Исталган хилдаги молларни яратиш учун индивидуал ривожланиш қонуниятларни, молни ўстиришда таъсир омилларига эътибор қилингандагина имкон бўлади. Организмнинг индивидуал ривожланиши (онтогенез), тухум хужайраси оталанган вақтдан ва зигота (муртак), ҳосил бўлишидан бошланади ва наслий қобилият (генотип), ва ташқи муҳит шароитларни, (озуқа, сув, ҳаво, сақлаш шароитлари ҳамда иқлим, тупроқ ва ҳоказолар),, организмга бўлган таъсири учун ҳаёт давомида ўтади. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг ўсиши ва ривожланишига нотекислик ва даврийлик хосдир. Улар кўпинча олий сут эмизувчиларга киради, онтогенези она қорнидаги (эмбрионал), ва туғилганидан сўнгги (постэмбрионал), даврларга бўлинади. Шу даврлардаги ўсиш ва ривожланиш қонуниятларини билиш чорвадорларга бу қонуниятларни ишлаб чиқариш талабига қараб бошқаришга имкон беради. Ҳайвон қониқарли озиқлантирилса унинг ҳамма органлари нормада ривожланади, ўсиш тезлиги ортади, қониқарсиз боқилган да ўсиш жараёни бутунлай тўхтаб қолиши мумкин. Она қорнида ҳомила органларининг етарлича ривожланмасдан қолган ҳодисасига эмбрионализм дейилади. Бу ҳодиса ҳайвон туғилганда умумий вазнини камлиги, оёқлари қисқалиги, боши катталиги, бошқа камчиликлар кўплиги, юрак қон айланиш системаси ва овқат ҳазм қилиш органлари ҳам яхши тараққий этмаганлиги яққол кўриниб туради. Бузоқ туғилганидан кейинги парвариш қилиш даврида яхши ривожланмай қолиш ҳодисаси инфантилизм деб номланади. Молни озиқлантириш ва сақлаш шароитларини яхшилаш яхши ривожланмаслик оқибатларини бартараф қилиш имконини беради. Лекин ўсишдаги узоқ давом этган тўхташни бутунлай қоплаб бўлмайди.

Молларнинг ўсиш ва ривожланиш жараёнида хоҳлаган типдаги маҳсулдор моллар етиштириш мақсадида қўлланиладиган боқиш, асраш ва машқ қилдириш усуллари йиғиндисига ҳайвонларни мақсадга мувофиқ равишда ўстириш дейилади. Бузоқ туғилгандан сўнг ўсиш қонуниятини ҳисобга олиб ундан хоҳлаган хилдаги молни ўстириш мумкин. Жумладан, серсут сигирни олиш учун молга шундай шароит яратишга интилиш керакки, бузоқларни 6 ойлигигача суткалик ўсиши 750-800 граммга етиши керак. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг ўсишини назоратга олиш амалий аҳамиятга эга. Молнинг вазни ортишига қараб бузоқлар тўғри ёки нотўғри ўсаётганлиги тўғрида хулоса қилинади ва боқиш, сақлаш жараёнларига тегишли ўзгартиришлар киритилади. Ўсиш тезлиги ҳайвоннинг вазнига нисбатан аниқланади. Мол ўсиб борган сари қўшилган абсолют вазнга нисбатан ўсиш жараёни орқада қолади. Шунинг учун абсолют ўсиш , яъни маълум вақт (сутка, ой), мобайнидаги ўсиш билан нисбий ўсишни, яъни молнинг дастлабки вазнига нисбатан ҳозирги вақтгача бўлган ўсишни бир-биридан фарқ қила билиш керак. Нисбий ўсиш (%), қуйидаги формула билан ифобаланади: Н= Б – А х100%, А бунда Н – нисбий ўсишни; А – даврни бошланишидаги тирик вазни; Б – даврнинг охиридаги тирик вазни билдиради. Масалан: Бузоқнинг 3 ойлик бўлганида тирик вазни 90 кг бўлган, 4 ойлигида эса – 120 кг га етган. Р ақамларни формулага қўямиз Н= 120 – 90 х100% = 30 х100% = 33,3% 90 90 Демак, нисбий ўсиш 33,3% га тенг бўлган.

Чорвачилик амалиётида, одатда барча ҳисобот ишларида молни суткалик ўсишини аниқлайдилар. Бузоқни ўсишига баҳо беришда уни суткада қўшимча вазн олишига қараб хулоса қиладилар. Молларни ҳаётий ва хўжалик фойдаланиш давомийлиги Ҳаётий давомийлик ёки молни биологик кўп яшашлиги деб унинг туғилганидан табиий ўлишигача бўлган даврга атайдилар. Масалан, 40 йил яшаб, 30 бузоқ берган сигир, 22 ёшдаги она чўчқа 46 марта туғиб 414 бола,, 21 ёшли қўй 35 қўзи, 67 ёшлик от яшаганлиги маълум. Бу рақамлар албатта молларнинг ёшидаги охирги нуқтадир. Одатда қорамолнинг яшаш давомийлиги 20-25, қўйники 10-15, отники – 35-40, чўчқаники 15-20 йилга тўғри келади. Молни маҳсулот бериш даври умумий яшаш давридан анча камдир. Жумладан, сутлик сигирдан 8-10 йил, чўчқалардан 4-6, қўйлардан 5-6, отлардан 15-18 йил фойдаланадилар. Наслий жиҳатдан қимматли моллар ундан ҳам кўп вақт ишлатилади, чунки улардан кўп сонли юқори сифатли авлод қолдирадилар. Улар эса янги тизимлар ва оилаларни барпо этиб, подани наслий ва маҳсулдорлик сифати яхшиланади. Хайвонлар экстерьери, интерьери ва конституцияси Экстерьер . Моллар танасининг ташки куринишига экстерьер дейилади. Молларнинг ташки тузилишини урганиш кадим замонлардан олиб борилган. Жумладан бундан 3200-3000 йил илгари Урта Осиё минтакасида яшаган одамлар хайвонларни, айникса от ва коракул куйларининг ташки куриниши, мустахкамлиги, туси буйича танлаш ишларини олиб борганлар. Араб мол шифокори Абу Бакир XIV асрда отнинг экстерьери хакида китоб ёзган. Экстерьер тугрисида рус чорвадор - олимлари М. И. Придорогин, Е. А. Богданов, М. Ф. Иванов, Е. Ф. Лискун ва бошкалар илмий ишлар олиб боришиб, зоотехника фанига бу борада янгиликлар киритишган, (У. Н. Носиров, 2001),.

Кишлок хужалик хайвонларининг ташки куринишига ёки уларни экстерьерига караб сифатли бахолаш уларнинг махсулдорлик хусусиятларини аниклаб, танлаш тадбирини утказишда мухим ахамиятга эга. Профессор М. И. Придорогин экстерьерни билиб хайвон тана тузилишининг афзаллиги, камчилиги ва нуксонларини осонгина аниклаб олиш мумкин деган эди. Масалан, сут йуналишидаги молнинг суяги дагал, мускуллари буш, елини кичик, танаси уч бурчак булмаса бу унинг нуксони деб бахоланган. Лекин факат экстерьерига бахо бериб, молни наслий ва махсулдорлик хсусиятларини аник билиб булмайди. Шунинг учун хам молнинг - экстерьерини урганиш билан бирга унинг интерьер курсаткичлари ва конституционал хили хам ўрганил иб, у тугрида аник бир хулосага келиш мумкин. Экстерьерни бахолаш учун бир неча усуллардан фойдаланилади: куз билан чамалаб, улчаб, расмга олиб, пунктир усул билан ва хоказо. Куз билан чамалаб бахолашда зотнинг тана тузилишининг уйгунлиги ва ифодаланиши бахоланади. Масалан, Серсут сигирлар тана тузилишининг схемаси 17- расм. Гўшт учун боқиладиган ҳайвонлар типии тана тузилишининг схемаси

гўштдор зотларнинг тана тузилиши ихчам, гавдаси кенг ва йугон, оёклари калта, кукрак кафаси кенг, юмшок, буйни киска ва хоказо булиши лозим, серсут зотларнинг эса танаси узун, чузик, овкат хазм килиш органларидан корин кисми яхши ривожланган, елини катта, безли булиши талаб этилади. Хайвоннинг экстерьерини куз билан чамалаб бахо берилганидан сунг, тананинг айрим кисмлари бахоланади. Улар кайси зотга ва махсулдорлик йуналишида булган томонлари тана куринишида ифодаланаши керак. Масалан, гўшт учун бокиладиган зот хайвонларининг боши кичик, калта; буйни киска, кенг, йугон; кукраги кенг, думалок, ковургалари юмалок, кукраги олдинги оёкларидан олдга караб чикиб турадиган, ягрини, оркаси ва бели тугри, кенг ва этли; корин юмшок, уртача ривожланган, кет кисми серэт, сон кисмининг гўшти тиззасигача осилиб тушадиган, оёклари калта, ораси кенг булмоки лозим. Серсут зот хайвонларининг боши енгил, этсиз,

чузик; буйни ингичка, узун; кукраги чукур, корни катта хажмли, яхши ривожланган, лекин осилмаган; кет кисми яхши тараккий этган; елини катта, безли, косасимон тузилишга эга, эмчаклари цилиндрсимон, оёклари нисбатан узун. Хайвоннинг тузилишидаги нотугрилик, яхши тараккий этмаганлик ёки танасининг бирор кисми ривожланишида зотни, махсулдорлик йуналишига мувофик эмаслигини курсатса тана тузилишидаги нуксон, агар бу нуксон ута яккол булиб куринса, мажрухлик хисобланади. Орка ва белнинг букчайиб кетиши, кориннинг осилганлиги, кукракнинг торлиги, оёкларининг яхши ривожланмаганлиги ва хоказолар тана тузилишида учрайдиган энг катта нуксонлар хисобланади. Бу нуксонлар, куп холларда, хайвонларни нотугри парвариш килиш, туйдириб бокмаслик натижасида пайдо булади. Тананинг кет кисмидаги бундай нуксонлар тана кетининг эгилганлиги, кетининг чуккайиб чикиши, кия булиб тушиши, оёкларининг тугри урнашмаганлиги – орка оёкларининг чалишиб

кетиши (киличсимон оёклар),, олдинги оёкларининг оралиги тор булиши (икссимон оёклар),, туёкларининг шамли кингир – кийшиклиги, елиннинг (сигирларда), кичиклиги, (эчкисимон елин),, куп холларда тугма нуксон хисобланади. Тана тузилишидаги нуксонлар хайвон конституциясининг бушлигини курсатади, бундай хайвонлар ёш булса (бузоклар),, улар тугри парвариш килинса экстерьер нуксонлари тузалиб кетиши мумкин, вояга етганлари эса, одатда, узок яшамайдилар, махсулдорлиги паст булади ва хоказо. Мол танасининг айрим кисми пунктир (балл), билан бахоланади хам. Айрим мухим кисмлар учун бериладиган умумий балл 10 (масалан, хайвоннинг умумий куринишига бериладиган балл, ягрини, оркаси, бели, елинининг катталиги, безнинг куплиги, елиннинг шакли),, унча мухим булмаган кисмлар учун эса купи билан 5 балл кабул килинади. Хайвоннинг хар кайси кисмига берилган баллар кушилиб, умумий балл чикарилади. Экстерьери энг яхши булган хайвонларга 90-95 балл берилади. Хайвон танаси айрим кисмларининг кай даражада тараккий этганлиги тугрисида аник фикр юритиш, шунингдек хайвонларни бир - бириси билан таккослаб куриш учун куз билан чамалаб бахолашдан ташкари уларни улчаш усули хам кенг кулланилади. Улчаш йули билан хайвонларнинг тирик вазнини маълум даражада аник билиш мумкин. Улчов таёкчаси, циркуль ва лента асосий улчов асбобларидир. Хайвоннинг айрим кисмлари улчангандан кейин тана тузилишининг индекслари , (экстерьер профили), , аникланади. Бунинг учун бир улчовнинг иккинчисига булган нисбати тушунилади, у фоизда ифодаланади. Тана тузилишининг индекслари хайвонларни жинсий, ёш хусусиятларини ва уларни хиллар буйича фаркларини тавсифлайди. 3 - Жадвал Махсулот йуналишига караб сигир тана тузилишининг

индекслари хузбекистон олимларидан З. Т. Туракулов, И. Хидиров, Э. Ю. Карчевский ва бошкалар илмий изланишлар олиб боришибоил Индекслар Гўштдор хил , (шортгорн зоти), Гўштдор - сутдор мол хили , (симментал зоти), Сутдор хил (кора-ола), Узун оёклилик 42,2 48,2 45,7 Узунлик 122,5 118,5 120,5 Тос - кукрак 83,5 85,5 80,2 Кукрак 73,6 68,8 61,8 Ихчамлик 132,5 121,3 118,2 Суякдорлик 13,9 15,1 14,6 Куйидаги индекслардан кенг фойдаланилади : Ягрин баландлиги + кукрак чукурлиги 1. Узуноёклилик = ________________________________________ Х 100; Ягрин баландлиги Гавданинг кия узунлиги 2. Узунлик = ________________________________________ Х 100; Ягрин баландлиги Курак орти кукрак кенглиги 3. Тос - курак = ________________________________________ Х 100; Ёнбош суяклар оралиги Кукрак айланаси 4. Ихчамлик (тулишганлик), = _____________________________ Х 100; Гавданинг кия узунлиги Думгаза баландлиги

5. Буйдорлик = ________________________________________ Х 100; Ягрин баландлиги Кафт айланаси 6. Суякдорлик = ________________________________________ Х 100; Ягрин баландлиги Орканинг ярим айланаси 7. Гўштдорлик = ________________________________________ Х 100; Ягрин баландлиги Кукрак орти кукрак кенглиги 8. Кукрак = ________________________________________ Х 100; Кукрак чукурлиги Хайвонлар экстерьерини урганганда фотосуратлар хам фойдаланилади, улар хайвонлар тана тузилишининг хили хакида фикр юритишга, бир - бировини таккослашга имкон беради. Хар хил ёшдаги ва жинсдаги хайвонларнинг экстерьер хусусиятлари Хайвонларни жинси билан боглик экстерьердаги фарклар ички секреция безлари , (айникса жинсий безлар),, гармонларининг таъсири натижасида вужудга келади. Экстерьердаги бу фарк жинсий диморфизм дейилади. Корамол орасида у айникса яккол ифодаланган. Кочирувчи–букаларга караганда сигирлар конституцияси бироз нозикдир, суяклар енгил, тери ингичка. Сигирларнинг тирик вазни букаларникига караганда анча кам; сигирлар феъли бироз тинч, кочирувчи – букалар бирмунча мустахкам суякдорлик ва калин териси билан ажралади. Уларнинг феъли бироз жиддий.

Куйларда жинсий диморфизм купинча кучкорларни шохлилигида ва она куйларни калаклигида хамда кучкорлар ургочиларга караганда йирикликда ифодаланади. Отларда жинсий диморфизм корамолларникига ва бошка хайвонларникига караганда бироз кучсиз равишда ифодаланган. Тунгизлар одатда ургочи чучкаларга нисбатан мустахкам тана тузилишига ва огирроклиги билан ажралади. Хайвонларни бичиш жинсий диморфизмнинг куринишини анча текислайди. Ёш билан узгарувчанлик хам хайвонларни экстерьерида ифодаланади ва уни хисобга олиш лозим. Янги тугилган бузок, масалан, узун оёкли булиб туйилади; унинг танаси киска, ясси, оркаси бирмунча кутарилган. Улгайиши билан эса у бирмунча паст буйлирок, чукур кукрак ва узайган тана билан ажралади. Ёш улгайиши билан тана тузилишининг мутаносиблиги узгаради, бу ходиса кейинги нотекис эмбрионал ривожланиши билан богликдир. Чучка болалари вояга етган чучкалардан бирмунча узун оёклилик билан фарк килади, лекин бу вазият уларнинг улгайиши билан йуколади; улар бироз паст буйли; танаси узунчок, айлана ва чукурга узгаради. Шунга ухшаш ёш билан боглик узгаришлар куйларда ва отларда хам содир булади. Шунинг учун хам хайвонларнинг экстерьерини бахолашда ёш билан боглик булган курсаткичлар хисобга олинмоки керак. Интерьер Интерьер деб кишлок хужалиги хайвонларининг хар хил тур ва зотларининг айрим орган хамда тукималарининг ички тузилиш , (анатомик ва гистологик тузилиш), , хусусиятларига айтилади. Хайвонларнинг экстерьери улар махсулдорлиги йуналишини акс эттиргани сингари, орган ва тукималарнинг тузилиши хам организмнинг функционал фаолияти билан узаро богликдир. Хайвонларнинг суяклари, мускуллари, териси, жунлари, безлари, кони, упкаси, жигари, ошкозони ва бошка органлари интерьер текшириш мавзуидир.

Сигирларнинг сут безининг гистологик тузилиши сут махсулдорлиги билан богликлигини курсатади. Сут махсулдорлиги юкори булган сигирларнинг безли тукимаси паст махсулдор сигирникига караганда сут безининг бириктирувчи тукимаси кучли тараккий этганлигини курсатади. Мускул толаларининг йугонлигини текшириш натижалари моллар, йурга (тезюрар), отлар ва сержун зот куйларнинг мускул толалари гўшт – сут йуналишидаги хайвонлар, огир юк тортадиган зот отлар ва гўшт – жун учун бокиладиган зот куйларнинг мускул толаларига караганда ингичка булишини, яъни мускул тукимасининг тузилиши организм фаолияти билан боглик эканлигини курсатди. Кишлок хужалиги хайвонларининг жинс ва ёш жихатдан хар хил гурухлари айрим ички органларининг катта – кичиклигига нисбатан фаркли эканлиги аникланди. Масалан, 6 хафталик бузоклар ширдонининг хажми 1,85 л га тенг, катта корни ва тур кориннинг хажми 2 л га тенг; 6 ойлик бузоклар ширдонининг хажми 6 л га, катта корин ва тур корнининг хажми 8,2 л га, катта корин ва тур корнининг хажми эса 80 л га тенгдир. Серсут сигирлар ичагининг узунлиги гавдасининг буйидан 30 марта зиёд, букаларники эса факат 27 марта ортик булади. Интерьер бахолашнинг куп сонли усулларидан томир уриши (пульс),, нафас олиш, кон курсаткичлари, айрим орган ва тукималарни ривожланиши ва вазифалари амалий ахамиятга эга. Пульснинг тез уриши , (юрак кискаришининг 1 дакикада тез уриши), , отда 35-45, сигирда – 50-70, куйда, эчкида, чучкада – 70- 80, куёнда – 120-140, товукда ва урдакда – 150-200. Демак, хайвон канчалик йирик булса, томир уриши шунчалик кам. Ундан ташкари, юрак уришининг тезлиги мускулатура тенглигига, овкат хазм килиш даврига, нерв системаси ва организмнинг холатига боглик.

жадвал Хар хил ёшдаги кизил чул зот молларининг томир уриши, нафас олиш курсаткичлари ва тана харорати , (Мавлонов Н. О. маълумотларидан, 1968 й), Молнинг ёши Мол сони Тирик вазни, кг Тана харорати, градус Бир дакикада Томир уриши Нафас олиши тугилганда 22 36,2 39,2 82 40 1 ойлигида 20 47,6 39,2 86 48 3 ойлигида 34 82,0 39,0 80 30 6 ойлигида 30 148,6 38,9 73 30 9 ойлигида 16 189,0 38,9 70 32 12 ойлигида 16 207,0 38,8 62 30 15 ойлигида 13 230,0 38,6 62 28 18 ойлигида 20 270,2 38,9 58 30 2 ёшида 18 289,0 38,5 59 33 2,5 ёшида 29 359,0 38,4 55 22 3 ёшида 40 412,0 38,4 56 24 Хар бир тур хайвонга нафас олиш тезлиги узига хос оптимал чегараларга тенг. Жумладан, кора молда 1 дакикадаги нафас харакатларининг сони 10-30, отда – 8-16, куйда – 16-30, чучкаларда – 15-20, паррандада – 12-30. нафас олиш тезлиги модда алмашинувининг жадаллигига боглик – у ташки мухит харорати кутарилишида, физикавий жуда ошади. Ёш моллар тезрок нафас оладилар. Кон курсаткичларини интерьер изланишларда билиш мухимдир. Куйидаги шаклий элементлар , (эритроцитлар, лейкоцитлар),, гемоглобин, ишкорли захира, глютатин, оксил ва оксил фракцияси, липидлар, канд, кальций ), микдорлари аникланади, шунингдек кон гурухи белгиланади. Бу курсаткич корамолда ва товукларда яхширок урганилган. Хозирги вактда корамолда 12, товукларда 14, чучкаларда 15, отда ва куйларда 8 тадан, одамда 14 гурух системаси аникланган.

Кон гурухини билиб хайвонни келиб чикишини, таналарнинг эрта серпуштлигини ва айрим касалликларни аниклаш мумкин. Кон курсаткичларини хужалик – фойдали белгилар билан алокаси, жумладан махсулдорлик билан, богликлиги буйича маълумотлар бор. Масалан, гемоглобин, азот колдикини микдори ва ишкорли фосфорнинг жадаллиги юкори махсулдор молларда паст махсулдорлиларникига нисбатан юкори. Узбекистон шароитида сигирларнинг сут махсулдорлиги теридаги тер безларининг ривожланиш даражаси, серкаймоклиги, ёг безларининг йирик булиши ва зич жойлашиши билан чамбарчас боглик эканлигини, шунингдек, ёш бузокларнинг тери морфологиясига асосланган холда, олдинги ва келажакдаги махсулот даражасини аниклаб бериш мумкин , (Икрамов. Т. Х 1985),. Лекин хали бу сохада бажарилиши лозим булган ишлар чексиз ва мухим назорат хамда амалий ахамиятга эга. Конституция «Конституция» лотинча суз булиб, «тузиш, кисмлардан бир бутун нарса хосил килиш» деган маънони англатади. Конституция тугрисидаги таълимотнинг мохияти тана ва айрим органлар тузилишининг организм вазифалари билан богланишини ургатишдан иборатдир. Конституция тугрисидаги таълимот кадим замонларда пайдо булган. Хали эрамиздан олдинги V асрда кадимги Греция тарихчиси Ксенофонт хайвонлар конституциясини тилга олган. Кадимги Грециянинг машхур шифокори Гиппократ хайвонлар конституциясини «яхши» ва «ёмон» га, «кучли» ва «кучсиз» га, «хом» ва «курук» га, «намли», «бушашган» ва «таранг» гурухларга ажратган. Кадим замоннинг машхур файласуфи Аристотель одам организмининг конституционал хилларини уларнинг мижози буйича холерик (тез хаёжанланадиган),, сангвинник (серхаракат),, флегматик (совуккон, бегам), ва

меланхолик (доим гамгин, дилгир), одамларни аниклаган. У организм кисмларини узаро богланганлик нуктаи- назаридан караган. Келтирилган таълимотлар кадим замонларда пайдо булса-да конституция тугрисидаги тушунчаларга тугри ёндашилган. Бунда организмнинг кисмлари бир-бирига маълум равишда карам; конституция ташки мухит шароитларига боглик. Хозирги замон тушунчаси буйича орган ва тукималарнинг шакли ва вазифаси узаро богликдир, организмни конституцияси буйича амалда бахолашда экстерьер (ташки тузилиш), ва интерьер (ички курилиш), нисбати жуда мухим. Масалан, куйларда жуннинг зичлиги ва узунлиги уртасида тескари богланганлик мавжуд. Демак, хайвонларни танлашда бу курсаткичлардан факат биронтасига эътибор берилса, иккинчи курсаткичнинг ёмонлашуви содир булади. Шундай богланганлик сигирларни согим микдори ва уларнинг тирик вазни буйича хам аникланган – бир конституционал хилдаги молда тирик вазн йирик булса, у серсутлирок булади. Конституцияни шаклланишига танлашнинг давомийлиги ва йуналиши хам таъсир килади; конституцияси буйича мустахкам молни танлаш белгилар йигиндиси буйича утказилиши керак. Бир томонлама йуналиш буйича узок давом эттирилган танлаш окибати салбий натижаларга олиб келади. Жумладан, XIX асрда немис чорвадорлари танлашни жадал усулда факат махсулдорликка каратиб, молни экстерьери ва конституциясига эътибор бермаганлар, натижада молларнинг конституцияси кескин равишда кучсизланган, бу уз навбатида бошка салбий таъсирларга – касаллик, маъсулдорликни пасайиши ва хоказиларга олиб келди. Конституциянинг шаклланишида ирсият билан бирга ташки мухит, айникса молларни озиклантириш шароитлари мухим омил хисобланади. Озиклантиришнинг тегишли усулларини куллаб, алмашинув жараёнлар утишини бошкариш ва уларни керакли томонга йуналтириш мумкин. Жумладан, сут корамолчилигида бузокларни эртарок усимлик озукаларига ургатиш уларнинг овкат хазм килиш органларини ривожланишини таъминлайди

ва серсут шаклланишига имкон тугдиради. Рационда купрок дагал озукалар булса, ичак узаяди, омихта ем билан купрок бокилганда – у калталашади. Генотип ва мухит – хайвон конституциясини шакллантирувчи омиллардир. Конституция хилларининг таснифи 1874 йилда П. Н. Кулешов Петербургдаги кушхоналарда хар хил махсулдорлик йуналишдаги корамол ва куйлар органлари ва тукималарининг ривожланишига нисбатларни урганган. Терининг, тери ости бириктирувчи (ёг), ва мускул тукималар, сут, гўшт ва ишчи махсулдор йуналишдаги хайвонларнинг суяки, ички органлари курилди. Орган ва тукималарнинг солиштирма урганиш натижасида у корамолни сут, гўшт ва ишчи хилларини ва куйларнинг жунли, гўштдор ва сутдор зотлари танасининг кундаланг кесишмаларининг схемасини тузди. Жунли, гўштдор ва сутдор куйларнинг ички тузилиш курсаткичлари 5 жадвалда келтирилган. жадвал Хар хил махсулдорлик йуналишлардаги куйларнинг тана, органлар ва тукималар кисмларининг нисбати, (%),, (П. Н. Кулешов маълумоти), Курсаткичлар Куйлар Жундорлар Гўштдорлар Сутдорлар Нимталанмаган 41,5 59,6 36,0

тана ва ёг Шу жумладан гўшт суяксиз 20,0 43,0 25,0 Суяклар ва бош 15,0 8,5 12,0 Тери 12,0 6,2 7,0 Барча 37,0 18,6 50,6 Сутдор хил моллар ингичка тери ва суяклар , кучсиз равишда ривожланган тери ости бириктирувчи тукима ва мускуллар , яхши ривожланган ички органлари , ( овкат хазм килиш органлари , упкалар , юрак ва хоказо ),, билан таърифланадилар . Гўштдор хилдаги молларда тери катлами ингичка , тери ости бириктирувчи тукима ва мускулатура кучли ривожланган , суяклари ингичка , овкат хазм килиш органлари сутдор ва ишчи хил , ( куйларда сутдор ва жундорлиларда ), молникига караганда янги кучсиз ривожланган . Ишчи молларда ( куйларнинг жундор зотлари ),, тери ва суяклар кучли ривож топган , тери ости бириктирувчи тукима , овкат хазм килиш бушлики , мускул тукимаси уртамиёна ривожланган . Бундай хайвонлар зич тузилиши билан ажралиб турадилар ; бошкалар хисобига ута ривожланган орган ва тукималари йук . Узининг тадкикотлари асосида П . Н . Кулешов конституциянинг 4 хилини - дагалга , нозикка , пишикка ва бўшга ажратди . Дагал конституцияли хайвонлар боши купол, огир, тери коплами

яхши ривожланган; суяклари йугон ва огир, мускуллари хажмли, лекин уларнинг бириктирувчи ва ёг тукималари яхши ривожланмаган. Бу хил хайвонларда сут ишлаб чикиш ва бурдокига бокилиш хусусиятлари кучсиз. Отларда ва корамолда иш унумдорлиги юкори. Нозик конституция – дагалга карама – карши. Бу хилга карашли хайвонлар ингичка, енгил тортиладиган бурма, киска, нозик сийрак жун билан копланган, ингичка суякдор, енгил катта булмаган бош, ингичка оёклар ва дум билан тавсифланади. Нозик конституция одатда завод миниладиган отлар зотларига сутдор, кам жихатда гўштдор, ихтисослашган молга; жуда ингичка жунли куйларга, айрим вазиятларда ёгли хилдаги чучкаларга хосдир. Нозиклик аммо организмни заифлашишига утмаслиги лозим. Пишик конституцияли хайвонлар соглом ва чидамлидирлар. Серсут, гўшт ва сут учун бокиладиган молларда бундай хусусиятлар булгани максадга мувофикдир. Уларнинг мускуллари пишик ва кузга яккол

ташланиб туради . Суст ривожланган ёг тукималари тана , юрак мускуллари , кон айланиш томирларнинг кискаришига халакит бермайди , бу сут безларининг фоалиятига ёрдамлашади . Бу конституционал хилдаги хайвонлар хар хили ташки мухит шароитларига яхши мослашадилар. Бу хилга симментал ва швиц моли, отларнинг орлов ва рус йуртоки, рус огир юк ташувчи зотлари, жундор ва коракул – сутдор куйлар киради. Буш конституция купинча гўштдор зотли молларга хос. Бу конституцияли молларда мускуллар ва айникса, тананинг кет кисми, тери ости хамда мускуллар оралигидаги ёг тукималари кучли ривожланган. Бундай моллар юкори бурдокиланиш хусусиятлари ва тез етилиши билан ажралади. Буш конституция купинча ихтисослашган гўштдор корамол зотларига, гўштдор куйлар ва ёгдор чучкаларга хос. Академик М. Ф. Иванов П. Н. Кулешовнинг конституционал хилларига мустахкам хилни кушимча килди. Бу хилдаги молларнинг мускул, суяк ва бириктирувчи тукималари мустахкам, териси тигиз ва чузилувчан; ошкозон – ичак, нафас олиш ва кон айланиш тизимлари яхши ривожланган, мижози вазмин. Тана кисмлари текис ривожланган, комати келишган. Бундай моллар соглом, ташки мухит таъсирига чидамли. Наслдор молларга ута фойдали хил. П.Н. Кулешовнинг ва М. Ф. Ивановнинг тулдирган конституционал хиллари хозирги замон зоотехния ва ветеринария амалиётида кенг кулланилади.

Швейцария олими У. Дюрст узи тавсия этган коституционал хиллар асосига организмнинг физиологик фаолиятига ва уни ташки шаклларининг алокадорлигини куйди. Оксидланиш – тикланиш жараёнлар ва газли алмашинув жадаллигига караб у иккита конституционал хилларни ажратди – нафас олиш ва овкат хазм килиш. Нафас олиш хилига карашли хайвонлар кучайган модда алмашинуви, семизликка мойил булмаган хусусиятларга эгадирлар. Ёйилган озука уларнинг организмида купинча сутга, жунга, мускул энергияга айланади. Бундай хайвонларнинг ташки белгилари – организмдаги оксидланиш ва тикланиш жараёнларининг жадаллигини аникловчи узун, чукур ва тор кукрак кафаси, нисбатан юкори оёклилик, ингичка тери ва суяк, зич мускулатура, узунчок бош, яхши ривожланган упка, юрак ва бошка органлар. Овкат хазм килиш хилидаги хайвонларда асли тери ингичка, тери ости ёгли кат ва ички органлардаги ёгли катламлар, кучли ривожланган хажмли мускуллар, суяклар ингичка; корин бушлиги ва овкат хазм органлари сутдор молникига караганда ингичкарок хажмда, упка хажми кичик. Ташки куринишдан бундай хайвонлар ихчам, паст оёкли, кенг танали булиб куринади. Демак, конституция деганда хайвон организми хаёт фаолияти ва тузилишининг умумий тавсифи тушинилади, бу тавсиф – хайвон организмининг ташки мухит таъсирига курсатадиган узгаришини белгилаб беради ва ирсий

омиллар ва хаёт кечириш шароити таъсирида таркиб топади хамда ёш жихатидан ривожланишнинг маълум боскичига хос булади. Конституциянинг махсулдорлик, тез етилувчанлик ва хайвонларнинг соглиги билан богланганлиги Кишлок хужалик хайвонларининг конституция хиллари мухим амалий ахамиятга эга, чунки улар махсулдорлик, тез етилувчанлик ва хайвонларни соглики билан боглангандир. Конституция ва махсулдорлик. Олимлар томонидан (Кювье, 1836й),, органлар ва тукималар ривожланишдаги богланганлик конуни тузилган. Бу конуннинг асосий тартиби хайвонлар конституцияси тугрисидаги таълимот асосига куйилган. Мавжуд белгилар уртасидаги маъкул богланганликнинг хусусиятини билиб, танлаш ва саралашнинг тегишли усуллари билан богланганликни бошкариш мимкин, серсут, гўштдор, сержун, сертухумлик, ишчанлик ва хоказолар хайвонларни чорвадор ихтиёрига караб барпо этиш мумкин, (жадвал 6),. 6-жадвал Сигирлар сутдорлигини конституция хилига богликлиги (симментал зоти буйича, И. А. Зозуля ва И. М. Клочко маълумотлари), Конституция хили Сигирлар бош сони Уртача согим, кг Уртача тирик вазни Мустахкам, пишик 223 5674 676 Нозик, пишик 98 5795 621 Нозик, буш 46 4932 655 Дагал, пишик 46 4692 747 Шунингдек, махсулдорликни бошка хил конституциялар билан хам богликлиги топилган. Гўштдор мол конституция хили билан, жумладан, гўштининг микдори ва сифати аникланган.

Дагал пишик конституцияли мол гўшти паст сифатли булади , (жадвал 7),. Суякли тукималар купрок дагал пишик конституцияли молда булади. Думалок ковургали, сонида, бикинида ва тананинг орка кисмида купрок, мускуллари булган моллардан, тор танали, ясси ковургали, тор ва уткир белли молдан бир хил озиклантиришда купрок гўшт ва камрок ёг олинади. жадвал Конституция хили Кизил чул зоти Симментал зоти Тананинг олдинги кисми Тананинг урта кисми Тананин г кет кисми Тананинг олдинги кисми Тананинг урта кисми Тананин г кет кисми Нозик, пишик 37,6 28,3 34,1 39,1 24,4 36,5 Мустахка 38,0 27,6 34,4 39,4 24,9 35,7 Дагал, пишик 38,5 27,2 34,3 40,2 24,2 35,6 Уртача 38,1 27,6 34,3 39,6 24,5 35,9 Хар хил конституцияли кизил чул ва симментал зотли сигирларнинг тана кисмларини ривожланиши , (%), Коракул кузиларнинг жингалак катталиги билан оналарининг конституционал хили орасидаги богланганлик хам аникланган. Хар хил конституцияли коракул она куйларни мустахкам хил кучкорлар билан кочирганда, ота – оналарини конституция хилига караб кузилар майда , ўрта ва йирик жунли жингалаклар билан тугилганлар ( 8- жадвал),. жадвал Коракул она куйларининг конституция хилини кузилар жунли жингалагининг улчамига таъсири, (И.Я.Аверьянов маълумоти),. 1,5-2 ёшли она куйларнинг конституция хиллари Жингалак улчамига караб кузиларнинг таксимланиши, % Жами кузилар Майда Урта Йирик Нозик 23,1 56,5 20,4 122 Мустахкам 11,6 66,8 21,6 749 Дагал 7,9 61,5 30,6 701

Конституция ва тез етилувчанлик. Конституция билан хайвонларни тез етилувчанлиги хам боглик. Тез етилувчанлик деганда сут тишларининг доимийларга эрта алмашиниши, жинсий етилишни эртарок бошланиши, шунинг билан согим бошланишининг тезланиши, молларни эртарок бурдокига бокилиши ва скелет усишининг эртарок тамом булиши тушунилади. Академик М.Ф.Иванов тез етилувчанликни жинсий ва конституционал турларга ажратган. Молни баракали озиклантириш жинсий тез етилувчанликни юзага чикишини тезлаштиради. Нозик - буш конституция моллар (гўштдор абердин–ангусс, герефорд, шортгорн зотлари), бирмунча тез етилувчан. Дагал конституция билан кеч етилувчанлик боглик, (махаллий зебусимон мол),. Моллардаги тез етилувчанликни шаклланиши купинча уларни бокиш билан боглик. Конституция ва соглик. Хайвон соглигининг холати унинг конституционал хили билан боглик. Бироз уйгун ривожланган мустахкам конституцияли хайвонлар организми бир томонлама ривожланган бошка хил хайвонларга караганда. Ташки мухитнинг нокулай таъсирига, шу жумладан замбуругли, микробли ва вирусли инфекцияга бирмунча чидамли. Жумладан, хаддан ташкари ривожланган сутдор хилли мол , (нафас олиш конституцион хил),, туберкулёз билан касалланишга, шундай ривожланган гўштдор (овкат хазм килиш хил), мол модда алмашинув бузилишига, (патологик семириш),, мойил. Хайвонлар мижози Хайвонлар организмининг барча фаолияти нерв системаси оркали бошкарилади. Ташки мухит таъсири нерв системаси оркали организмда жавобий таъсирланишни вужудга келтиради, бу жараёнлар хайвон фаолиятининг хили, унинг мижози билан богликдир ва у ирсият ва ташки мухит таъсирида вужудга келади.

Нерв фаолияти кучли булган хилга карайдиган хайвонлар ташки узгаришларни кабул килиб, уларга карши жадал таъсирланади. Кучсиз хил хайвонлари бунинг акси – ташки таъсирларга карши пассив равишда жавоб беради. Нерв фаолияти кучли хилга кирадиган хайвонлар нерв жараёнларининг кучи баравар булиши ёки баравар булмаслиги мумкин, яъни биринчи холатда таъсирланиш ва тезланиш (тухтаб колиш), жараёнларнинг кучи баравар, иккинчи холда эса таъсирланиш жараёнланинг кучидан ортик булади. Осон кузгалувчан нерв жараёнларининг кучи баравар булмаган хилни академик И. П. Павлов кузгалувчан, яъни тухтатиб булмайдиган хил деб атаган. Нерв фаолияти кучли ва нерв жараёнларининг кучи баравар хилга кирадиган хайвонлар, уз навбатида, ювош хамда харакатчан (тетик), булиши хам мумкин. Шундай килиб, И, П, Павлов нерв фаолиятининг тавсифига караб, хайвонларни мижоз жихатидан туртта асосий хилга: 1- кучсиз; 2- тухтатиб булмайдиган; 3- нерв жараёнларининг кучи баравар, харакатчан ва 4- нерв жараёнларининг кучи баравар, ювош хилларга булади. Нерв жараёнларининг кучи баравар хил энг такомиллашган хил хисобланади, чунки бу хилга кирадиган хайвонлар атроф мухит шароити таъсирини макбул равишда кабул килади ва шунинг учун улардан фойдаланиш жуда кулай. Хайвоннинг нерв фаолияти хили унинг тана тузилиши ва вазифалари билан боглик. Нафас олиш хилидаги конституцияли хайвонлар тетик, харакатчан мижозга эга булади. Харакатчан мижоз салт миниладиган ва енгил юк тортадиган отларда айникса яккол ифодаланган. Аксинча овкат хазм килиш хилидаги конституцияли, масалан, отларнинг огир юк тортувчи зотлари, гўштдор корамол ва бошка хайвонлар ювош, суст, бушанг мижозга эгадирлар. Мижоз феълига хайвоннинг факат конституцияси эмас, балки машк килдириш хам таъсир курсатади. Бу холат, айникса, отларга тааълукли булиб, улар тегишли равишда машк килдирилганда ювош итоаткор булиб колиши, машк килдирилмаганда ёки нотугри машк килдирилганда эса типирчилайдиган, асов

ва тишлангич булиб кетиши ва шу билан фойдаланиш учун нокулай булиб колиши мумкин. Шундай килиб, хайвоннинг «кунглидагини топиш» эмас, балки уни одамнинг хужалик фаолияти учун зарур булган томонга карата парвариш килиш керак. Уларда хужаликни макбул юритишга мос келадиган феъл- атворли парвариш килиш лозим, (М. Ф. Томмэ, Е. А. Новиков, 1966),.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Абдолниёзов Б.О. - Хоразм чорвачилиги. Қизил чўл зотли қорамолларнинг насл ва маҳсулдорлик сифатларини яхшилашнинг илмий асослари, докторлик диссертацияси, 1999 йил. 2. Абдолниёзов Б.О. - Аҳоли хонадонида қорамол асраш, “Фан” нашриёти, Тошкент, 2006 йил. 3. Акмальханов Ш.А. - Биологические и зоотехнические основ ы ведения скотоводства в Узбекистан е , “Меҳнат”. Ташкент, 1993 йил. 4. Акмалхонов Ш. Ражабов А. - Сут соғувчи оператор китоби, “Меҳнат”, Тошкент, 1988 йил. 5. Богданов Е.А. - Происхождение домашних живот ных, М, 1937 год. 6. Икрамов Т.Х. - Чорвачилик асослари, «Ўқитувчи», 1986 йил. 7. Икрамов Т.Х. - Чорвачилик маҳсулотларини қайта ишлаш технологияси, « Ўқитувчи”, Тошкент, 1997 йил. 8. Кияткин П.Ф. - Ўзбекистонда қўйчилик, Ўздавнашр, Тошкент, 1962 йил. 9. Мавлонов Н.О. - Қорамолчилик, “Ўқитувчи”, Тошкент, 1968 йил. 10. Мавлонов Н.О. - Чўчқачилик, « Ўқитувчи”, Тошкент, 1969 йил.

Похожие

Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг анатомик – физиологик ва маҳсулдорлик йўналишининг хусусиятлари

Мўйна ҳайвонларининг хўжалик, фойда ва биологик хусусиятлари

Қишлоқ хўжалик корхоналарининг ташкилий иқтисодий ва ҳуқуқий асослари

Қишлоқ хўжалик хайвонларининг биологик хусусиятлари

Қишлоқ хўжалик экинлари касалликларининг ривожланиши ва тарқалишини олдиндан айтишни назарий асослари