Мева – сабзавот ва полиз маҳсулотларини етиштириш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Мева – сабзавот ва полиз маҳсулотларини етиштириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

М ева – сабзавот ва полиз маҳсулотларини етиштириш Режа: 1. Сабзавотчиликнинг предмети ва хусусиятлари. 2. Сабзавотларнинг биокимёвий таркиби ва озиқ-овқатлик қиймати. 3. Сабзавотчиликнинг илмий асосининг ривожланиши ва келажаги. 4. Чет мамлакатларда сабзавотчилик. 5. Ўзбекистон ва жаҳон сабзавотчилиги олдидаги вазифалар.

Электрон дарсликлар, кадоскоп, компьютер, слайдалар: 1, 2, 3, 4. Таянч иборалар: Сабзавотчилик, очиқ майдон, ёпиқ майдон, сабзавот полиз экинлари, витаминлар, менирал элиментлар, эфир мойлари, ҳушбўй моддалар, органик кислоталар, истеъмол қилиш меъёрлари, даволаш ва пархезлик хусусиятлари, ассортимент. 1. Сабзавотчиликнинг предмети ва хусусият лари . Серсув меваси ва этли қисми озиқ-овқатга ишлатиладиган бир йиллик, икки йиллик ва кўп йиллик ўтчил ўсимликлар сабзавотлар деб аталади. Илгарилари сабзавот экинлари асосан томорқаларда-сабзазор-ларда ўстирилган. Қовун, тарвуз, қовоқлар эса махсус участкаларда-полизларда етиштирилган. Сабзавот ёки полиз экинлари деган ном ана шундан келиб чиққан бўлиб, сабзавотчилик ёки полизчилик дейилади. Сабзавотчилик дунё деҳқончилигида энг қадимий асосий ва етакчи тармоқлардан ҳисобланади. Сабзи, шолғом, саримсоқ, лавлаги 2 минг, карам, бодринг, пиёз кабилар 4 минг йилдан бери экилади. Марказий Осиёда, яъни бизда қовун эрамиздан илгари ҳам етишти рилган. Ҳозирги пайтда сабзавот экинлари дунёнинг барча мамлакатла рида ўстирилади. Сабзавотчилик - қишлоқ хўжалигининг муҳим соҳаси бўлиш би лан бирга, фан сифатида унинг мақсади - сабзавот экинлари биология сини ўрганиш ва шу асосда маҳсулот бирлигига кам меҳнат, маблағ сарфлаб, юқори, сифатли ҳамда арзон маҳсулот етиштириш техноло гиясининг назарий асослари ва амалий усулларини ишлаб чиқишдан иборат. Сабзавотчилик - ўсимликшуносликнинг ажралмас таркибий қисмидир. Шунинг учун сабзавот экинларини ҳамма вақт ҳам бошқа экинлардан ажратиб бўлмайди. Чунки, карам, картошка, сабзи, қовоқ, лавлаги, тарвуз, маккажўхори кабиларни сабзавот экини сифатида озиқ-овқатга, чорва моллари учун ем-хашак ва техник мақсадларда ишлатиш учун хом ашё сифатида етиштириш мумкин.

Лекин, сабзавотчилик ўсимликшуносликнинг бошқа тар моқларидан қуйидаги хусусиятлари билан фарқланади: Биринчидан: Сабзавотчилик иккита: 1.Очиқ майдонда (далада); 2.Ёпиқ майдонда ишлаб чиқариш усулига эга. Иккинчидан: Сабзавотчилик хилма-хил экин тур, хил ва навлар тўпламини ўз ичига олади. Сабзавот экинлари 14 та ботаник оилага мансуб 80 га яқин турни ўзига олиб, шундан 40 га яқини Ўзбекистонда экилади. Учинчидан: Сабзавотчиликда ўзига хос ишлаб чиқариш усуллари (кўчат экин усули, консервалаш, қайта ўстириш кабилар) қўлланилади. Тўртинчидан: Сабзавотчилик ўз навбатида бир неча тармоқларга бўлинади. Жумладан, полиз экинлари биологияси ва агротехникасини ишлаб чиқиш билан полизчилик, соғлом, сифатли уруғини етиштириш билан сабзавот экинлар уруғчилиги тармоғи шуғулланади. Сабзавотчиликка характерли хусусиятлар сифатида яна нисбатан кичик майдонларда етиштириш, ўсув даври қисқалиги (кўпчилик экинларда), иқтисодий самарадорлигининг юқорилигини ҳам қайд этиш ўринлидир. Сабзавотчилик хўжаликларида яна асосий соҳалар сифатида ғаллачилик ва чорвачиликни ривожлантириш мумкин. Бу эса респуб лика ҳукуматининг бугунги аграр сиёсатининг муҳим йўналиши ҳисобланади. Чунки, кузги ғалла экинлари суғориладиган ерларда йиғиб олинган далаларга такрорий экин сифатида сабзавот-полиз экинлари ва картошка ўстириб мўл ҳамда сифатли ҳосил олиш имко ниятлари чексиздир. Сабзавотчилик билан сут-товар йўналишидаги қорамолчилик ва чўчқачиликни боғлаб ривожлантириш мақсадга мувофиқ. Чунки, йи рик завод, фабрика, шаҳар ва аҳоли зич жойлашган маданий марказ ларда тез бузиладиган ва кам ташилувчан сабзавот маҳсулотларини сотиш мумкин бўлса, сотилмай қолганларини, йиғиштирилгач қолган қолдиқларини, ностандарт ва шаҳар озиқ-овқат чиқитларини чорва моллари учун зарур озиқа сифатида фойдаланиш мумкин. Гўнг эса сабзавотчилик учун зарур

маҳаллий ўғит, ёпиқ (ҳимояланган) майдон учун иссиқлик манбаи ҳисобланади. 2. Сабзавотларнинг биокимёвий таркиби ва озиқ-овқатлик қиймати. Сабзавотлар биокимёвий таркибининг хусусияти шундан иборатки, улар таркибида сув кўп (65-96%), озиқ моддалар (оқсил, мой, углеводлар) эса кам. Бундан ташқари уларнинг калорияси ҳам юқори эмас. Лекин одам организми учун зарур бўлган биологик актив модда лар, витаминлар, ферментлар, минерал тузлар кабиларга ғоят бой. Баъзи сабзавотлар (пиёз, саримсоқ, шивит, петрушка, хрен, турп) таркибида фитонцидлар сақлайди. Шу туфайли фунгицид ва бактери цид хусусиятига эга бўлиб, инсон организмини инфекциялардан тоза лайди. Кўпчилик сабзавотлар лимон, олма, вино кислота, эфир мой лар, ароматик (хушбўй) моддалар сақлаб иштаҳани очади, овқат ҳазм бўлишига яхши ёрдам беради. Сабзавот маҳсулотлари қуруқ моддасининг асосий қисмини угле водлар - крахмал, шакар, клетчатка ҳамда пектинли моддалар ташкил этади. Умуман маҳсулот истеъмол қилишнинг йиллик нормаси, шунинг-дек, айрим маҳсулот турларини истеъмол қилиш нормаси жойнинг географик шароитига ҳамда кишиларнинг қайси хил овқат маҳсулотларини истеъмол қилишга одатланганлигига қараб ниҳоят даражада ўзгариб туради. Одатда соғлом одамнинг озиқ-овқатида турли сабзавотлар миқдори суткалик рационнинг 25 фоизидан кам бўлмаслиги лозим. Ҳар куни тахминан 300 грамм картошка ва 400 грамм сабзавотлар ис теъмол қилиш зарур. Маълумотларга қараганда аҳоли жон бошига сабзавотлар истеъмол қилишнинг ўртача йиллик меъёри 146 кг, гео график минтақалараро 128 килограммдан 164 килограммгача, жумла дан оқбош карам 32-50, гулкарам, брюссель ва савой карамлар 3-5, помидор 25-32, сабзи 16-20, бодринг 10-13, хўраки лавлаги 5-10, пиёз 16-20, қовоқча ва бойимжон 2-5, ширин қалампир 7-13, горох 7-8, хушбўй сабзавотлар 1-2, турли хил бошқа сабзавотлар 3-5 кило граммни ташкил этиши лозим.

Ўзбекистонда сабзавот маҳсулотларининг йиллик меъёрини 164, полиз маҳсулотларини 98,6 (шундан қовун-54,8, тарвуз-36,5, қовоқ-7,4) килограммгача ошириш, картошкани эса 50 килограммгача туши риш таклиф этилмоқда. Аҳолининг эҳтиёжини тўла қондириш учун мамлакатимиз бўйича ҳар йили ўртача 3 млн тонна сабзавотлар, 2,4 млн тонна полиз маҳсулотлари ва 1,2 млн тонна картошка ишлаб чиқарилмоғи лозим. Лекин 2000 йилда 2644,7 минг сабзавотлар, 451,5 минг полиз ва 731,1 минг тонна картошкани ташкил этди, ёки аҳоли жон бошига 110 кг сабзавотлар, 18 кг полиз маҳсулотлари ва 30 кг атрофида картошка етиштирилди. Янгилигида (ҳўл мева ҳолида) истеъмол қилинадиган сабзавотлар энг катта овқатлик қимматига эга. 3. Сабзавотчиликнинг илмий асосининг ривожланиши ва келажаги. Сабзавот экинлари деҳқончилик қилинадиган шимолий мин тақадан тропик минтақагача бўлган ҳамма территорияда экиб ўстирилади. Уларнинг бундай кенг тарқалганлиги ниҳоятда лаззатли озиқ-овқат ва витаминлар манбаи эканлиги билан белгиланади. Бу ҳақда XV-XVI асрлардаги Ўрта Осиё хўжалиги тарихи тўғрисида "Зироатнома" (Фанн-и кишту зироат)да батафсил маълу мотлар келтирилган. Унда ўтмишда яшаган бобо-деҳқонларнинг минг йиллар давомида орттирган тажрибалари акс эттирилган. Улар қимматбаҳо аҳамиятли мевали дарахтлар, полиз ва сабзавот экинларининг навларини яхши лаш, яратиш, зараркунанда-касалликларига қарши курашиш, мутта сил, мўл ва узоқ ташиш ҳамда сақлашга яроқли ҳосил олиш усулла рини ишлаб чиққанлар. Буларни тасдиқловчи тарихий маълумотларни Заҳриддин Муҳаммад Бобурнинг "Бобурнома", Махдуми Аъзамнинг "Рисолайи-биттихия" (деҳқончилик рисоласи) асарларида ўқиш мумкин. Шахсан Махдуми Аъзам Самарқандда (Даҳбедда) яшаган деҳқон-селекционер бўлиб, 90 танобдан зиёд майдонда "Боғи Махдуми Аъзам"ни яратган. Унда дунёнинг турли

жойларидан экинларнинг ҳар хил навларини келтириб ўстирган, танлаш ва ўрганиш асосида Даҳбеди қовун, Даҳбеди анжир, Даҳбеди ёнғоқ навларини яратган ва бу навлар ўша даврда машҳур бўлган. У киши ўзи парвариш қилиб ўстирган нок да рахти ёнига дафн қилинишини васият қилган ва шу нок дарахти ёнига дафн этилган. Шундай қилиб, Махдуми Аъзам шахсан ўзи "инсон ҳукмига инъом этилган оламни яшнатиш, гуллатиш, поклаш ва такомиллашти риш"га намуна кўрсатган. Илгарилари сабзавотчилик қишлоқ хўжалигининг тармоғи бўлган билан сабзавот турлари, навлари жуда кам бўлиб, асосан майда деҳқон хўжаликларининг томорқа ерларида жамланган эди. Хўжаликларда ҳамма ишлар қўлда бажарилар ва мавсумий ишчиларни аёвсиз ишла тишга асосланганди. Халқ селекцияси асосида сабзавот-полиз экинларининг кўпгина қимматли навлари яратилган бўлсада, лекин уруғчилиги яхши ривож - ланмаган эди. Мамлакатимизда илмий сабзавотчиликнинг ривожланиши А,.Т.Болотов, А.Е.Грачев, Р.И.Шредер, М.В.Ритов, Н.И.Кичунов, С.И.Жегалов, Н.И.Вавилов, В.И.Эдельштейн кабиларнинг номлари билан боғлиқ. Ўзбекистон сабзавотчилигининг ривожланишида Р.Р.Шредер, К.И.Пангало, Н.Н.Балашев, В.И.Зуев, В.Н.Ермохин, Д.Т.Абдукари мов катта ҳисса қўшган, қўшмоқда. Р.Р.Шредер - таниқли олим ва Ўрта Осиё деҳқончилигининг би лимдони, Туркистон қишлоқ хўжалик тажриба станциясига (ҳозирги Р.Р.Шредер номидаги Ўзбекистон Боғдорчилик, узумчилик ва вино чилик ИТИ) бошчилик қилиб, сабзавот экинлари навларини ва уларни ўстиришнинг маҳаллий усулларини ўрганиш борасида кўп ишларни амалга оширган. Шу билан у Ўрта Осиё сабзавот экинлари ва кар тошка бўйича илмий тадқиқот ишларига асос солган.

Бутунроссия ўсимликшунос институти (ВИР)нинг Ўрта Осиё фи лиали (ҳозирги Ўзбекистон ўсимликшунослик институти)да таниқли полизшунос олим К.И.Пангало узоқ йиллар ишлаб, бутун дунё қовун навларининг коллекциясини (400 дан ортиқ) тўплаган ва ўрганган. У Ўрта Осиёдаги полиз экинлари навларининг биринчи классификация сини ишлаб чиқди ва уларнинг илк бор таърифини берди. Ўзбекистон сабзавотчилиги, полизчилиги ва картошкачилигини дунёга машҳур қилишда, уни замонавий асосда ташкил этишда, илмий мутахассис-раҳбарлар тайёрлашда юқори ҳосил олиш назарий ва амалий усулла рини ишлаб чиқишда профессорлар Н.Н.Балашев, В.И.Зуев, картош канинг тезпишар, юқори ҳосилли, айниш ва иссиққа чидамли, икки ҳосил берадиган навларини яратиш ҳамда вируслардан ҳоли уруғчилигини ташкил этишда профессор Д.Т.Абдукаримов хизмати диққатга сазовордир. Ўзбекистон маҳаллий қовун-тарвуз ва сабзавот экинларининг навларини яхшилаш, истиқболларини танлаш ва яратиш, уларни кенг жорий этишда В.Ф.Бел-Кузнецова, П.Н.Дудко, В.И.Зуев, В.А.Ермохин, А.С.Ҳакимов, С.Қучқоров, А.Юсупов, А.Обидов, Т.Г.Муминов, Е.В.Ермолова, А.С.Шукина, Х.Ч.Бўриев, С.Межидов, В.Бережнова, М.Арамов, Р.А.Ҳакимов, Р.С.Рахимова кабилар катта ишларни амалга оширди. 4. Чет мамлакатларда сабзавотчилик. Сабзавот экинлари дунёнинг ҳамма мамлакатларида етиштири лади. Ҳар бир кишининг йиллик сабзавот истеъмол қилиши 60 кг ни ташкил этиб, бу физиологик меъёрдан кўпчилик давлатларда 1,5-3 ба равар камдир. Лекин Италия, Иордания, Испания, Францияда бу меъёр 150-200 кг ни ташкил этади. Сабзавотчилик тараққий этган мамлакатлар АҚШ (1,5 млн.га), Япония (0,7 млн.га), Италия (0,4 млн.га), Франция (0,28 млн.га), Буюк Британия (0,17 млн.га), Германия (0,15 млн.га), Руминия (0,24 млн.га), Венгрия (0,15 млн.га) ва ҳ.к.

Ҳар бир мамлакатдаги сабзавотлар тури (ассортименти), халқларнинг урф-одатига ва иқлим шароити хусусиятларига боғлиқ. Масалан, АҚШда асосан ширин маккажўхори, помидор, дуккакли ва салат ўсимликлар, Хитой, Япония ва Кореяда - турп, Болгария, Руми ния 40 фоиз майдонини помидор, қалампир, бойимжон эгаллайди. 5. Ўзбекистон ва жаҳон сабзавотчилигининг вазифалари: Биринчидан : Сабзавот экинлари ҳосилдорлигини ошириш ва таннархини арзонлаштириш. Иккинчидан : Аҳолини сабзавот билан таъминлашда мавсумий ликни бартараф этиш. Учинчидан : Сабзавотлар турини кенгайтириш ва сифатини ях шилаш. Ўзбекистонда сабзавот-полиз экинлари ва картошка экин май дони, ҳосилдорлиги ва ялпи ҳосил вилоятлар бўйича 2-жадвалда кел тирилган. Республикамизда ҳар бир сабзавот экинларининг умумий ишлаб чиқаришдаги салмоғи ҳам ўзгармоқда. Ҳозирги пайтда умумий сабза вот экинлар майдонининг 35-38 фоизини помидор, 15-17 фоизини -ка рам, 18-20 фоизини пиёз ва саримсоқ, 4-6 фоизини - сабзи, 8-10 фои зини - бодринг, 2-3 фоизини - лавлаги, 9-10 фоизини - бошқа сабзавот экинлари (редиска, бойимжон, қалампир, кабачка, патиссон, кўкатлар) эгаллайди.

Адабиётлар : 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

Похожие

Мева-сабзавот ва полиз маҳсулотларини саклаш хамда кайта ишлашнинг умумий асосий коидалари

Сабзавот ва полиз экинларида, мева боғларида қўлланувчи гербицидлар.

Сабзавот ва мева маринадлари

Мева ва сабзавот шарбатлари ва ичимликлари

Сабзавот полиз экинлари ва картошка зараркунандаларини энтомоакарифаглари