Yetuklik davri 3 - Психология - Рефераты

Yetuklik davri 3

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

Yetuklik davri Reja: 1. Yetuklik davrining umumpsixologik tavsifnomasi. 2. Yosh chegaralari. 3. Yoshdan yoshga o`tishdagi muammolar.

Yetuklik psixologik bosqich sifatida Yetuklik ontogenezdagi nisbatan uzoq davom etadigan davrlardan biridir. Odatda yetuklikning uch bosqichi ajratiladi: — ilk yetuklik (yoshlik); — o`rta yetuklik; — yetuklik (qarilik va keksayish). Yetuklik tushunchasi va yetuklikka erishish mezonlari. Rivoj lanish jarayonining ko`p qirraliligini hisobga olgan holda yetuklikning ko'pgina belgilarini ajratish mumkin: — jismoniy o'sish bilan kamroq, ko`proq kognitiv takomillashish bilan bog`langan rivojlanishning yangi xarakteri; — yangi sharoitlarga muvaffaqiyatli moslashish, qarama-qarshilik va qiyinchiliklarni ijobiy hal qilish, vaziyatga tez mosla shish; — tobelikni bartaraf etish va boshqalar va o`zi uchun mas`uliyatni his qilish; — xarakterning ayrim xislatlari (qat`iylik, umidvorlik, vijdonlilik, hamdardlik bildirish va boshqalar). «Kattalik» va «yetuklik» tushunchalari aynan bir xil tu shunchalar emas. Yetuklik — hayot faoliyatining eng ijtimoiy faol va mahsuldor davridir, u kattalikning shunday davriki, un da shaxs va intellekt rivojlanishining eng yuksak darajasiga erishiladi. Qadimgi greklar bu yoshni va ruh holatini « а kt е » deb atashgan, «cho`qqi», oliy bosqich, gullagan davr degan ma`no- larni anglatadi. Gumanistik psixologiyada (A. Maslou, G. Olport, K. Rodjers va b.) yetuk shaxsning o`z-o`zini namoyon qilishi jarayoniga katta ahamiyat berilgan. Maslouning fikricha, o`z- o`zini namoyon qiladigan shaxslar elementar ehtiyojlarini qondirish bilan chegaralanib qolmaydi, haqiqat, go`zallik, yaxshilik kabi oliy qadriyatlarga intiladi. Ular o`z faoliyatlarida yuksak cho'qqilarga intiladilar. O`z-o`zini namoyon qilish uchun o`z ustida tinmay ishlashni ta lab qiladigan jarayondir. G. Olportning ta`kidlashicha, shaxsning yetukligi motivatsiyasining funksional avtonomligi bilan belgilanadi. Olportning fikri cha, o`z-o`zini namoyon qiladigan shaxs quyidagi xislatlarga ega bo'ladi:

A) tashqi dunyoga qiziqish, Men hissi kengaygan; В ) boshqalarga nisbatan g`amxo`rlik (hamdardlik, hurmat, chidamlilik); D) emotsional xavfsizlikni fundamental his qilish (o`zini na zorat qilish, o`zini qabul qilish); E) borliqni real idrok qilish va harakatlardagi faollik; F ) o`z-o`zini tushunish, ichki tajribasini vaziyatga ko`chirish; G) «hayot falsafasi», tajribani tartibga soladi, tizimlashtiradi va individual xatti- harakatlarga ma`no beradi. Yetuklikni davrlashtirish muammosi Yetuklikning bosqichlari turli olimlar tomonidan turlicha tal qin qilingan. Yetuklik davrini birinchilardan bo`lib davrlashtirgan Sh.Byuler o`z-o`zini aniqlashni asos qilib, yetuklikning beshta bosqichini ajratgan: Birinchi bosqich (16—20 yosh) shaxsiy o`z-o`zini belgilashdan oldin keladi. Ikkinchi bosqich (16—20 yoshdan 25—30 yoshgacha) — urinib ko'rish va izlash bosqichidir (kasb, umr yo`ldosh va b.). Bu davr da hayotiy maqsadlar noreal bo`lib, o'zgarib turadi. Uchinchi bosqich (25—30 yoshdan 45—50 yoshgacha) — yetuk lik davri: inson hayotda o`z o`rnini topadi, oila quradi. 40 yosh larda shaxs o'zining hayotda erishgan natijalariga qarab o`zini ba- holay boshlaydi. To`rtinchi bosqich (45—50 yoshdan 65—70 yoshgacha) — qar- tayayotgan inson, kasbiy faoliyatning tugashi, maqsadlar qo`yish va faol o`z-o`zini belgilashning yo'qolishi. Beshinchi bosqich (70 yoshdan keyin) — qari inson: o`tmishni eslash va tinchlikni xohlash. Mashhur gollandiyalik psixolog va psixoterapevt B.Divexud kattalar hayotidagi 7 yillik bosqichlarni ajratgan Uotenng davrlashtirishini misol sifatida keltiradi. 21-28 yosh - hayotiy bazisni egallash; 28-35 yosh - topilgan hayot asoslarini tasdiqlash; 35-42 yosh - ikkinchi jinsiy yetilish, kasbiy maqsadlarga yo`nalganlik; 42-49 yosh - maniakal-depressiv davr; 49-56 yosh - shaxsiy qartayish bilan kurash;

56-63 yosh - donolik; 63-70 yosh -o`z hayotida yana muvaffaqqiyatga erishish mumkinligini anglash, «ikkinchi yoshlik» imkoniyati. Lekin inson hayot yo`lini bunday davrlashtirish tavsiflovchi xarakterga ega bo`lib, jiddiy empirik asoslarga ega emas. Antropologlar va fiziologlar tomonidan yetuklikning quyi chegarasini 17 yoshdan (D.Birren), 21 yoshdan (D.B.Bromley), 20 yoshdan ayollar, 21 yoshdan erkaklar (xalqaro klassifikatsiya bo`yicha), 25 yoshdan (W.Bunak) boshlanadi. deb hisoblashgan. 0`rta yetuklik chegaralari ham turli olimlar tomonidan turlicha ko`rsatilgan: 20 yoshdan 35 yoshgacha (D.Veksler), 25 yoshdan 40 yoshgacha (D.Bromley), 25 yoshdan 50 yoshgacha (D.Birren), 36—60 yoshgacha (yoshning xalqaro klassifikatsiyasi bo`yicha). Yetuklikning yuqori chegarasi va keksalikning boshlanishi haqida ham turlicha qarashlar mavjud: 55 yoshdan (V.V. Bunak, V.V. Ginzburg, D. Bromley, D. Veksler), 60 yoshdan (G. Grim va ko`pchilik demograflar), 75 yoshdan (D. Birren). Ilk yetuklik (yoshlik) bosqichi saylov huquqiga ega bo'lish, to`liq huquqiy va iqtisodiy javobgarlik, ijtimoiy faollikning barcha turlari bilan shug`ullanish imkoniyati bilan tavsiflanadi. Bu bosqichda hayotiy muhim qarorlar qabul qilinadi, kasbiy ta`lim olish tugallanadi, kasbiy rollar egallanadi, ma`lum muloqot doirasi shakllanadi. Ko`pchilik oila qurgan va birinchi farzandli bo`lishadi, er-xotin va ota-ona rollari egallanadi va amalga oshiriladi. O`rta yetuklik davridagi insonlar keksalik davriga o`tayotgan ota-onalari va ota-ona uyidan alohida chiqib mustaqil hayot boshlayotganlar orasiaagi holatni egallaydi. Odatda, ular ijtimoiy tomondan moddiy mustaqil emaslik, kasbiy faoliyatda yuqori darajaga erishganligi tufayli oila boshlig`i, boquvchisi, jamiyatni boshqaruvchi bo`ladilar. Yetuklik davrining yetakchi faoliyati va rivojlanishning ijtimoiy shart- sharoitlari Bu yosh davrida rivojlanishning ijtimoiy vaziyati insondan ishlab chiqarish sohasiga, mehnat faoliyati sohasiga, o`z oilasini qurish va farzandlar tarbiyalashga faol kirishishni talab etadi. Yetuklik davrida rivojlanishning ijtimoiy vaziyati ichki tomon dan mustaqillikka intilish, mas`uliyat hissining kuchayishida ifodalanadi.

O`z hayoti va yaqinlarining hayoti uchun shaxsiy mas`uliyatni anglash, bu mas`uliyatni qabul qilishga tayyorlik-yetuklik davridagi rivojlanish ijtimoiy vaziyatning asosiy kechinmasidir. A.N. Leontev, D.B. Elkonin tomonidan bolalik davri uchun ishlab chiqilgan yetakchi faoliyat haqidagi tasavvurlar yetuklik davrida uning ma`nosini chuqurroq tushunishni talab qiladi. Yetuklik davrida faoliyatning yetakchi tipi mehnat hisoblana di. Akmeologiya nuqtayi nazaridan aniqlanishicha, nafaqat jamiyatning ishlab chiqarish faoliyatiga kirishish, bunday faoliyatda insonning kuchlarini maksimal darajada foydalanish nazarda tutiladi. Shunday qilib, insonning turli faoliyat sohalarida — jis moniy, axloqiy, intellektual, kasbiy sohalarida yuksak yutuqlarga erishishga intilishi nazarda tutiladi. Yetuklik davrida shaxs rivojlanishi Yetuklik davrida shaxsning rivojlanishi psixologiyadagi kam o`rganilgan muammolardan biridir. Masalan, psixoanalitik na zariyalar shaxs anomaliyalariga, patologik variantlariga e`tibor qaratadi. Norma kasallik belgilarining yo`qligi sifatida qaraladi. Boshqa yo`nalish, gumanistik psixologiya vakillari o`zligini namoyon qilgan mashhur shaxslarni absolutlashtiradi. N.A. Ribnikov 1920-yillarda katta odamlarning rivojlanish qonuniyatlarini o`rganadigan yosh psixologiyasi sohasini akmeologiya deb atagan. Bu g`oya so`nggi 10 yillikda akmeologiyaning insonni yetuklik davridagi rivojlanish mexanizmlari, qonuniyatlari va mexanizmlarini o`rganadigan mustaqil ilmiy fanga aylanishiga sabab bo`ldi. Akmeologiya insonning individ sifatida, shaxs sifatida faoliyatning talantli subyekti sifatida, individuallik sifa tida ota-ona, fuqaro, turmush o`rtoq, do`st sifatida shakllanish sharoitlari, yo`llari va usullarini o`rganadi. A.A. Bodalevning ta`kidlashicha, yetuk inson «rivojlanishidagi cho'qqi», yetuklik cho`qqisi sifatida а kt е fenomeni — ko`p o'lchamli holat bo'lib, variativ va o'zgaruvchandir turli yosh davrlarida cho`qqiga turlicha erishiladi. Inson hayot yo`lini ku zatish cho`qqiga erishishda har bir yosh davrining (go`daklik, ilk bolalik, maktab yoshidagi davri va h.k.) inson bo`lg`usi makroakmesining namoyon bo`lish shakllari va mazmuniga tayyorlanishda katta ahamiyatga ega. Fan va madaniyatda buyuk iz qoldirgan mashhur insonlarning

hayotini o`rganish hayotining har bir bosqichida mikroakmelar namoyon bo`lganligini kuza - tish mumkin. Turli insonlardagi akmelarni solishtirishdan shu narsa aniqlandiki, uning namoyon bo'lishi lokal (bir faoliyat doirasida) va keng (ko`p sohalarda) bo`lishi mumkin (misol sifatida Leonar do da Vinchi va M V. Lomonosovni olim-ensiklopedist va san`at arbobi sifatida keltirish mumkin). Inson tomonidan akmega erishishga yordamlashuvchi yoki unga xalaqit beruvchi bir necha omillarni ko`rsatish mumkin: — Ijtimoiy makroomillar (jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy omil lar, shaxs yashagan tarixiy davr, ijtimoiy kelib chiqishi, aniq ijti moiy vaziyat, insonning yoshi, jinsi); Ijtimoiy mikroomillar (maktab, oila, ta`lim muassasalari, ishlab chiqarish jamoasi, oilaning boshqa a`zolarining, o'qituv- chilar, muloqot doirasining ta`siri); — O`z-o`zidan rivojlanish omili, shaxsning o`z ustida ishlashi, ichki dunyosining uzluksiz faolligi.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

Похожие

O`spirinlik davri 3

O`smirlik davri 3

Yetuklik davridagi inqirozlar

Tarbiya psixologiyasi 3

O’smirlik davri inqirozi