O`spirinlik davri 3 - Психология - Рефераты

O`spirinlik davri 3

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

156 KB

O`spirinlik davri Reja: 1. O`spirinlik inson hayot yo`li tizimidagi o`rni. 2. O'spirinlik davrini psixologik nazariyalari. 3. Yosh chegaralari. 4. O'spirinlik davrida intellektual sohani rivojlanish.

Ilk o'spirinlik davri «kamolot bo'sag'asi» deb ta`riflanadi. Bu kamolot bosqichi fiziologik, psixologik va ijtimoiy chegaralarni o'z ichiga oladi. Psixologiya fani o'spirinlik muammosini komp leks o'rganishni da`vat etadi. Bu juda qiyin masala, chunki psixofiziologik taraqqiyot sur`ati bilan uning bosqichlari ijtimoiy yetilish muddati bilan hamma vaqt ham to'g'ri kelavermaydi. Akseleratsiya natijasida bugungi ilk o'spirinlarning taraqqiyoti avvalgi avlodlarga nisbatan o'rtacha ikki- uch yil avval yetilmoqda. Fiziologlar bu jarayonni 2-darajali jinsiy belgilarning paydo bo'lishiga qarab, 3ta bosqichga ajratadilar: Akseleratsiya munosabati bilan o`spirinlik yoshining chegara si 15—16 dan 23 yoshgacha bo`lmoqda. Bunda ilk o`spirinlik 15—18 yosh, o`spirinlik 18—23 yoshdagi yigit va qizlarni o`z ichiga olaai. Demak, o`spirinlik ham oldin boshlanadi. Lekin, bu ta raqqiyot davrining konkret mazmuni birinchi navbatda ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi. Yoshlarning jamiyatda tutgan o`rni, ularning mavqeyi, ular egallaydigan bilimlarning hajmi va bir qa tor boshqa omillar ijtimoiy sharoitlarga bog`liqdir. Ilk о spirinlik yoshidagi bolalar bu 15 yoshdan 17-18 yosh gacha bo`lgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o`quvchilaridir. O`spirinlik — bu odamning fuqaro sifatida shakllanishi, uning ijtimoiy jihatdan yetilishi, o`z taqdirini o`zi hal qilishi, ijti moiy hayotda faol ishtirok etishi davri, fuqaro va vatanparvarning ma`naviy sifatlari tarkib topadigan davrdir. Faol ijtimoiy hayot, o`qishning yangi xarakteri (mustaqil bilim olish) yigit va qizlar- da dunyoqarashning shakllanishiga, ularda mustaqillik va burch hissining tarkib topishiga, bilimning turli sohalarida ularning ijodiy qobiliyatini avj oldirishga katta ta`sir ko`rsatadi. Rus psixologi L.I.Bojovich ilk o`spirinlik davrida shaxs motivatsion sohasining rivojlanishiga urg`u beradi: o`quvchilarning hayotda o`z o`rnini va ichki pozitsiyasini aniqlashi, dunyoqarashning shakllanishi va uning bilish faoliyatiga, o`z-o`zini anglashga va axloqiy ongga ta`siri nazarda tutiladi. Ilk o`spirinlar mustaqil hayot sohasida yaqin istiqbolga ega bo`lar ekanlar, o'zlarining hayot yo`llarini belgilab olishga, bundan buyongi mehnat faoliyatlarining aniq istiqbollarini aniqlab olishga, o`zlarining kelgusi ixtisoslarini tanlashga intiladilar. Shu munosabat bilan kasb-hunarga oid qiziqishlar tarkib topadi va yanada barqarorroq bo`lib qoladi, yigit va qizlar

o`z kelajaklari haqida jiddiyroq o`ylay boshlaydilar. Ilk o`spirinlik davridagi jismoniy rivojlanish ustida to`xtalib o'tamiz, bu narsa quyidagi sabablarga ko`ra muhimdir. Jis moniy rivojlanishning ayrim xususiyatlari ilk o`spirin shaxsining ayrim sifatlari rivojlanishiga ma`lum darajada ta`sir ko`rsatadi va uning bundan keyingi hayot faoliyati sohasidagi imkoniyatlarini bir qadar belgilab beradi. Birinchidan bu o`rinda kasb tanlash nazarda tutiladi, bu esa ma`lum darajada yigit va qizlarning indi vidual jismoniy tuzilishi xususiyatlariga ham bog'liqdir. Ikkinchidan, jinslarning o`zaro mayli ta`sir ko`rsatadiki, bunda jismoniy rivojlanish xususiyatlari ancha muhim rol o`ynaydi. O`zining jis moniy kuchini va jozibadorligini, sog`lomligi va mukammalligini his etish yigit va qizlarda o`ziga ishonch, dadillik, tetiklik, optimizm va xushchaqchaqlik singari sifatlarning tarkib topishiga ta`sir ko`rsatadi. Bo`yning o`sishi o`spirin qizlarda 15—16 yoshgacha, o`g`il bola larda 17—18 yoshgacha davom etadi. Bu yoshda muskullar kuchi tez o'sadi. Masalan, 18 yoshli bola muskul kuchi 12 yoshli bola ga nisbatan 2 baravar ko`p bo'ladi. Jismoniy taraqqiyot, asosan, to`g`ri ovqatlanish rejimiga va jismoniy tarbiya bilan shug`ullanishiga ko`p jihatdan bog`liq. Jinsiy taraqqiyot jihatdan bu yosh dagi ko'pchilik yigit va qizlar postpubertat (tugallanuvchi) davrda bo`ladilar. Bularning jismoniy rivojlanishi katta yoshdagi odamning jismoniy rivojlanishidan kam farq qiladi. Bo`yning va organizmning notekis o`sishi va rivojlanish davri tugallanadi hamda jismoniy rivojlanishning nisbatan birmuncha tekii davri boshlanadi. O`spirinlik yoshida jismoniy sifatlar (bo`y, og`irlik) nisba tan barqaror darajaga yetgan bo`ladi. Shuningdek, muskul kuchi va ishchanlik qobiliyati sezilarli darajada ortadi. Ko'krak qafasining hajmi kengayadi, skelet, naychasimon suyaklar qattiqlashadi, to`qimalar va a`zolarning shakllanishi va funksional taraqqiyoti tugallanadi. Odatda bu yoshda yurak va qon tomirlarning rivojlanishida o`smirlarga xos bo`lgan notekislik endi tekislashadi, qon bosimi baravarlashadi, ichki sekretsiya bezlari bir me`yorda ishlay boshlaydi. Nerv sistemasining va xususan, miya rivojlanishidagi o'zgarishlar ma`lum bo`lib qoladi. Lekin, bu o'zgarishlar miya massasining ortishi hisobiga emas, balki miyaning ichki hujayralari tuzilishining murakkablashuvi hisobiga ro`y beradi. Katta yarim sharlar qatlamidagi hujayralarning tuzilishi sekin-asta katta yoshdagi kishi miyasining hujayralariga xos bo'lgan xususiyatlarga ega bo'ladi. Bosh miya po'stining

qismlarida assotsiativ to'qimalarning miqdori ko`payadi. Natijada o`qish va mehnat jarayonida katta (yarim sharlar) qatlamming analitik-sintetik faoliyati murakkablashadi. Ba`zan bu yoshdagi o'quvchilarda nerv qo zg'aluvchanligining ortishi, nerv sistemasi normal ish- lashining buzilishi ko'pincha noto'g'ri yashash rejimining: tungi mashg'ulotlar, to'yib uxlamaslik, toliqish, chekish, noratsional ovqatlanish, zararli odatlar va boshqa ayrim sabablarning nati jasida ro'y beradi. Ilk o'spirlik yoshining boshlanishida odatda jinsiy yetilish tugallanadi, ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanadi, bu hoi yigit va qizlarning tashqi ko'rinishida ham sezilarli o'zgarish hosil qila di. Jinsiy yetilish davrining tugallanishi hali jismoniy yetuklikni ham, buning ustiga psixik va ma`naviy yetuklikni ham anglat- maydi. Faqat 18 yoshga borib, nikohdan o'tishga ruxsat beriladigan davrda, shu yosh uchun minimal darajada zarur bo'lgan jis moniy, ma`naviy, fuqarolik yetuklik darajasi boshlanadi. 18 yoshli yigit va qizlar jamiyat tomonidan katta yoshli kishilar deb e`tirof etiladi. Ilk o'spirinlik davrini ikkinchi o'tish davri deb hisoblash mumkin. Agar birinchi o'tish davri ko'proq bolalikka yaqin bo'lsa, ikkinchi o'tish davrida bo`lgan o'spirin ko'proq yoshlik davriga yaqindir va shu jihatidan o'rganiladi hamda tadqiq etiladi. Ilk o'spirinlik davri, asosan, unda mustaqil hayotning boshlanishi (o'rta maktabni tamomlab, litsey, kollejlarga kirishi) bilan xarakterlanadi. Hayotdagi bu o'zgarishlar ilk o`spirinning shaxsiga, o`z-o`zini anglashiga ta`sir ko`rsatadi. O`smirlardan farqli o`laroq ilk o `spirinlar katta hayotni tasavvur etmaydilar, balki unda ishtirok etadilar. Ilk o`spirinlarning mustaqilligi ortishi bilan kattalarning un ga munosabatlari ham o`zgaradi. Kattalar o`smirga ko'proq bola deb qarasalar, ilk o`spirin yoshdagilarga katta odamdek munosa batda bo`ladilar. Ilk o`spirinlar hayotda o`z o`rnini topishga nis batan intilishi anglangan holatda bo`ladi. U o`z hayotiy rejalarini amalga oshirish uchun harakat qila boshlaydi va ma`lum bir kasbni egallay boshlaydi yoki shu soha bo'yicha akademik litseylarda o`qishini davom ettiradi. O`spirinlar tanlagan sohalari yoki kasblarida juda katta yangiliklar, kashfiyotlar qilgilari keladi, le kin asta-sekinlik bilan yangilik va kashfiyotlar qilish uchun ularda bilim va tajriba yetishmayotganligini, buning uchun ko'proq o'qish va o`rganishlari kerakligini anglay boshlaydilar. Hayot faoliyati kengaygan sari, o`spirinlarda ijtimoiy rollar kengligi faqat miqdor

tomondangina kengayib qolmay, balki sifat tomonidan ham o`zgarib boradi. Masalan: 16 yoshda pasport ola di: 18 yoshidan faol saylash huquqiga va oila qurish imkoniyati ga ega bo`ladi. O'spirin jinoiy ishlar uchun javobgar bo'ladi. Ba`zi o`spirinlar bu yoshdan boshlab ishlay boshlaydilar. Kasb tanlash haqida o`ylay boshlaydilar. Lekin, shunga qaramay o'spirinlarda kattalarga qaramlik xususiyatlari saqlanib qoladi. O`spirinlar (16—18 yoshlar) o`zlarining psixologik xususiyatlari bilan boshqa yosh davrdagi bolalardan keskin farq qiladilar. Jis moniy hamda aqliy jihatdan voyaga yetgan, kamolotga erishgan, dunyoqarashi, o`z-o`zini boshqarishi kabi yetuk insoniy xususi yatlari tarkib topgan bo`ladi. Ular vazmin, mulohazali bo`ladilar, katta yoshdagilarga hurmat- ehtirom bilan qaraydilar. Ular uzoqni ko`zlaydigan, kelajak uchun qayg'uradigan, ota- onalarining ya qin yordamchisiga aylanadilar. O`quv faoliyati o`spirinning aso siy faoliyati bo`lib qolaveradi, o'qishga nisbatan o smirlik yoshiga qaraganda o`spirinlikda birmuncha yuqoriroq bo`ladi. Mustaqil hayotga tayyorgarligini o`z-o`zini anglashi bilan bog`liq motiv - lar bu davrda yetakchi o`rinni egallaydi. Motivlar tizimida jamiyatning to`laqonli a`zosi bo'lishga intilish, insonlarga naf keltirish kabi ijtimoiy motivlar ustunlik qiladi. Bu davrda o`spirinlarning kelgusi hayoti va tanlayotgan kasbiy rejalariga ko'ra fanlarga nis batan qiziqishlari o`zgaradi. O`spirinning fanlarga hamda shu fan o`qituvchilariga nisbatan munosabati o'zgaradi. O`spirinlik davrida o`zi ko`zlagan maqsadlariga erishishga asoslangan mo tivlar birinchi o`ringa ko`tariladi. O`smirlar o'zlarining o`qishga bo`lgan munosabatlari va ularning о qish-o`rganishga undovchi sabablarni yaxshi anglaydilar. O`spirinlik yoshida boshdan kechiriladigan his-tuyg`ularning boyligi, xilma-xilligi bilan, ha yotning turli tomonlariga emotsional munosabatda bo`lishi bilan ajralib turadi. Rus psixologi L.S. Vigotskiy 1920-yillardayoq ilk o`spirinlar haqida nazariyalar ko'pligini ta`kidlagan edi. Ilk o`spirinlar haqi da 3ta yirik yo`nalishlarni ajratib ko`rsatish mumkin. Birinchi yo`nalish biogenetik yo`nalish deb ataladi, uning aso sida yetilishning biologik jarayonlari yotadi. Ikkinchi yo`nalish sotsiogenetik yo'nalish deb ataladi, unda asosiy e`tibor ijtimoiylashuvga qaratiladi. Uchinchi yo`nalish psixogenetik deb atalib, uning asosida psixik jarayonlar va funksiyalarning rivojlani shi yotadi.

Taraqqiyotning biogenetik nazariyalarida rivojlanishning bi ologik determinantlariga asosiy urg`u beriladi. Rivojlanish jarayonining o`zi bosqichlari universal bo`lgan yetilish sifatida talqin etiladi. Bu yo`nalishning yorqin namoyandalaridan bi ri XX asr amerikalik psixolog S. Xolldir. Uning ta`kidlashicha, rivojlanish psixologiyasining asosiy qonuni biogenetik «reka pitulyatsiya qonuni» hisoblanadi, unga ko`ra individual rivoj lanish, ontogenez filogenezning asosiy bosqichlarini takrorlaydi. Go`daklik rivojlanishning hayvonot fazalarini takrorlaydi. Bolalik qadimgi odamlarning asosiy mashg`ulotlari ovchilik va baliq ovlash bo`lgan davrga to`g`ri keladi. 8 dan 12 yoshgacha bo'lgan davr o`smirlikdan oldingi davr deb ataladi, yovvoyilik tugallanib, madaniyatning boshlanishi deb ta`riflaydi. 12 — 13 yoshdan 22—25 yoshgacha bo`lgan davrni o'spirinlik deb at aladi, kattalikning boshlanishi, romantizm davri deb ataladi. Bu davrda tashqi va ichki nizolar avj olib, insonda «individuallik hissi» payao bo`ladi. Holning bu nazariyasi psixologlar to monidan tanqid qilinadi. Biogenetik nazariyaning boshqa varianti nemis «konstituisional psixologiya» vakillari tomonidan ishlab chiqildi. E. Krechmer va E. Yensh ba`zi biologik omillar asosida (tana tuzilishi tiplari va boshqalar) shaxs tipologiyalari muammolarini ishlab chiqib, in sonning jismoniy tiplari va uning rivojlanish xususiyatlari orasida qandaydir bogManish mavjud boMsa kerak, deb taxmin qiladilar. E. Krechmer barcha insonlarni ikki tomonga joylashtirish mum kin, bir tomonda sikloid (oson qo`zg`aluvchan, kayfiyati o`zgaruv- chan) ikkinchi tomonda shizoid (kamgap, hissiyotlari yorqin boMmagan) tiplarni joylashtirish mumkin. Krechmerning shogir- di K. Konradning ta`kidlashicha, bu tavsiflarni yosh bosqichlari- ga ham qoMlasa boMadi: 0`smirlikdan oldingi davr «sikloid», ilk o `spirinlik esa «shizoid» davrga to`g`ri keladi. Shizoid shaxsning o`spirinligi murakkab va ogMr kechadi, uning xislatlai. indivi- dual-tipologik xususiyatlar bilan yanada chuqurlashadi. Sikloid shaxs ilk 0 `spirinlik xavotirlanishlarini yengil shaklda boshidan kechiradi, bu yoshning xususiyatlari uning tipologik xususiyatlari bilan muvozanatlashadi. Nemis olimi V. Seller «Konstitutsiya va rivojlanish» asari- da (1952) ta`kidlashicha, psixik va somatik rivojlanish orasidagi bog`lovchi zveno bola tana tuzilishining o`zgarishi va uni anglash hisoblanadi. Biogenetik yo`nalish namoyandalari olimlar e`tiborini taraq- qiyotning psixik va

jismoniy o`zaro bog`liqligini o`rganishga qa- ratdilar. Bu psixofiziologiya uchun katta ahamiyatga ega bo`Idi. Psixika taraqqiyotini faqat biologik qonunlar asosida tushunish muvaffaqiyatga erishmadi. Ular taraqqiyotning ijtimoiy omil- larining rolini yo`qqa chiqarib, faqat biologik omillarning rolini bo`rttirmoqchi bo`ldilar. Shunday nazariyalardan biri mashhur amerikalik psixolog A.Gezell nazariyasidir. U taraqqiyotda bio logik omillarga urg'u beradi. Gezellning fikricha, ilk o'spirinlik yoshi 11 dan 21 yoshgacha davom etadi, ulardan birinchi besh yil (lldan 16 yoshgacha) bo'lgan davr juda muhimdir. Uning ta`kid - lashicha, o`n yil, oltin davr bo`lib bola muvozanatli, hayotni oson idrok etadi. ota-onasi bilan muomalasi yaxshi, tashqi ko`rinishi haqida qayg`urmaydi. 11 yoshdan organizmda qayta qurish boshlanadi; bola ta`sirchan bo`lib qoladi, qarshilik ko`rsatish (nega- tivizm), kayfiyatning tez o'zgarishi, tengdoshlari bilan janjallar, ota-onaga qarshi isyon paydo bo`ladi. 12 yoshda hayotga munosa bat ijobiylasha boshlaydi, o`smirning oiladan uzoqlashishi ham - da tengdoshlarining ta`siri kuchaya boradi. Bu yoshdagi asosiy xislatlar: aqllilik, chidamlilik va hazil; o`smir bajonu dil tashabbus bilan chiqadi, tashqi ko`rinishi haqida qayg`ura boshlaydi va qarama-qarshi jins vakillariga qiziqishi ortadi. 13 yoshlilarning asosiy xislatlari - o`smir o`zi bilan o`zi bo`lib. introvertlik xislatlari kuchayadi; o`z-o`zini tanqid qiladi, tanqiddan tez xafa bo`ladi, psixologiya bilan qiziqa boshlaydi, ota-onaga ham tanqidiy munosabatda bo`la boshlaydi, do`st tanlashi ham o`zgarib boradi, somatik o`zgarishlar kuchayganligi sababli kayfiyatning tez o`zgarishi namoyon bo`ladi. 13yoshda introversiya ekstroversiya bilan almashadi, o'smir muloqotchan, kuch- quvvatga to`la, o'ziga ishonchi ortgan, insonlarga va ular orasidagi farqqa qiziqish ortadi. U o`zini bosh qalar bilan solishtirishni, kino va adabiy qahramonlarga o`zini o'xshatib, muhokama qilishni yoqtiradi. Gezellning ta`kidlashi cha, 15 yoshlilarning xususiyatlarini yagona shaklda ifodalash qi yin, chunki individual farqlar ortib boradi. Bu yoshdagi yangi psixologik tuzilma — mustaqillik ruhining ortishi bo`ltfx bunda o`smirning maktab va oilaga munosabati kuchayadi, tashqi na zoratdan qochish o`z-o`zini nazorat qilish va ongli o`z-o`zini tar biyalash bilan uyg`unlashadi. Bularning barchasi o`smirning sal biy ta`sirlarni idrok qilish va tez xafa bo`lishini orttiradi. 16 yoshda yana osoyishtalik boshlanadi: isyonchilik xushchaq- chaqlikka aylanadi, ichki musiaqillik, hissiy barqarorlik, muloqotchanlik. kelajakka intilish kuchayadi. Shunday

qilib, Gezellda biogenetik konsepsiya taraqqiyotning turli jihatlarini, xronologik birlashtirilgan tavsiflashga aylanadi. Sotsiogenetik nazariyalarda ilk o`spirinlik xususiyatlari jamiyatning tuzilishidan, ijtimoiylashuv usullaridan, boshqalar bi lan o`zaro ta`sir xususiyatlaridan kelib chiqadi. Ilk o`spirinlikni o`rganishda sotsiogenetik yo`nalish ijtimoiy psixologiyaning ta`si ri bilan bog`liq. Nemis psixologi K. Levinnmg «maydon nazari yasi» bo`yicha insonning xulq- atvori, bir tomondan shaxsning, ikkinchi tomondan uni o`rab turgan muhitning funksiyasidir. Le kin shaxs xususiyatlari va muhit xislatlari o`zaro bog`liq. Bola oiladan, maktabdan tashqarida mavjud bo`la olmaydi, chunki bu ijtimoiy institutlar alohida olingan individlarsiz bo`lishi mum kin emas. Levin shaxsiy va muhit tarkibiy qismlarining birligi va o`zaro ta`sirini hayotiy yoki psixologik fazo deb ataydi. O`tish davrining muhim jarayonlari sifatida Levin shaxs hayotiy dunyosining, muloqot doirasining kengayishi deb hisoblaydi. Ilk o`spirinning xulq-atvori o`zgaruvchandir. Bolalikdan kattalikka o`tgan o`spirin, to`liq unisiga ham. bunisiga ham kirmaydi. Uning ha yotiy dunyosi va ijtimoiy vaziyatdagi bu xususiyati intilish darajasining noaniqligi, ichki qarama-qarshilik, kuchli tortinchoqlik va agressivlik kabi psixikasining holatlarida namoyon bo'ladi. Bunday nizolar qanchalik ko`p bo`lsa, bolalar dunyosi va kattalar dunyosi orasida farq shunchalik ko`p bo'ladi. Levin konsepsiyasining yutug`i shundaki, u o`spirinlikni ijtimoiy-psixologik hodisa sifatida qaraydi, shaxsning psixik taraqqiyotini uning ijtimoiy holatining o`zgarishi bilan bog`laydi. Ilk o `spirinlik biogenetik va sotsiogenetik yo`nalishlarining umumiy xususiyati shundaki, taraqqiyotning manbaalari va hara katga keltiruvchi kuchlarini ular psixik omillardan tashqarida izlaydilar. Birinchi holda organizmda ro`y beradigan biologik jarayonlarga urg`u beriladi, ikkinchisida shaxs ishtirok etadigan ij timoiy jarayonlarga urg`u beriladi. Psixogeneuk yo`nalish har ikkala yo'nalishning ahamiyati ni kamaytirmagan holda, psixik jarayonlarning rivojlanishini birinchi o`ringa qo`yadi. Bu yo`nalishni uchga bo`lib o'rganish mumkin. Ular: xulq-atvorni hissiyot, mayl va boshqa psixikaning ratsional bo`lmagan tarkibiy qismlari bilan tushuntiruvchi nazariya psixodinamik nazariya deb ataladi. Bilish qobiliyatlari va intellektning rivojlanishiga urg`u beriladigan konsepsiya kognitiv yoki

kognitiv-genetik konsepsiya deb ataladi. Shaxsning rivojlanishi ga urg`u beriladigan konsepsiyalar personologik konsepsiyalar deb ataladi. Ilk o`spirinlik haqida psixodinamik nazariyaning yirik namoyandasi mashhur amerikalik psixolog E. Erikson hisoblanadi. Uning falsafiy-metodologik qarashlari freydistik-psixoanalizning davomi hisoblanadi. Z. Freyd shaxs taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi biologik jinsiy mayl («libido») deb hisoblaydi. Eriksonning ta`kidlashicha. insonning rivojlanishi, o`zaro bog'liq uch jarayondan iborat: biologiya o`rganadigan jismoniy taraqqi yot, psixologiya o`rganadigan ongli «Men»ning rivojlanishi, ijtimioy fanlar o'rganadigan ijtimoiy rivojlanish. Taraqqiyotning aso siy qonuni — «epigenetik prinsip» bo`lib, rivojlanishning har bir yangi bosqichida oldingi bosqichlarda bo`lmagan yangi hodisa va xislatlar paydo bo`ladi. Taraqqiyotning yangi fazasiga o'tish «normativ inqiroz» shaklida o'tadi, u tashqaridan patologik hodisaga o`xshaydi, lekin o`sishning normal qiyinchiliklarini ifodalaydi. Taraqqiyotning yangi bosqichiga o`tish oldingi bosqichga xos bo`lgan asosiy qarama- qarshilikni hal qilish asosida mum kin bo'ladi. Agar qarama-qarsnilik hal qilinmasa u albatta keyin namoyon bo`ladi. Erikson hayotiy siklni sakkiz bosqich (faza)ga bo`ladi. Birinchi bosqich — go`daklik. Uning asosiy maqsadi — tashqi dunyoga «ishonish» hissini hosil qilishdir. Uning asosiy vositasi ota-onaning muhabbati va g`amxo`rligidir. Agar go`dakda «asosli ishonish» vujudga kelmasa, unda dunyoga «asosli ishonmaslik», xavotirlanish hissi paydo bo'ladi. Ikkinchi bosqich — ilk bolalik — bolada uyat va shubhalanish kabi hislar paydo bo`ladi. Bolada mustaqillik, mas`uliyat, tartib va intizomni hurmatlash kabi xislatlar paydo bo`ladi. Uchinchi bosqich — o'yin yoshi (5—7 yosh) tashabbus hissi, nimadir qilish hissi paydo bo`ladi. Bu yoshda guruhiy o'yinlar, tengdoshlari bilan muloqot, xayolning rivojlanishi muhim hi soblanadi. Bu yoshda adolat, qoidaga mosligini tushunish hissi paydo bo'ladi. To`rtinchi bosqich - maktab yoshidagi yangi psixologik tuzilma — maqsadga erishish qobiliyati, tashabbuskorlik hissidir.

Beshinchi bosqich — o`spirinlik bo`lib, boshqalarga o`xshamaslik, individuallik hissining paydo bo`lishi bilan xarakterlanadi. Erikson o`z-o ` zini anglash, vaqtni yangicha his qilish, jinsiy qiziqishlar shakllanishi mexanizmlarini to`liq tavsiflaydi. Oltinchi bosqich — yoshlik — boshqalar bilan intim psixologik yaqinlik, jumladan, jinsiy yaqinlik ehtiyoji va qobiliyati paydo bo`ladi. Yettinchi bosqich — yetuklik davrida hayotiy faoliyatning barcha sohalarida (mehnatda, ijodiyotda, g`amxo`rlikda, pusht qoldirishda, tajriba uzatish va boshqalarda) mahsuldorlik tuyg`usi uzluksiz hamroh bo`ladi va ezgu niyatlarning amalga oshishida turtki vazifasini bajaradi. Sakkizinchi bosqich, ya`ni qarilik — inson sifatida o`z burchini uddalay olganligidan, turmushning keng qamrovliligidan qanoatlanish tuyg`ulari bilan xarakterlanadi. Personologik yo'nalish vakillari, jumladan E. Shprangerning ta`kidlashicha, bu davrdagi asosiy o`zgarishlar: shaxsiy «Men»ni kashf qilish, refleksiyaning o`sishi, o`zining individualligini anglash va shaxsiy xususiyatlarini e`tirof etish, hayotiy ezgu rejalarning paydo bo`lishi, o`z shaxsiy turmushini ongli holda qurishga inti lish va hokazolardir. Shpranger o`spirinlikni ikki davrga bo`ladi. Birinchi davr 14—17 yoshlaraa vujudga keladigan inqiroz o`spirinlarda o`zlarini kattalarning bolalarcha munosabati doirasidan qutulish tuyg`usi paydo bo`lishidan iboratdir. 17—21 yoshlilarning asosiy xususiyati ularda tengqurlaridan «ajralish» inqirozi va tanholik istagining paydo bo`lishidir. Bu holat tarixiy shart-sharoitlardan kelib chiqadi. Shpranger ilk o`spirinlarda o`z-o`zini anglash va qadriyatlar yo`nalganligiga asos solgan. Bu yo`nalishni ke yinchalik K. Byuler, A. Maslou va boshqalar davom ettirganlar. Kognitivistik yo`nalishning asoschilari qatoriga J. Piaje, Dj. Kelli, L. Kolberg, D. Bromley, Dj. Birrer, A. Vallon, G. Grimm va boshqalarni kiritish mumkin. J. Piajening intellekt nazariyasi aql-idrok funksiyalari hamda uning davrlari haqidagi ta`limotni o`z ichiga oladi. Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik va moslashish, ko'nikishdan iborat bo'lib, aql-idrokning funksional invariantligi deb yuritiladi. U intellektni quyidagi rivojlanish davrlariga ajratadi 1) sensomotor intellekt (tug'ilishdan 2 yoshgacha); 2) operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan 7 yoshgacha); 3) konkret operatsiyalar davri 7—8 yoshdan 11—12 yoshgacha); 4) rasmiy

operatsiyalar davri. Hayotiy istiqbol rejalarni qurish, kelajakka yo`nalganlik o'spirin hayotining mazmuniga aylanadi. Ilk o'spirinlik davrida musta qil hayot ostonasiga qadam qo'yish - taraqqiyotning muhim ijti moiy vaziyatidir. 17 yoshdagi inqiroz jarayonida shaxsiy taraqqiyot subyekti sifatida insonning shakllanish vazifasi hal qilinadi. Ilk o'spirinlikdan katta o'spirinlikka o'tishda kasbiy o'z-o'zini belgilash tugallanib, o z-o'zini namoyon qilish amalga oshadi. O `spirinlik davrida yetakchi faoliyat D.B. Elkoninning va A.N. Leontevning ta`kidlashicha, o'quv kasbiy faoliyat o'spirinlik davrida yetakchi faoliyat hisoblanadi. D.I. Feldshteynning fikricha, o'spirinlik davrida o'qish va mehnat asosiy faoliyat turlari sifatida shaxsning taraqqiyotini belgilaydi. Boshqa psixologlar esa kasbiy o'z-o'zini belgilashni ilk o'spirin lik davrida yetakchi faoliyat sifatida ko'rsatadilar. I.V. Dubrovina bu holatga aniqlik kiritadi, maktabni tugatgan paytda kasbiy o`z-o`zini belgilash haqida gapirish erta, chunki unda faqat istak, haqiqatda amalga oshmagan kelajak rejalar mavjud bo`ladi. Ilk o'spirinlar shaxsining taraqqiyotida ijtimoiy foyda li mehnatning roli katta. Ilk o`spirinlar mehnati faqat o`zining moddiy natija berishi tomoni bilangina muhim emas. Bu yoshdagilarning mehnatini to`g`ri tashkil etish shaxsning kollektivizm, umum foydasi uchun qilinadigan mehnatga muhabbat, tashabbuskorlik, maqsadga intiluvchanlik, intizomlilik, qat`iyatli- lik singari sifatlarini tarkib toptirishga yordam beradi. O`quvchilar umumiy mehnatda qatnashar ekanlar, mehnatni va mehnat kishilarini hurmatlash tuyg`usini hosil qiladilar, ularda mehnat qilish ehtiyoji va istagi paydo bo`ladi. Mehnat jarayonida o`quvchilarda yangi tuyg`ular — o`z mehnatidan quvonish, yaratilgan narsa bilan faxrlanish tuyg'usi, ko`p kuch-g`ayrat sarflagandan keyin erishilgan g`alabadan qanoat hosil qilish tuyg'usi vujudga keladi. Ana shu yangi quvonchli emotsiya o`quvchini yana bir marta bu tuyg`ularni boshdan kechirish uchun tag'in mehnat vaziyatiga jalb qiladi. Mehnatning ijtimoiy ahamiyati va uning natijalariga ijtimoiy baho berish — o`quvchini mehnatga psixologik jihatdan rayyorlashning zarur to- monlaridan biridir. Jamoada mehnat qilishda uning tarbiyaviy ahamiyati kuch li bo`ladi. Jamoaviy mehnat,

o`zaro mehnat mas`uliyati ilk o`spirin shaxsini tarkib toptirishda katta rol o'ynaydi. Jamoa bo`lib mehnat qilish o`quvchilarning mehnatda hamkorlik va o'zaro yordam ko`rsatish tajribasini, bir-birlarini nazorat qilish tajribasini hosil qilishlariga imkon beradi, mehnatning umumiy natijalaridan shaxsiy manfaatdorlikni, o`z xatti-harakatlarini jamoa manfaatlariga bo`ysundirish odatini tarkib toptiradi. Ilk o`spirinlik yoshi — mehnat hayotida o`z-o`zini aniqlab olish yoshi bo`lib, bu vaqtda o`quvchi o'zining mehnatdagi iste`dodini jiddiy ravishda izlay boshlaydi, unda o'zining kelajakdagi kasbini belgilab olish intilishi paydo boiadi. 0`smirlardan farqli ravishda ilk o`spirinlar kasbni o`ylab tanlaydilar, nima uchun shu kasbni tanlaganliklarini asoslab beradilar. Ularning ko`plari o`zlarining individual jismoniy va psixik xususiyatlarini biror kasb kishisiga qo`yiladigan talablar bilan taqqoslamoqchi bo`ladilar. Buning natijasida ilk o`spirinlar amaliy jihatdan masalaga yaqinlashib qoladilar va o`z qiziqishlari hamda imkoniyatlarini hisobga olib, haqiqiy kasblarni tilga ola boshlaydilar. Ming-minglab kasblar bor, lekin muayyan mehnat turiga in dividual moyillik bilan unga bo`lgan qobiliyat va uning ijtimoiy ahamiyatiga yuqori Daho berish birga qo`shilib ketgan vaqtdagina chin yurakdan tanlangan kasbgina kishiga ma`naviy qoniqish va jamiyatga foyda keltiradi. Ilk o'spirinlar uchun xarakterli xususi yat — kasblarga keskin tanlab munosabatda bo`lishdir. Ular ay rim kasblarni yuksak baholaydilar, o'quvchilarning ko`z o`ngida bu kasblarning ijtimoiy mavqeyi ulug`dir. Boshqa kasblarning ijti moiy mavqei juda past. Kasbiy niyatlarning barqarorligini o`rganish yuzasidan N.I. Krilov o'tkazgan tekshirish shuni ko`rsatdiki, hatto o`z niyatlarini amalga oshirib, oliy o`quv yurtiga kirgan talabalar orasida ham ko`plari o`zlarining kim boMishlarini oxirigacha hal qil- maganlar. Bunga sabab yoshlarni mazkur oliy o`quv yurtiga olib kelgan kasb haqidagi tasavvur bilan bu kasbning haqiqiy, ama liy mazmuni o`rtasidagi nomuvofiqlikdir. O`zining kasb tanlash bo`yicha taqdirini tasodifan hal etish murakkab kechinmalargi, tanlagan kasbi sohasida ikkilanishlarga, og`ir ichki nizolarga olib kelishi mumkin. Bu esa yigit va qizlar uchun ham, jamiyat uchun ham katta zarar keltiradi. Kasb tanlash nimaning ta`siri ostida ro`y beradi? Bunday tanlashning motivlari nima? Ko`pdan ko`p materiallar maktab o'quvchilarida o`zlarining kelajakdagi kasblariga qiziqishni tarbiyalashda maktab va o'qituvchilarning ma`lum darajada rol o`ynashini

ko`rsatadi. Bir qancha tadqiqotlarning bergan ma`lumotlariga qaraganda, so`rab chiqilgan o'quvchilarning 40—50% kelajakdagi kasbni tanlashga biror o`quv predmetiga bo`lgan qiziqishlari sabab bo`lganligini aytadi. Ko'pgina o'quvchilar xalq xo'jaligi uchun zarur bo'lgan kasblarni tanlaydilar, bunga Vatanga foyda keltirish istagini sabab qilib ко rsatadilar, lekin bu kasblarni o`zlarining individual xususiyatlariga, qobiliyatlariga muvofiq keladi, deb hisoblamaydilar. Ilk o`spirinlarning ko`pchiligi kasb tanlashga motiv qilib o`z qobiliyatlarini ko`rsatadilar. Ko`p o`quvchilar esa oilaviy an`analarning mavjudligini, moddiy-maishiy ta`minlanganlik sababini, do`stlar va o`rtoqlaridan namuna olganligini motiv qilib ko`rsatib o`tadilar. Ayrim hollarda ish joyi yoki oliy o'quv yurtining yashash joyiga yaqinligi va boshqalar motiv bo`lgan. Ilk o'spirinlarning qiziqishlarini xarakterlaganda avvalo shuni aytish kerakki, yigit va qizlar odatda xuddi shu yoshda biror fanga, bilim tarmog`iga, faoliyat sohasiga bo`Igan o`zlarining qat`iy spetsifik qiziqishlarini belgilab oladilar. Ilk o`spirin yoshidagi bun day qiziqish shaxsning bilish-professional yo`nalishining tarkib topishiga olib keladi, yigit yoki qizning maktabni tamomlagandan keyin qanday kasb tanlashini, hayot yo`lini belgilab beradi. Ana shunday maxsus qiziqishning mavjudligi muayyan sohadagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga doimiy intilishm rag`batlantiradi: katta maktab yoshidagi o`quvchi zarur adabiyot bilan aktiv ravishda tanishib boradi, tegishli to'garaklarda bajon-u dil shug'ullanadi. Ilk o`spirinlik yoshida bilishga oid qiziqishlar tobora keng, qat`iy va amaliy xarakter kasb etadi. O`quvchilarning qiziqishlari keng va xilma-xil bo`lib boradi: texnikaga, tabiyotga, ijtimoiy-siyosiy masalalarga, falsafiy-axloqiy masalalarga, sportga qiziqish ortadi. Insonning hayot yo`li turli-tumandir. Ilk o`spirinlikda inson hayot yo`lini o'zi tanlaydigandek tuyuladi, lekin uning kasb tanlashiga tarbiya, muhit va boshqalar ham ta`sir qiladi. Kasb-hunar kolleji yoki litseyni bitirgandan so`ng shaxsiy bo`lmagan tashqi omillarning ta`siri yanada kuchli bo`ladi. V.N. Shubkinning ta`kid lashicha, biz tanlaydigan yo`llardan boshqa bizlarni tanlaydigan yo`llar ham mavjud. Oliy o`quv yurtini tugallagan yoshlar ta`limni hayotni mazmunli va qiziqarli qilish vositasi sifatida hamma narsadan ustun qo`yishadi. Ishlaydigan yoshlar esa ta`limning mohiyatini jamiyatga ko`proq foyda keltirishda degan fikrdalar.

O`spirinlar turli kasblarni turlicha baholaydilar. 17 yoshlilar kasblarni kontrast «oq- qora», mavhum deb baholasalar, 25 yosh lilar o`zlarining hayot yo`llari bilan baholaydilar. Muvaffaqiyatli kasbga yo`naltirishning muhim shartlaridan biri o`quvchilarning mehnatga to`g`ri munosabatda bo`lishi va ularning faolligidir. Kasbga yo`naltirish — shaxsning ijtimoiy taqdirini belgilashning tarkibiy qismidir. Kasb tanlash hayot mazmuni haqidagi o`ylari va shaxsiy «Men» tabiati bilan mos kelganda muvaffaqi yatli hisoblanadi. Toshkent to'qimachilik va yengil sanoat instituti talabalarida Z.T. Nishanova rahbarligida o`tkazilgan D. Xodjakulova tadqiqotlarida so`ralganlarning yarmisi yana shu kasbni tanlashlarini ta`kidlab, tasdiq javobini berishgan, uchdan bir qism talabalar esa ikkilanishlarini bayon etishgan. Talabalarda kasbiy yo`nalganlikning shakllanishi va rivojlanishi jarayoniga faol maqsadga muvofiq ta`sir ko`rsatish uchun quyidagilarni tavsiya etish mumkin: 1.Oliy o'quv yurtidagi ta`lim jarayonida har bir talabaning barqaror kasbiy yo`nalganligi shakllanishiga yordam berish uchun ta`limning muvaffaqiyatini ta`minlaydigan psixologik fenomenlar majmuyini hisobga olish zarur. 2.Oliy ta`lim davomida har bir talabaga individual yondashuvni amalga oshirmoq, kasbiy yo`nalganlik imkoniyatlaridan kengroq foydalanish lozim. 3.Talabalaming anchagina qismi kasbni anglamay tasodifan tanlaganliklarini hisobga olib, oliy o`quv yurtidagi ta`lim jarayonida talabalarda dunyoni kasb nuqtayi nazaridan ko`rishni shakllantirishga yo`naltirilgan tadbirlar tizimini tavsiya etish mumkin. Ko`pchilik talabalar hozirgi zamon masalalari bilan aloqasi borligi, ilmiylik, muammolilik, bilimining chuqudigi, ta`limda ko`rsatmalilik va texnika vositalarining qo`llanilishini mutaxassislik fanlarini o'qitishdagi ijobiy jihatlar sifatida ta`kidlangani bois, darslarni jonli, yangi pedagogik texnologiyalarga asoslangan holda qiziqarli qilib o`tishlarini o`qituvchilarga tavsiya etgan. Talabalarda kasbiy yo`nalganlikni shakllantirish uchun kasb professiogrammasi va psixogrammasi bilan tanishtirish hamda kasbiy muhim xislatlarni psixologiya darslarida amaliy mashg`ulotlarda hamda tarbiyaviy soatlarda guruh murabbiylari yordamida rivojlantirishni tavsiya etilgan.

E.N. Sattarov rahbarligida S.N. Jo`rayeva tomonidan talaba shaxsiga kasbiy shakllanish ta`sirining psixologik jihatlari o`rganildi. Tadqiqotda shaxsning kasbiy faoliyatga mutanosibligini belgilovchi psixologik xususiyatlar va omillar aniqlandi, talabalarning oliy o`quv yurtiga kirishida ta`lim yo`nalishlarini tanlashlariga sabab bo`luvchi psixologik omillarning roli aniqlandi, shaxs xususiyatlarining kasbiy faoliyatga mutanosibligini ta`minlashga xizmat qiluvchi kasbiy motivlar, ustanovkalar va yo`nalganlikning o`rni aniqlangan. A.X. Ubaydullayev tomonidan «Yoshlarni kasbga yo`llashda aksidental qobiliyatlarni diagnostikasi» nomli ilmiy tadqiqotida «havf-xatar hissi» va «havfsiz psixomotorika» kabi tizimlarni o`z ichiga olgan aksidental qobiliyatlar konsepsiyasining nazariy va amaliy ahamiyatliligi ko`rsatilgan. Aksidental qobiliyatlar individual me`yorda ifodalangan, faoliyat xavfizligini ta`minlashda o`ziga xos namoyon bo`luvchi bilish va psixomotor jarayonlar faoliyatini ta`minlovchi funksional sistemalar xususiyatlari tushuniladi.O`zbekiston psixologlari tadqiqotlarida yuqori sinf o`quvchilarida o'quv faoliyatini boshqarish masalalariga ham e`tibor qa ratilgan bo`lib, jumladan Sh.V.Azizova o`quv faoliyatini yuqori sinf o`quvchisi tomonidan boshqarish imkoniyati bir necha omilga bog`liq ekanini ta`kidlaydi: a) o`quvchilar tomonidan egallangan, umumlashgan ta`limiy usullar tizimi va xususiyatiga; b) o`quvchilar o`quv faoliyati individual uslubining mavjudligiga; c) ijtimoiy va shaxsiy-amaliy tajribaning ko`lamiga; d) har qaysi ta`limiy usulning anglanganlik darajasiga. Muallifning e`tirof etishicha, bu tarkibiy qismlarning muayyan tizim shakliga kelganligi ta`limni optimallashtirishning puxta negizini va shart-sharoitini yaratadi. O`spirinlik davrida intellektual rivojlanish Ilk o`spirinlarning bilish jarayonlari shunday darajaga yetadiki, kattalar bajaradigan barcha aqliy ishlarni bajarishga amaliy ji hatdan tayyor bo`ladilar. Ularning bilish jarayonlari murakkab va egiluvchan bo`lib boradi. Ular bu yoshga kelib jiddiy ishlarga ko`p vaqtlarini ajrata boshlaydilar, dam olish va o`yin-kulguga juda kam vaqt ajratadilar. Ularning barcha bilish jarayonlari, jumladan, xayol, xotira, nutq, tafakkur rivojlanadi. Ilk o`spirinlik yoshidagi

o`quvchilarning bilish jarayonlari turli nuqtayi nazar- larni tahlil etishga va bu masala bo`yicha har tomonlama fikr yuritishga yordam bera oladi. Bilishga qiziqishning rivojlanishi, o`qishga ongli munosabatda bo`lishning o`sishi bilish jarayon larining ixtiyoriyligini, ularni boshqara olish mahoratini yanada rivojlantirishga undaydi. Bu yosh davrining oxiriga borib, o'quvchilar o`zlarining bilish jarayonlarini to`la-to`kis egallab oladilar, ularni hayot va faoliyat ning muayyan vazifalariga bo`ysundiradilar. Ular axloqiy va siyosiy va boshqa mavzular bo`yicha erkin fikrlaydilar. Ilk o`spirinlarga umumiydan xususiyga, xususiydan umumiyga xulosa chiqarish, ya`ni induksiya va deduksiya xosdir. Ilk o`spirinlar ко pchilik ilmiy tushunchalarni o`zlashtiradilar, turli masalalarni yechish jarayonida ulardan foydalanishni o'rganadilar. Bu esa ularda nazariy yoki so`z-mantiq tafakkurning rivojlanganligini bildiradi. Kuzatish aniq maqsadga qaratilgan va yanada sistemali bo`lib boradi. Shaxsning kuzatuvchanlik xususi yati rivoj topadi. Shu bilan birga N.D. Levitov ko`rsatib o`tganidek, o`spirinlar o`z kuzatishlarida parishonxotir bo`lmasliklarini, kuzatishni o`z oldilariga qo`yilgan vazifalarga bo`ysundirishlarini, yetarli darajada to`plangan faktlar to`planmaguncha xulosa chiqarishga shoshilmasliklarini nazorat qilib borish zarur. Ilk o`spirinlarning o`quv faoliyati ularning faolligi va mustaqilligiga ancha yuqori talablar qo`yadi. Akademik litsey va kasb-hunar kolleji dasturida belgilangan materiallarni o`zlashtirish uchun nazariy tafakkur rivojlangan bo'lishi hamda mustaqil ta`lim olish ko`nikmalarini egallash zarur. Xotirani rivojlantirishda mavhum so`z-mantiq xotira, ma`no siga tushunib esda olib qolishning roli sezilarli darajada ortadi. Garchi ixtiyoriy xotira ustunlik qilsada, ixtiyorsiz esda olib qolish ham ilk o`spirinlar tajribasidan chiqib ketmaydi. U faqat o`ziga xos xususiyatga ega bo`ladi, ilk o`spirinlarning qiziqishlari, xususan ularning bilishga oid va kasb tanlashga oid qiziqishlari bilan ko`proq bog'lanadi. Shu bilan birga faol ravishda bilim egal - lash, o`qish va jamoat faoliyatida har holda ixtiyoriy xotira yetak chi rol o`ynaydi. So'zma-so`z yodlab olish alohida hollarda zarur ekanligini o`quvchilar yaxshi tushunadilar. Ilk o'spirinlar esda olib qo lish usullaridan — rejalarni va tekstning sxemalarini, konspektlarni tuzish, asosiy fikrlarni ajratib ko`rsatish va ostiga chizish, ilgari ma`lum bo`lgan fikrlarga taqqoslash, solishtirish usullari dan o`smirlarga qaraganda beqiyos darajada

keng suratda foydalanadilar. Ular esda olib qolishga alohida-alohida yondashadilar. Qiziqishlarning differensiyalashganligi diqqatning tanlovchanligini, ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqatning roli ancha ortishini belgilab beradi. Ilk o'spirinlarda ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqat bilan bir qatorda ixtiyoriy diqqatning ham ahamiyati ortadiki, ular o`quv materiali bilan bevosita qiziqmasdan, o'rganilayotgan hodisalarning hayotiy ahamiyatini tushunib, unga diqqatlarini qaratadilar. Diqqatni ko`chirish va taqsimlash qobiliyati sezilarli ravish da rivojlanib, takomillashib boradi. Xususan, diqqatni taqsimlash bir vaqtning o`zida o`qituvchining tushuntirgan narsalarini ham tinglash, ham yozib borish, o`z javobining mazmuni ni kuzatib borish mahoratining shakllanishida o`z aksini topadi. Ilk o'spirinlar o`quv ishlari jarayonida o'zlariga ta`sir qiladigan chalg'ituvchi narsalarga o`smirlardan ko`ra ko'proq qarshi turishga, bardosh berib yengishga qobildirlar. Ilk o'spirinlarning ayrimlarida diqqatning tanlovchanligi shu narsada ham ko`rinadiki, ular o`quv materialini idrok qilar ekanlar, hamma vaqt uning ahamiyatiga baho berishga, uni ama liy jihatdan ahamiyatliligi nuqtayi nazaridan idrok qilishga ha rakat qiladilar. Agar unga material muhim bo`lib tuyulmasa, u o'z diqqatini susaytiradi. Shunisi qiziqki, diqqatning bu o`ziga xos harakati ko`pincha atayin ro`y bermaydi. Odatda ilk o'spirinning diqqati shu sohadagi muayyan bilimlarni amalda tatbiq etish haqi da gap borgan vaqtdagina ixtiyorsiz ana shu predmetga qaratiladi. Bu yoshdagi o`spirinlar atrofdagi turli voqea-hodisalardagi haqiqatni bilishga intiladi. Ularni tayyor yechimlar, ma`lumotlar emas, balki shu yechim va ma`lumotlarni o'zlari mulohaza yurgizib, qidirish jarayonining o`zi ko'proq qiziqtiradi. Bu borada tur li masalalar bo'yicha bahs va munozaralar yuritishga va o'zlarining fikrlarini isbotlashga juda qiziqadilar. Bu davrda bilish jarayonla rining rivoji faol ravishda davom etadi. Bu rivojlanish o'spirinning o'ziga va uning atrofidagi kuzatuvchilarga kam seziladi. Bu davrga kelib, o'spirinlar to'la ravishda mantiqiy tafakkurga ega bo'ladilar, nazariy fikr yuritib, o'zlarini-o'zlari tahlil eta oladilar. Ular endi bemalol axloqiy, siyosiy va boshqa mavzularda bahslasha olib, o`z munosabatlarini bildira olacular. O`spirinlik davrida bolalar juda ko`p ilmiy tushunchalarni o'zlashtirib, ulardan turli masala va muammolarni yechishda foydalana oladilar. O`spirinning o`z-o`zini anglashi o`quv, mehnat va muloqot motivatsiyalarining o`zgarishida o`z aksini

topadi. Bu davrda, bolada yangi faoliyatlar yuzaga kelib, psixik rivojlanishida yangi bosqich boshlanadi. O`spirinlik yoshi o`qish, mehnat, muloqot singari yetakchi faoliyatlar asosida umumiy va maxsus layoqatlarning rivojlanayotganligi bilan xarakterlanadi. Lekin, bu rivojlanish o `spirinning o`ziga va uning atrofidagi kuzatuvchilarga kam seziladi. 0`spirinlik davriga kelib, juda ko`p bolalarda o`z faoliyatlarini oldindan rejalashtirish layoqati yaxshi rivojlangan bo'ladi. Shu ningdek, o`z-o`zini boshqarish ham o`spirinlik yoshidagi bolalar da yaqqol ko`zga tashlanadi. O'spirinning o`quv mashg`ulotiga munosabati o`z xususiyati va mazmuni jihatidan boshqa yoshdagi o`quvchilarning ta`lim jarayonidagi munosabatidan tubdan farq qiladi. Ular voyaga yetib boradilar, ularning tairibasi ortadi; ular mustaqil hayot bo'sag`asida turganliklarini anglaydilar. O'quvchilarning o'qishga ongli qarashi kuchayadi, bu qarash bevosita hayotiy ma`no kasb etadi. Ilk o`spirinlar jamiyatning kelajakdagi mehnat hayotida to'laqonli ishtirok etishning zaruriy sharti bilim, ko`nikma va malaka- larning mavjud fondi ekanligini, hosil qilingan mustaqil bilim egallash ko`nikmalari ekanligini aniq ravshan his qiladilar. Bilimlarga ehtiyoj sezish hozirgi vaqtda ilk o`spirinlarning xarakterli xususiyatlaridan biridir. O`quv rejasi va dasturning murakkablashuvi, yangi fan va mavzularning kiritilishi, o`zlashtirilishi nazariy tafakkur yordamida amalga oshirishni taqozo etadi. Ana shundan kelib chiqqan holda, o'quvchilarning o`qishga munosa bati ham o'zgaradi, ular ayrim fanlarga tanlab munosabatda bo'la boshlaydilar. O`spirinlik davrida bilishga oid qiziqish ko`lami tobora amaliy xususiyat kasb eta boshlaydi. Jumladan, ijtimoiy-siyosiy masalalargatexnika, tabiatga, osmon jismlariga, sport va hokazolarga qiziqishi kuchayadi. O`spirinlarda sezgirlik, kuzatuvchanlik yanada takomillashib boradi, mantiqiy xotirasi, esda olib qolishining oqilona yo`li sifatida ta`lim jarayonida yetakchi vazifani ado eta boshlaydi. Mazkur pallada o`spirinlarning tafakkuri tobora mantiqiy, faol, mustaqil va ijodiy xususiyat kasb eta bosh laydi. Tafakkur rivojlanishi bilan birgalikda o'quvchilarning nutq madaniyati rivojlanadi. O`spirin turli janrdagi adabiy asarlarni o`qishi, tushunishi orqali mustaqil fikr yuridsh, mulohaza qilish va munozaraga kirishish, nazariy fikrlash hamda o`z-o`zini tahlil qilishga o`rganib boradi. O`spirinlik tafakkurining sifatiga uning mazmundorligi, chuqurligi, kengligi, mustaqilligi, samaradorligi,

tezligi kabilar kiradi. Tafakkurning mazmundorligi deganda, o`spirin ongida tevarak- atrofdagi voqelik to`g`risida qancha miqdorda mulohazalar, muhokamalar va tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Tafakkurning chuqurligi deganda esa, moddiy dunyodagi nar sa va hodisalarning asosiy qonunlari, xossalari, sifatlari, ularning o`zaro bog'lanish va munosabatlari o'spirinning fikrlash faoliyatida to`liq aks etganligi tushuniladi. Tafakkurning kengligi o`zining mazmundorligi va chuqurligi sifatlari bilan bog'liq bo`ladi. Tafakkurning mustaqilligi deganda o`spirinning shaxsiy tashabbusi bilan o`z oldiga yangi vazifalar qo`ya bilishi, bu vazifalarni hech kimning yordamisiz, oqilona usullar bilan mustaqil hal qi lish xususiyatini tushunish kerak. Tafakkurning tezligi qo'yilgan savolga to`liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. Ayrim qiz va yigitlar aqliy rivojlanishdan orqada bo`lib, o`quv materiallarini o'zlashtirishga ulgurmaydilar yoki qiynaladilar, ular tevarak-atrofdagi voqelikni bilib olish maqsadida umumlashtiruvcni tushunchalardan foydalanishni bilmaydilar, chun ki bu tushunchalar, xulosalar, fikrlar, hodisa va faktlarni yodlab oladilar. Bolalarni aqliy jihatdan rivojlantirish uchun o`qish faoliyatlarida faollashtirish va ularning bilimlarini ongli ravishda o'stirib borish kerak. Ta`limda onglilik o`quvchining yuqori darajadagi faolligi bi lan ta`minlanadi. Bilimlarini faol faoliyat ko`rsatib o'zlashtirganda. o'quvchilar bu bilimlarni yaxshi tushunibgina qolmay, ularni amaliy faoliyatda qo`llashga ham o`rganadilar. O`quvchilarga ij timoiy masalalar, iqtisodiy hamda ijtimoiy faktlar va hodisalarni mustaqil ravishda ilmiy tahlil qilish va ularga baho berish usullarini maxsus o'rgatish muhim va zarurdir. Bu o`rinda o`quvchilarning mustaqil fikrlashlarini faollashtirishga, to'g'ri rahbarlik qilgan holda rivojlantirish lozim. O`spirinlarning aqliy jihatdan rivojlanishida nazariy tafakkurning roll kattadir. O`spirin adabiy asarlarni o`qish va tushuntirish orqali mustaqil fikrlash, mulohaza yuritish va munozaralarga kirishishga o`rgana boradi. Unda asta-sekin tabiat va jamiyat haqida o'zining nuqtayi nazari, e`tiqodi, qarashi shakllanadi. Ma`lumki, shaxsning ana shu fazilatlari uning fikrlashi, mustaqil o`ylashi, to`g`ri hukm va xulosalar chiqarishi. qat`iy qarorga kela olishi natijasidir. O`spirinlarning adabiy asarni baholashi, u haqda shaxsiy fikrlarni bildirishi, muammo

yuzasidan bahslashuvi insoniy xislatlarning muayyan darajada ishtirok etishi tanqidiy tafakkurning aynan o`zginasidir. Turmushda uchraydigan noo`rin tanqidiylik esa o'spirinning badiiy didi va hayotiy tajribasi zaifligidir. O`qituvchining asosiy vazifasi o'quvchilar tafakkuridagi tanqidiylikni haqqoniylik darajasiga ko'tarishdan, ularga voqelikka odilona, oqilona, tanqidiy nuqtayi nazardan qarashni o`rgatishdan iborat. O'spirinlarda moddiy dunyo to'g'risida shaxsiy fikrlar, mulohazalar, ilmiy dunyoqarash tarkib topganidan keyingina tafakkurning tanqidiylik xususiyati rivojlana boshlaydi. Tanqidiy tafakkurning rivojlanishi o'quv materiallarini puxta o'zlashtirishga, ta`lim jarayonida tashabbuskorlikka, voqelikni isbotlash va asoslash ko'nikmalari tarkib topishiga imkon yaratadi. Hodisalar to`g`risida hukm va xulosa chiqarish, tasdiqlash yoki inkor qilish qobiliyatini rivojlantiradi. O'spirinning qobiliyati va iste`dodi ta`lim jarayonida, mehnat faoliyatida rivojlanadi. Qobiliyatning o'sishi bilimlar, ko'nikmalar. malakalarning sifatiga bog'liq bo`lib, shaxsning kamol topish jarayoniga qo`shilib ketadi. Demak, maklabda o`tiladigan, darslar, laboratoriya ishlari, amaliy mashg`ulotlar, referat, konspekt yozish kabi faoliyat turlari o'spirinlar o`zlashtirish uchun zarur materiallarni mustaqil holda tushunishga olib keladi. Shaxsning bilish jarayonlari uning emotsiyalari bilan bog'liq. O`smirlik davridagi kuchli emotsional reaksiyalar garmonal va fiziologik jarayonlarga bog`liq. Bolgariyalik psixologlar G.D. Pirov va boshqalar 5 yoshdan 17 yoshgacha bo`lgan bolalarni ko`ndalang kesim metodi orqali o'rganib, nerv faoliyatining eng qo`zg`aluvchan tipi 5 yoshlilar orasida uchrashini aniqlashgan. Bola katta bo`lgan sayin qo`zg`aluvchanlik kamayib, muvozanatlilaming soni ortgan. Pubertat yoshda (11—13 yosh qizlarda va 13—15 yosh o`g`il bolalarda) qo`zg`aluvchanlarning miqdori ortadi, bu davrning oxiriga borib qo`zg`aluvchanlik yana kamayadi. Emotsional zo`riqishning fiziologik manbalari qizlarda aniq payqaladi, ularda depressiya, jizzakilik, xavotirlanish va o`z- o`zini hurmat qilishning pasayishi hayz ko`rishning ma`lum davrlariga bog'liq. Bunga o`z vaqtida Sh. Byuller ham e`tibor bergan edi. O'g'il bolalarda aniq fiziologik bog'liqlik ko'zga tashlanmaydi, lekin pubertat davr ular uchun ham qiyin kechadi. Rus psixo- logi P.M. Yakobson kattalar va tengdoshlariga salbiy reaksiyalar 12,5—13, 5 yoshda eng ko`p uchraydi, deb ta`kidlagan edi. O`smir va

o'spirinlardagi emotsional reaksiyalar faqat garmonal o'zgarishlarga bog`liq bo`lib qolmay, balki ijtimoiy omillar va tarbi ya sharoitlari, individual-tipologik farqlarga ham bog`liq. Kat ta bo`lishdagi psixologik qiyinchiliklar, «Men» obrazi va intilish darajasi orasidagi qarama- qarshilik kabi o`smirga xos bo'lgan emotsional zo'riqish, ilk o'spirinlik davrida ham saqlanib qoladi. Psixolog V.R. Kitlovskaya proyektiv testlar yordamida xavotirlanishning yosh dinamikasini o'rganib, bog'cha yoshidagi bola lar tarbiyachilar bilan muloqotda eng ko'p xavotirlanishlarini, ota-onalar bilan kamroq xavotirlanishlarini aniqlagan. Kichik maktab yoshidagi bolalar tengdoshlari bilan kamroq, begona katta odamlar bilan muloqotda ko`proq xavotirlanishi ma`lum bo`lgan. O`smirlar bo`lsa begona katta odamlar va o`qituvchilar bilan kam roq, ota-onalari va tengdoshlari bilan muloqotda ko`proq xavotir lanishi aniqlangan. Ilk o`spirinlar esa barcha sohadagi muloqotda eng yuqori xavotirlanish namoyon bo`lgan, ayniqsa ota-onalar va ular bog`liq bo`lgan kattalar bilan muloqotda kuchli xavotirlanish namoyon bo`lgan. A.E. Lichkoning ta`kidlashicha, 14—18 yosh da xarakterning ba`zi xususiyatlariga ortiqcha urg`u beriladi. Ilk o`spirinlikdagi tipologik o`zi bilan o`zi bo`lib qolish, ba`zan in- sondagi to`liq emaslik hissi bilan birga kechadigan yakkalanib qolishga olib keladi. Yosh ulg'aygan sayin insonda emotsional qo`zg`alish hosil qi luvchi omillar ko`payib boradi Agar katta odam yosh bolalar ga o`xshab har bir qo`zg`atuvchiga javob qaytaraversa, u ko`p qo`zg`alish va emotsional beqarorlikdan olamdan o`tgan bo`lar edi. Kattalarni xavotirlanishdan tashqi ta`sirlarga tanlab javob qaytarish hamda ichki tormozlanish va o`z- o`zini nazorat qilishning mahsuldor ichki mexanizmlari qutqaradi. Amerikalik olim G. Djons 12 yoshli o`smirlar va 17 yoshli ilk o`spirinlarning emotsional reaksiyalarini (teri-galvanik reaksiyalari) solishtirai. U so`zli qo`zg'atuvchilarni yoqimli, yoqimsiz va befarqlarga ajratgan. Fajriba natijalaridan ma`lum bo`lishicha, umumiy emotsional reaksiya o'smirlarga nisbatan ilk o`spirinlarda yuqori bo'lgan. Lekin ular orasidagi asosiy farq tan lash darajasida kuzatilgan: ilk o`spirinlar o`smirlarga nisbatan befarq va yoqim siz so`zlarga javob qaytarganlar. Shunday qilib, ilk o`spirinlarning emotsiyalari, intellekt singari aniq qo`zg`atuvchi bu sinaluvchi uchun qanday ahamiyatga egaligini hisobga olmasdan o`lchash mumkin emas. Ilk o`spirinIik davridagi emotsional

qiyinchilik va muammolarni aniq qarab chiqish lozim, chunki ularning kelib chiqish sabablari har xil. O`smirlik davridagi dismorfofobiya — o`z tanasi va tashqi ko`rinishidan tashvishlanish ilk o`spirinlik davri da o`tib ketadi. Ilk o`spirinlarda namoyon bo`ladigan xavotirlanish belgilari bu yoshdagi maxsus qiyinchiliklarga reaksiya emas, balki ilgari olingan ruhiy jarohatlanishning keyin namovon bo`lishidir. Ko`pchilikda o`smirlikdan ilk o`spirinlikka o`tishda muloqotchanlik va umumiy emotsional kayfiyat yaxshilanadi. Ye.A. Silinaning longityud tadqiqotlaridan ma`lum bo`lishicha, u bolalarni 7 va 9-sinflarda kuzatib, o`smirlarga nisbatan ilk o`spirinlarda kamroq impulsivlik va emotsional qo`zg`aluvchanlik, ko`proq ekstravertlik va emotsional barqarorlik kuzatilishini aniqlagan. A.V. Kuchmenko tadqiqotlarida ham 16—18 yoshli ilk o`spirinlar o`smirlarga qaraganda, o'zlarining nerv sistemasi tipiga bog`liq bo'lmagan holda bosiqlik va barqarorlik kuzatilgan. Amerikalik psixolog R. Kettel tadqiqotlariaa ham ilk o`spirinlarda o`smirlarga nisbatan muloqotchanlik, odamlar bilan kirishimlilik, boshqaruvchanlik kabi xislatlar ortishini, umumiy qo`zg`aluvchanlik kamayishini aniqlangan. Shunday qilib, ilk o`spirinlik yoshi emotsional holatlarni ifodalash usullari va emotsional reaksiyalarning differensiallashishini hamda o`z-o`zini nazorat qilish va o`z- o`zini boshqarishning ortishini kuzatish mumkin. Ilk o`spirinlarning kayfiyati o`smirlarga nisbatan barqaror va anglangan hamda ijtimoiy sharoitning keng doirasiga mos bo`ladi. Doimo hissiyot vujudga keltiradigan shaxsiy muhim munosa batlar doirasining kengayishi oliy hislarning rivojlanishida namo yon boladi. Axloqiy norma va tamoyillarning ma`lum tizimini o`zlashtirish jamiyat va boshqa odamlar oldida mas`uliyat hissi, hamdardlik qobiliyati, do'stlik va muhabbat ehtiyoji, o'rtoqlik hissi va axloqiy-siyosiy hislar kabi yuksak axloqiy hislarga ayla nadi. Ilk o`spirin tomonidan qabul qilingan xulq-atvor normalarining buzilishi unda aybdorlik hissini vujudga keltiradi. Shu bilan birga unda estetik hislar doirasi ham kengayadi. Ilk o`spirinlarda intellektning rivojlanishi bilan birga hazil-mutoyiba hissining ham rivojlanishini ta`kidlash joiz. Intellektual va praksis hislar ham sezilarli rivojlanadi. Sodda bolalarcha qiziquvchanlik tafakkur jarayonidan ongli zavqlanish, qiyinchiliklarni yengishdan

quvonish, ijodga ongli intilish va boshqalarga aylanadi. Shunga ko`ra har kim qobiliyatiga yarasha kasb-hunar tanlasa, bu sohada muvaffaqiyatli mehnat qilsa, ijtimoiy turmush taraqqiyotiga muhim hissa qo`shgan bo`ladi. O'spirinlar u yoki bu kasbni o`z ixtiyorlari bilan ongli ravishda tanlashlari uchun ular mustaqillik, dadillik, qat`iylik, o`zini tuta bilish, chidamlilik, sabr-toqat kabi irodaviy xislatlarga ega bo`lishlari kerak. Mehnat qilishda muqaddas burchni bajarish istagi, maqsadning aniqligi, hunar o`rganishga ishtiyoqmandlik mazkur fazilatlarning shakllanishiga ijobiy ta`sir ko'rsatadi. O`spirinlar aqliy rivojlanishida tasavvurning ahamiyati juda katta, chunki inson biron- bir ishni qilishga kirishar ekan, albatta uning natijasini tasavvur eta olishi kerak. Tasavvursiz hech qan day ishni to`g`ri rejalashtirish mumkin emas. О `spirinda tasavvur qila olish layoqati yaxshi rivojlangan bo`lsagina, u o`z hayotidagi idealni tasavvur eta oladi, shunga ko`ra uzoq va yaqin rejalarini tuzadi. Hozirgi yigit va qizlarni 30—40 yil avvalgi tengqurlari bi lan solishtirganda, ularning umumiy saviyalari naqadar o`sganligini ko'rish mumkin. O`spirinlarning intellektual qiziqishlari doirasi keng va ko`p qirralidir. O`spirinlarning qiziqishlari aksariyat hollarda o`zi tanlagan kasb va yo'nalish, shuningdek, ha yotiy rejalariga asoslangandir. O`spirinlik yoshiga kelib, yigit va qizlarning dunyoqarashlari yuksak pog`onaga ko`tarila boshlay di. Bu esa o'spirinning tashqi olamni tushunishiga, baholashiga bo`lgan munosabatlarini aniqlashga yordam beradi. O'spirinlar- ning dunyoqarashi endi ularning ilmiy, falsafiy, siyosiy va diniy qarashlari tizimidan iboratdir. Ma`lum bir kasbda faoliyat ko'rsatishni boshlayotgan o'spirin unga intellektual, ijtimoiy-psixologik hamda axloqiy jihatdan tayyor bo'lishi kerak. O`smirlik davrining oxirlari va o `spirinlik yoshiga kelib, ularda mehnat ko`nikma va malakalari rivojlana di. Bu ko`nikma va malakalari ularning kelgusidagi kasbiy faoliyatlari bilan to`g`ridan to`g`ri bog'liq. Har qanday kasbiy ko'nikma va malakalarning o`sishi, avvalo o`spirin intellektining umumiy rivojlanganlik darajasiga bog'liq. Shuning uchun ham bu davrdagi o`spirinlar intellektining rivojlanishiga alohida e`tibor berish lozim. O`zbekistonda E. G`. G`oziyev rahbarligida J.S. Iskenderov to monidan pedagogika kolleji o`quvchilarida xarakterning intellek tual va irodaviy xususiyatlari shakllanishini

baholashda test-reyting tizimidan foydalanishning samarali yo`llari ishlab chiqildi. Pedagogika kolleji o`quvchilarida xarakterning intellektual va iro daviy xususiyatiarining shakllanish jarayoni shaxsning umumiy yo`nalganligi, kasbiy ustanovkalari, kasbiy tasavvurlari va imkoniyatlari mutanosibligi omillar asosiga qurilishi tadqiqot davo mida dalillandi. O`spirinlar xulq-atvori buzilishiga olib keladigan sabablarning psixologik xususiyatlari Z.F. Kamaletdinova ishlarida yoritilgan. Muallif olib borgan tadqiqotlari natijasida deviant xulqning vujudga kelishi g`oyaviy-mazmuniy xarakterga ega ekanligini ta`kidlab, uning vujudga kelishiga sabab bo`luvchi ikki omilni ko`rsatib o`tadi: birinchisi, o`quvchining doimiy ravishda qoniqarsiz ba ho olishi natijasida diqqati, intellektual tushuncha bilan bog`liqlik harakatlari pasayib ketadi. Ikkinchi holatda esa ota-onalarining o`z bolalariga nisbatan mehrsiz va shafqatsizligi oqibatida talablarga nisbatan tushunmaslik mexanizmi kuchga kiradi. Bu yoshdagi bolalar uchun muloqotga kirishish ehtiyojining mavjudligi ham juda muhim, lekin u yetakchi emas, faqat tanlagan kasb va yo`nalishlari bo`yicha mashg`ul bo`lmagan o`spirinlargina ko`proq tengdoshlari bilan muloqotda bo`lishga ehtiyoj sezadilar. Bu yoshdagi bolalar mehnat faoliyati bilan xuddi kattalardek shug`ullana oladilar. Ilk o`spirinlik davrini kasbiy bilim va irodaviy xususiyatlarini shakllantirish. K o'nikma va malakalarning shakllanishi uchun senzitiv davr deb hisoblash mumkin. O`zining kasbiy taqdirini tasodifan yoki noto`g`ri hal etilishi murakkab ichki kechinmalarga, ikkilanishlarga, ziddiyatlarga olib kelishi mumkin. Bu esa yigit va qiz hayoti uchun ham, jamiyat uchun ham katta zarar keltiradi. Kasb tan lash vaquda ilk o`spirinlar o`z moyilligi va qobiliyatlarini shaxsiy sifatlar, xususan, nerv sistemasining tipi, analizatorlar xususiyati emotsional-irodaviy sifatlarini ham hisobga olishlari zarur.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

Похожие

O`smirlik davri 3

Yetuklik davri 3

Yoshlik davri va uning o`ziga xos psixologik xususiyatlari

Tarbiya psixologiyasi 3

O’smirlik davri inqirozi