O`smirlik davri 3 - Психология - Рефераты

O`smirlik davri 3

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

90 KB

O`smirlik davri Reja: 1. O`smirlik davriga umumpsixologik tavsifnoma. 2. Psixologiyada o`smirlik tadqiqotlari 3. O`smirlikda “kattalik” va “bolalik” dialektikasi. 4. Yosh chegaralari.

O`smirlik davriga umumpsixologik tavsifnoma. O`smirlik 10-11 yoshlardan 14-15 yoshlargacha bo'lgan davrni tashkil etadi. Hozirgi o`smirlar o`tmishdoshlariga nis batan jismoniy, aqliy va siyosiy jihatdan birmuncha ustunlikka ega. Ularda jinsiy yetilish, ijtimoiylashuv jarayoni, psixik o'sish oldinroq namoyon bo`lmoqda. Aksariyat o`quvchilarda o `smir lik yoshiga o`tish, asosan, 5-sinflardan boshlanadi. «Endi o`smir bola emas, biroq katta ham emas» ayni shu ta`rif o`smirlik davri - ning muhim xarakterini bildiradi. O`smirlik - bolalikdan kattalikka o`tish davri bo`lib, fiziologik va psixologik jihatdan o`ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda bolalarning jismoniy va psixik taraqqiyoti juda tezlashadi, hayotdagi turli narsalarga qiziqishi, yangilikka intilishi ortadi, xarakteri shakllana di, ma`naviy dunyosi boyiydi, ziddiyatlar avj oladi. O`smirlik balog`atga yetish davri bo`lib, yangi hislar, sezgilar va jinsiy hayotga taalluqli chigal masalalarning paydo bo`lishi bilan ham xarakterlanadi. Bu yoshda o`smir rivojida keskin o`zgarishlar ro`y bera boshlaydi. Bu o'zgarishlar fiziologik hamda psixologik o`zgarishlardir. Bo`yga o`sish bir tekis bormaydi: qiz-bolalar 5-7 sm o`ssalar, o`g`il bolalar 5-10 sm o`sadilar. Bo'yiga qarab o`sish paysimon ilk suyaklarning uzunlashishi va umurtqa qismining kattalashishi hisobiga ro`y beradi. Og`iz bo`shlig`i va halqumdagi o'zgarishlar oqibatida tovush tembri ham o'zgaradi. Bu o`g`il bolalarda qiz bolalarga nisbatan ko`proq darajada sodir bo'ladi. O`g`il bolalarning tovushi vazminroq bo`lib qoladi, do`rillaydi. Garchi bu davrda mushaklar tez sur`at bilan o`ssa ham, mustahkamlashsa ham, lekin baribir oyoq va qo`l suyaklarining o`sish sur`ati orqada qoladi. O`smirlarda bu xususiyat ularning beso`naqay xatti-harakatlarida, yurish- turishlaridagi qo'pollikka, katta-katta odim tashlashlariga sabab bo`ladi. Fiziologik o'zgarish jinsiy yetilishning boshlanishi va bu bilan bog`liq ravishda tanadagi barcha a`zolarning mukammal rivoj lanishi va o`sishi, hujayra va organizm tuzilmalarining qaytadan shakllana boshlashida namoyon bo`ladi. Organizmdagi o`zgarishlar bevosita o`smir endokrin sistemasining o`zgarishlari bilan bog`liqdir. Bu davrda ichki sekretsiya bezlaridan biri gipofiz bezining funksiyasi faollashadi. Uning faoliyati organizm to`qimalarining o'sishi va muhim ichki sekretsiya bezlarining (qalqonsimon bez, buyrak usti bezi va jinsiy bezlar) ishlashini kuchaytiradi. Natijada bo`y o`sishi tezlashadi, jinsiy balog`atga yetish (jinsiy organlarning rivojlanishi, ikkilamchi jinsiy bezlarning paydo

bo`lishi) amalga oshadi. Ko`krak qafasi ham gavdaning bo`y o`sishiga nisbatan sekin rivojlanadi. Buning natijasida ayrim o`smirlarning yelkasi, ko`kragi tor bo`lib qoladi, bu esa o`z navbatida kislorod yetishmasligiga, nafas qisishiga olib keladi. Kislorod yetish masligi natijasida ruhiy faoliyatga putur yetadi. Bu davrda yurak kengayishi bilan qon tomirlari ham yo`g`onlashadi. Qon aylanish sistemasining qayta qurilishi, vegetativ nerv sistemasidagi barqarorlik qon aylanishini buzadi va o`smirda ba`zi qon bosimining ortishi ro`y beradi. Bu davrda ayniqsa jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. O`smirda ro`y beradigan biologik-jismoniy o`zgarish natijasida uning psixik dunyosida tub burilish nuqtasi vujudga keladi. O`smirlik yoshida ularning xulq-atvoriga xos bo`lgan alohida xususiyatlarni jinsiy yetilishning boshlanishi bilan izohlab bo'lmaydi. Jinsiy yetilish o`smir xulq-atvoriga asosiy biologik omil sifatida ta`sir ko`rsatib, bu ta`sir bevosita emas, balki ko`proq bilvositadir. O`smirlar o`zlarini kattalardek tutishga harakat qiladilar. Ular o`zlarining layoqat, qobiliyat va imkoniyatlarini ma`lum darajada o`rtoqlari va o`qituvchilariga ko`rsatishga intiladilar. Bu holatni oddiy kuzatish yo'li bilan ham osongina ko'rish mumkin. O'smirlik davri «o'tish davri», «krizis davr», «qiyin davr» kabi nomlarni olgan psixologik ko`rinishlari bilan xarakterlanadi. Chunki, bu yoshdagi o`smirlarning xatti-harakatida muqobil, yangi sharoitlarda o`z o`rnini topa olmaganligidan psixik portlash hollari ham kuzatiladi. O'z davrida L.S. Vigotskiy bunday holatni «psi xik rivojlanishdagi inqiroz» deb nomlagan. Kichik maktab davridan so`ng bola alohida olingan shaxs sifatida o`z-o`ziga munosabatini shakllantirish jarayonida asosan ikki bosqichni boshidan kechiradi. Bu bosqichlar o'smirlik yoshini ikki xil davrga - ki chik o`smirlik davri va katta o`smirlik davrlariga to`g`ri keladi. Birinchi bosqichda o`smir o`zini «bola»lardan ajratib, endi o`zini kattalar olamiga mansubligini ta`kidlamoqchidek bo'ladi. Katta lar hayotiga kirishga qiziqish o`smirlarning asosiy xarakteristikalari hisoblanadi. Bu davr uchun kattalarning xatti-harakatlariga taqlid qilish va o`zining mana shu yarashmagan qiliqlariga tanqidiy baho bera olmaslik, uning katta yoshli kishilarga yaqin bo`lishi, yordam berayotgan bir guruh tengdoshlari bilan ortiq darajada bog`liq bo`lib qolishi va shu singari holatlar xarakterlidir. Ikkinchi bosqichda o`smir endi o`zining yosh bola emasligiga shubha qilmaydi va o`zligini aniq anglay boshlaydi, o`z shaxsini ulug'lab, o`ziga

xos harakatlar qila boshlaydi. O`smirlarni o`z shaxslari haqidagi fikrlar ko`proq qiziqtiradi, ular o`zlarini bilishga, maqsadli rivojlantirishga, tarbiyalashga harakat qiladilar. O`smirlik davrida ichki erkinlikning o'sishida, o`z-o`zini anglash layoqatlarida, mustaqil xatti-harakatlarida katta sifat o`zgarishlari yuz beradi. Bunday o`zgarishlarning yuzaga kelishida irodaning ham ahamiyati katta. Iroda oliy psixik funksiya si fatida o'smirning erkin harakat qilish quroli, shuningdek, shaxsi rivojining magistral chizig`i bo`lib hisoblanadi. Bu davrga kelib uning harakatlari o`zi bilan o'rtoq bo`lgan bir guruh tengdoshlariga bog'liq bo`lmay qoladi. O`rtoqlari o'smirga o`zi to`g`risidagi noto`g`ri tasavvurlardan qaytib, jiddiy o`ylab ko`rishga uni majbur qilmoqchi bo`lganlarida ham u bemalol rad javobini berishi va o`z fikrida qatiy turib himoya qilishi mumkin. Bu davrda o`zga kishilarning ichki dunyosiga ortiqcha qiziqish bilan qarash va o`z xatti-harakatlarini o`zi tahlil qilish, o`z-o`zini tarbiyalashning elementlarini yuzaga kelishi mana shu ikkinchi bosqichdagi o`smirlar hayotiga xos xususiyatlardir. O`smirlik davriga ko`pincha so'zga kirmaslik, o`jarlik, tajanglik, o`z kamchiliklarini tan olmaslik, urushqoqlik kabi salbiy xususiyatlar xosdir. O`smirlar hayotda, ekranda va kitoblarda kattalarning mustaqilligini va erkinligini, ularning katta va qiziqarli ishlarini, dadil harakatlarini, qahramonliklarini, atrofdagilar orasidagi obro`larini ko`radilar hamda havas qiladilar. O`smirda katta yoshli odam bo`lishga yoki hech bo'lmaganda katta yoshli odam bo'lib ko`rinishga qiziqish, intilish paydo bo'ladi va bu xohishni amalga oshirish unga osondek bo`lib ko`rinadi. O`smirlarning ehtiyojlari va imkoniyatlarining o`zaro mos kelmasligi o`smirlar bilan ota-onalari, o`qituvchilar va bosh qa murabbiylari o`rtasida qarama-qarshilikni keltirib chiqaradi. O`smir o`zining juda ko`p istaklari, «xohlayman»larini amal ga oshirishga intiladi: katta yoshli odamlar ega bo`lgan hamma narsalardan foydalanishga, erkin, mustaqil va ozod bo`lishga intiladi. Tevarak-atrofdagi odamlarga o`zining ahamiyatga ega ekanini ko`rsatish uchun u kuchli, qo`rqmas va epchil bo`lishga intiladi. Tarbiyachilar ham o`z tarbiyalanuvchilari xuddi shunday bo`lishlarini istaydilar, ammo ular ana shu fazilatlarning faqat «kerakligi» uchun shunday bo`lishini istaydilar. Ana shunday «xohlayman» va «kerak» o'rtasidagi qarama-qarshiliklar ba`zan oilada, maktabda keskin ziddiyatli vaziyatlarni yuzaga keltiradi. Tarbiyalangan odamda «xohlayman» faqat «kerak»ni bajarish orqaligina amalga oshiriladi. Agar o`smir bola tushunishga o`rgatilmagan bo`lsa va «kerak»

bo`lgan narsani bajarishga odatlanmagan bo`lsa, u o`zboshimchaligini namoyon qilish orqa li tarbiyachilarning talablariga qarshilik qiladi hamda o'zining shaxsiy asoslanilmagan xohishlari asosida ish tutadi. O'smirning yangi huquqlarga da`vosi, avvalo, kattalar bilan o`zaro munosabatlarning butun muhitiga oid bo`ladi. O`smir avval bajonidil bajaradigan talablarga endi qarshilik ko`rsata boshlaydi: uning mustaqilligini cheklashganda, vasiylik qilishganda, yo`naltirishganda, nazorat qilishganda, quloq solishni talab qilishganda, jazolashganda, uning qiziqishlari, munosabatlari va fikrlari bilan hisoblashishmaganda u juda xafa bo`ladi va norozilik bildiradi. O`smirda o`z qadrini bilish hissi paydo bo`ladi va u o`zini kamsitish, mustaqillik huquqidan mahrum qilish mumkin bo`lmagan inson, deb biladi. Bolalikdagi kattalar bilan bo`lgan munosabat haqidagi fikrlari o`zgaradi va uning o`z kattaligi darajasi haqidagi tasavvurlari bilan mos kelmay qoladi. U kattalar huquqini cheklaydi, o`zinikini esa kengaytiradi. Kattalarning o`z shaxsi va insoniylik qadrini hurmat qilishlarini xohlaydi, ishonch va musta qillik namoyon etishga da`vo qiladi, ya`ni kattalar bilan ma`lum teng huquqlilikka va ularning shu narsani tan olishlariga erishishga harakat qiladi. O`smirlik davriga kimningdir xatti-harakatini imitatsiya qilish xosdir. Ko`pincha ular o`zlariga tanish va yoqadigan kattalarning xatti-harakatlariga imitatsiya, taqlid qiladilar. O'smirlar bu davrda chekish hamda spirtli ichimliklarga qiziqib qolishlari ham mumkin. O`smir katta odam, shuningdek, chekuvchi, ichuvchi singari yangi rollarda o`zini noqulay his qiladi. Psixik rivoji jihatidan bolalarga yaqin, lekin ehtiyojlari jihatidan kattalarga yaqin bo'lgan o`smirda juda ko`p noqulay va tashvishga tushuvchi holatlar bo`ladi va ular o`smirda krizisni yuzaga keltirib chiqaradi. Bu krizis o`smirning ma`naviy o`sishi, shuningdek, psixikasidagi o`zgarishlar bilan ham bog'liqdir. Bu davrda bolaning ijtimoiy mavqei o`zgaradi, o`zining yaqinlari, do`stlari, tengdoshlari bilan yangi munosabatlar yuzaga keladi. Lekin eng katta o'zgarish uning ichki dunyosida yuzaga keladi. Ko`pgina o`smirlarda o'zidan qoniqmaslik holati kuzatiladi. Shuningdek, o`zi ha qidagi mavjud fikrlarining bugun unda sodir bo'layoigan o`zgarishlarga to`g`ri kelmayotganligi o'smirning asabiylashishiga olib keladi. Bu esa o`smirda o'zi haqida salbiy fikr va qo`rquvni yuza ga keltirishi mumkin. Ba`zi o'smirlarni nima uchun atrofdagilar, kattalar, shuningdek, ota-onasiga qarshi chiqayotganligini anglay olmayotganligi tashvishga soladi. Bu holat ularni ichdan

asabiylashishlariga sabab bo`ladi va o`smirlik davri inqirozi yuzaga ke ladi. Krizis boladagi mavjud tushkunlik, yolg'izlikka intilish, passivlik yoki aksi, o`jarlik, qaysarlik, agressivlik, hayotga salbiy munosabatlarning kechishida namoyon bo'ladi. Bunday paytlarda u o`zi singari katta fiziologik, psixologik o`zgarishlar kechayotgan o`rtog`i bilan muloqot qilishga katta ehtiyoj sezadi. Do`sti o`smirga ijobiy ta`sir qiladimi yoki uni yo`idan urib, yomon ta`sir qiladimi -bu narsa uning axloqiy qiyofasi bilan bog`liq. O`rtoqlarining ta`siri ostida o`smir o`zining ehtiyojlari va istaklarini qondirishi mumkin. Agarda bundan qanoatlanish un ga katta mamnunlik bag`ishlasa, bunday hollarda uning ba`zi bir harakat yoki qiliqlarga nisbatan bo`lgan tasodifiy qiziqish lari dastavval ishtiyoqqa, undan keyin ehtiros yoki odatga aylanishi mumkin. Ana shunday yo`l bilan o`quvchilarda, masalan, matematikaga, fizika yoki ximiyaga, duradgorlik, slesarlik yoki qandaydir boshqa bir ishlarga nisbatan ishtiyoq yuzaga keladi, ammo o`quvchilar xuddi shunday yo`l bilan yolg`onchilikka, bezorilikka va boshqa axloqsiz xatti-harakatlarga ham o`rganib qolishlari mumkin. O`smirlik davridagi barcha nomunosib harakatlar bir onda o`tib ketadigan xohishlarning ko`pligidan va kelib chiqadigan oqibatni nihoyatda yuza tarzda ko'ra bilishlikdan kelib chiqadi. Deyarli barcha zararli xohishlar oldin zararsiz va yengillik bilan amalga oshiriladigandek bo`lib ko`rinadigan ko`ngil ochish tarzidagi ishlardan boshlanadi. Biroq, aslida esa bu ishlarni amal ga oshirishga o`smirlarning imkoniyatlari yetmaydi. Bunga shaxs taraqqiyotining tabiiy ehtiyojlari ta`sir qiladi. Agarda osmir bola lar faqat bajara oladigan ishlarni qilganlarida edi, ular o`zlarining psixik xususiyatlarini rivojlantira olmagan bo'lar edilar. O`smirlar, o`zlarining turli xil xohishlarini bevosita qondirishdan bo`lak narsani ko`ra olmaydilar va bunday xohishlar xatarli oqibatlarga tomon yo`llaganda o'zlarini vaqtida to`xtatib qola olmasliklari ham mumkin. O`quvchilarni o`z xatti-harakatlarining oqibatlarini oldindan ko`ra bilishga va o'zlarini tuta bilishga o`rgatish tarbiyachilarning asosiy vazifasidir. O`smirlar haddan tashqari g`ayratli va besaramjon bo`ladilar, ular uchun bekorchilik juda og`irdir, bir xil tarzdagi ishlardan tezda toliqadilar, bir xildagi ish bilan qiziqmay qo`yadilar, bu esa ularning ta`lim jarayonlari muvaffaqiyatiga kuchli ta`sir qiladi. Binobarin, o`smirlarga muvaffaqiyatli ta`lim va tarbiya berishda ularni turli faoliyatlarga qiziqtirish va

turli xil foydali mashg'ulotlarga jalb qilish hamda qiyinroq, lekin kuchlari yetadigan ishlar bilan shug`ullantirish nihoyatda muhimdir. «O`smirlik yoshining mohiyati shundan iboratki, o`smir bir muncha faolroq ijtimoiy muhitga yetilgan bo'lib, bolalik chog`ida vujudga kelgan eski munosabatlarni buzib, ana shu muhit uchun kurasha boshlaydi». Har bir o`smir muvaffaqiyatli ishlar bilan tevarak-atrofdagi odamlar o`rtasida o`z shaxsini tasdiqlashga intiladi. Kattalar o`smirlarning foydali jamoa ishlarida muvaffaqiyatga erishishlarida yordam berishlari va bu bilan ularning o`z qadr-qimmatini namoyon qilishlariga imkon berishlari lozim. Aks holda ular boshqalarning oldida o`zlarini yuqori qo'yishlari, bepisandlik qilishlari mumkin. Buni ular o`zlarining qadr-qimmatlari tan olinmaganligi yoki kamsitilganligiga qarshi chiqib, salbiy ishlar va xatti-harakatlar orqali amalga oshirishlari mum kin bo`ladi. O`smirlar nihoyatda taqlidchan bo`lib, ularda hali aniq bir fikr, dunyoqarash shakllanmagan bo`ladi. Ular tashqi ta`sirlarga va hissiyotlarga juda beriluvchan bo`ladilar. Shuningdek, ularga mardlik, jasurlik, tantiqlik ham xosdir. Tashqi ta`sirlarga beriluvchanlik o`smirda shaxsiy fikrni yuzaga kelishiga sabab bo`ladi, lekin bu shaxsiy fikr aksariyat hollarda asoslanmagan bo`ladi. Shuning uchun ham ular ota-onalarning, atrofdagi kattalarning, ustozlarning to`g`ri yo`lni ko`rsatishlariga qaramay, o`z fikrlarini o`tkazishga harakat qiladilar. O`smirlarga farosatlilik, tejamkorlik, ehtiyotkorlik va uzoqni ko`ra bilishlik kabi psixik xususi yatlar hali yetishmaydi. Tengdoshlari, shuningdek, sinfdoshlari guruhida o`smir o`zining kelishuvchanlik xususiyati bilan namo yon bo`ladi. O`smir o`z guruhiga bog`liq va qaram bo`lgani hol da shu guruhning umumiy fikriga qo`shilishiga va uning qarorini doimo bajarishga tayyor bo`ladi. Guruh ko`pincha o'smirda «biz» hissining shakllanishiga yordam beradi va uning ichki holatini mustahkamlaydi. O`smir yoshdagi bola uchun do`st tan lash juda katta ahamiyatga ega. O'smirlik davrida do`stlik juda qadrli hisoblanadi. Do`stlar doimiy ravishda ruhan, qalban yaqin bo`lishga ehtiyoj sezadilar. Bu ehtiyoj o`smir do`stlarning hol-ahvol so`rashishi va ko`rishishlarida (qo`l berib, quchoq ochib ko`rishish) birga o`tirish va birga yurishga harakat qilishlarida ko`rinadi. Ko`pgina ana shunday juda yaqin munosabatlar, o`smirlarning shaxs bo`lib shakllanishida, hamkorlikdagi harakatlarining izi in son qalbi va xotirasida bir umrga saqlanib qoladi.

O`smir yoshlarning xulq-atvori va faoliyatlarida ba`zan o`zlarining kuchlari yetmaydigan qarama-qarshiliklar paydo bo`ladi. Asosiy qarama-qarshilik juda ko`p orzu- tilaklarni vujudga keltiruvchi, jadal ortib borayotgan jismoniy, ma`naviy va moddiy ehtiyojlar bilan ularni qondirish uchun nihoyatda cheklangan hamda ko`p jihatdan yetarli bo`lmagan imkoniyatlari o`rtasidagi qarama-qarshilikdir. O`smirning o`z kuchiga to`la ishonmasligi uni butun vositalar bilan shunchaki o`zini katta kishi bo'lib qolganligini ta`kidlashga majbur qilibgina qolmay, shu bilan birga bu tuyg`uni yetarli baholay olmaslik holatini ham vujudga keltiradi. Bu o`z navbatida kattalarga qo'pol munosabatda bo`lish va agressivlikni hamda ota-onalar bilan o'qituvchilarning maslahat va talablarini pisand qilmaslik kabi xulq-atvor alomatlarini ham keltirib chiqaradi. «Oltinchi sinf muammolari»ga bag'ishlangan tadqiqot ishida shu yoshdagi bolalarning xulq-atvor xususiyatlari va turli xil fanlar bo`yicha o`zlashtirishning pasayishi bilan bog`liq bo`lgan muammolarning o`sib borishi quyidagicha namoyon bo`lgan: ol tinchi sinf o`quvchilari to`rtinchi sinfga nisbatan 6 marta ko'proq qaysarlik qilishlari, 10 marta ko'proq o'qituvchilarga qarshilik ko'rsatishlari, 7 marta ko`proq boshqalar irodasiga to`sqinlik qi lishlari, 9 marta ko'proq boshqalar kamchiliklariga e`tibor berishlari, 5 marta ko`proq faqat o`z xohish-istaklariga bo'ysunishlari va nihoyat 42 marta ko'proq o`z xatti-harakatlari motivlariga ega bo'lmasliklari aniqlangan (Krakovskiy A.P. 1970). Maktabda o`qitiladigan fanlar o`smir uchun o`z taxminlarini yuzaga keltirish yoki tekshirish uchun sharoit bo`lib xizmat qiladi. J. Piajening ta`kidlashicha, «Ijtimoiy hayot uch narsaning ta`siri - til, mazmun, qoidalar asosida shakllantiriladi». Bu borada o`zlashtirilgan ijtimoiy munosabatlar o`z-o`zidan tafakkurning yangi imkoniyatlanni yaratadi 11—12 yoshdan boshlab o`smir endi mantiqiy fikrlab harakat qila boshlaydi. O`smir bu yoshda xuddi kattalar singari keng qamrovli tahlil etishni o`rgana boshlaydi. O`smir tafakkurning nazariy darajasiga qanchalik tez ko`tarila olishi, o`quv materiallarini tez va chuqur egallashi uning intellektini ham rivojlani shini belgilab beradi. O`smirlik davri yuqori darajadagi intel - lektual faollik bilan farqlanadi. Bu faollik o`ta qiziquvchanlik hamda atrofdagilarga o`z layoqatlarini namoyish etish, shu ningdek, ularda yuqori baho olish ehtiyojining mavjudligi bilan belgilanadi. O`smirning kattalarga beradigan savollari mazmunli, mulohazali va aynan o`sha masala doirasida bo`ladi. Bu yosh dagi bolalar turli farazlarni keltira oladilar, taxminiy

fikr yuritib, tadqiqot o`tkaza oladilar hamda ma`lum bir masala bo`yicha muqobil variantlarni taqqoslay oladilar. O`smir tafakkuri ko`pincha umumlashtirishga moyil bo`ladi. Respublikamizning bozor iqtisodiyoti sharoitiga o`tishida kishilardagi amaliy tafakkurning ahamiyati oshmoqda. Amaliy tafakkur tizimiga quyidagi aqliy sifatiar kiradi: tadbirkorlik, tejamkorlik, hisob-kitoblik, yuzaga kelgan muammolarni tez yecha olishlik va boshqa shu kabi sifat iar mavjud bo'lgan taqdirdagina amaliy tafakkurni rivojlangan deb hisoblash mumkin. Bu sitatlarni 1-sinfdanoq rivojlantira borish nihoyatda muhim. O`smirlik davrida ishbilarmonlik sifatini o`quvchilarning o`z- o`zini boshqarishini yo`lga qo`yishi, umumiy foydali tadbirkorlik ishlarida ishtirok etishi orqali rivojlantirish mumkin. Bu borada o `quvchi ijrochi rolida emas, balki boshqaruvchi, mustaqil yo`l tanlovchi va tadbirkorlik munosabatlarida o`zi ishtirokchi bo`lgan taqdirdagina rivojlanish amalga oshishi mumkin. Bu yoshda tadbirkorlikni rivojlantirishda ko`proq mustaqillikning beri lishi o`smir amaliy tafakkurining rivojiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. O`smir yoshdagi bolalarda tejamkorlikni rivojlantirish aqlning boshqa sifatlariga nisbatan osonroq kechadi, buni ko`proq ularni qiziqtiradigan narsalarga mustaqil ravishda hisob-kitob qilib borishga yo`llash orqali amalga oshirish mumkin, o`smirlarda yuza ga kelgan muammolarni tez va operativ holda yechish malakasini shakllantirish birmuncha qiyinroq kechadi. Albatta, bu bolaning temperamentiga ham bog`liq. Barcha o`smirlarni ham tez yo`llab, tez harakat qilishga o`rgatish mushkul, lekin ularni biror muammo yuzaga kelishi bilan orqaga chekinmay, zudlik bilan muam moni yechishning umumiy qoidalariga o'rgatib borish mumkin. O`smirlik davrida intellektning yuqori darajada rivojlangan bo`lishi qimmatli va obro`li hisoblanadi. O'smir shaxsida va uning bi lishga qiziqishidagi o`zgarishlar o`zaro bog`liq bo`ladi. Ixtiyoriy psixik jarayonlarning rivojlanishi o`smirdagi shakllanib kelayotgan shaxs mustaqilligiga tayanadi, o`zining shaxsiy xususiyatlarini anglash va shakllantirish imkoniyatlari esa undagi tafakkur ning rivojlanishi bilan belgilanadi. O`smirlarning ota-onasi, kattalar bilan qiladigan muloqoti xarakteri ularning katta bo`lganlik hissi asosida tuzilgan bo`ladi. Kattalar tomonidan qilinadigan o`smirlarning haq- huquqlarini cheklashlariga bildirgan qarshilik va e`tirozlariga o`zlari ham qattiq qayg`uradilar. Ular muloqotda kattalarning qo`llab-quvvatlashlariga ehtiyoj sezadilar. Birgalikdagi faoliyat o`smirga kattalarni yaxshiroq tushunishlari uchun yordam beradi.

O`smir o`zida bo`layotgan o`zgarishlar, uni tashvishga solayotgan muammolar haqida kattalar bilan bo`lishishga katta ehtiyoj sezadi, le kin buni hech qachon birinchi bo`lib o`zi boshlamaydi. O`smir o`ziga nisbatan yosh bolalardek qilinadigan muomala-munosabatiga qattiq norozilik bildiradi, o`smirlar muloqoti nihoyat da o`zgaruvchanligi bilan xarakterlanadi. O`zini kattalardek his qilish tuyg'usi bolaning shaxsan o`ziga bo'lgan munosabatini muayyan darajada o`zgartiradi va har qanday ichki munosabat singari bu ham tashqi munosabatlarning ta`siri ostida, mazkur shaxsga nisbatan boshqa odamlarning munosabatlari tashkil to padi. Shuning uchun o`smir o`zi haqida atrofdagi kishilar qanday fikrga kelishi to`g`risida ko`p o'ylaydi hamda buning uchun qulay muhit yaratish yo`llarini faollik bilan izlaydi. Bu shunday muhit bo`lmog`i kerakki, undagi munosabatlar endi o`smirning katta kishi, mustaqil odam bo`lib qolganligi yaqqol namoyon bo'lishini istaydi. Har bir o`smir bilan muloqotda uning shaxsidagi eng yaxshi tomonlarni topa bilish, nimaga qobiliyati bor ekanligini aniqlab olish hamda ularga tayangan holda o`smirning o`ziga bo`lgan ishonchini har tomonlama qo`llab-quvvatlash g`oyat muhimdir. Aks holda tarbiya sohasida katta qiyinchiliklar ke lib chiqishi muqarrar. O`smir o`ziga yaqin bo`lgan kishilarning ko`z o`ngida o`z shaxsining mustaqilligini tasdiqlash, o`zligini bildirib, o`z «men»ini anglatish maqsadida u yoki bu darajadagi o`z imkoniyatidan tashqari ishlarga qo`l urishga va shu orqa li o`z shaxsining ta`sirini atrofdagi kishilarga o`tkazishga harakat qilib ko`rishga majbur bo`ladi. Basharti, bola o'zini ijobiy tomon dan ko`rsatishning ilojini topa olmasa, u holda psixologik ehti yoj tufayli u salbiy ishlarda o'zini ko`rsatishi, o`z kamchiliklarini oshirib ko`rsatishi. qilish mumkin bo'lmagan ishlarni atayin qi lishi. ko'proq о `jarlik va qaysarlik qilishi va boshqa salbiy ishlarni qilishi mumkin. Ushbu yoshdagi bolalarning o`z-o`zini hurmat qilish tuyg`usini shakllantirish uning shaxsi rivojida muhim hi - soblanadi. Bunda o'qituvchi bolaning sinf va maktab jamoasi oldidagi obro`sini ko'tarish yo`llarini izlashi, turli sohalardagi yutuqlarini ko pchilikka ma`lum qilib, xato va kamchiliklarini yo`qotishda donolik bilan harakat qilishi uning o`z kuch va imkoniyatlariga ishonishiga zamin yaratadi. Bu bilan o`smirda shakllanib kelayotgan «katta kishi» bo`lib qolish tuyg'usini hurmat qilishini bildiradi, o'qituvchi o`smirning zarur munosabatlarini yoiga qo`yishida unga zarur kishiga aylanadi.

O'smirda psixik jarayonlarning keskin o`zgarishi bilan aqliy faoliyatida ham burishlar seziladi. Shuning uchun shaxslararo munosabatda, o`quvchi bilan o `qituvchi muloqotida, kattalar bi lan o`smirlarning muomalasida qat`iy o `zgarishlar jarayonida qiyinchiliklar paydo bo`ladi. Bular avvalo ta`lim jarayonida ro`y be radi: yangi axborot, ma`lumotlarni bayon qilish shakli, uslubi va usullari o`smirni qoniqtirmay qo`yadi. Odobli, dilkash o`smir kutilmaganda qaysar, intizomsiz, qo`pol, serzarda bo`lib qoladi. O`smir xulqidagi bunday o`zgarishlar tajribasiz o`qituvchi va ota-onasini qattiq tashvishga soladi. Xo`sh, o`smirlarning psixik o`sishini harakatga keltiruvchi kuch nima? 0`smirning psixik o`sishini harakatga keltiruvchi kuch - uning faoliyatini vujudga keltirgan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o`rtasidagi qarama-qarshiliklar tizimi - ning namoyon bo`lishidir. Vujudga kelgan ziddiyatlarni o `smirning psixologik kamolotini ta`minlash, faoliyat turlanm murakkablashtirish, uning shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish orqali asta-sekin yo`qotish mumkin. Ota-onalarning o'smirga shu erkinlikni bermaslig yoki o'smirning shunday deb bilishi natijasida, ular ota-onaga qarshi pozitsiyada bo`ladilar. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, ana shu muloqot va munosabat asosida o`smirlarda g`urur hissi shakllana boshlaydi. Albatta, g`urur me`yor va qoidalari kattalardan o`rganiladi, lekin o`z g`ururini qanday himoya qilishi o'smirlarning alohida nazoratida bo`ladi. Muxammed Gabdulgalimovich Davletshin O`zbekistonda il miy maktab yaratgan, 0 `smirlar ruhiyatini chuqur o`rgangan ye takchi psixologlardan biri. Respublikamizda professor M.G. Dav letshin tomonidan psixologiya fanining turli masalalari bo`yicha 250ga yaqin ilmiy ish chop etilgan. Ustoz tomonidan qoldirilgan eng yirik monografiya va о `quv qo`llanmalar sirasiga «Qobiliyatlar va uning diagnostikasi» (1979), «Yosh va pedagogik psixologiya» (1974), «Zamonaviy maktab o`qituvchisining psixologiyasi» (1999), «Umumiy psixologiya» (2001), «Yosh va pedagogik psixologiya» (2004) va boshqalarni kiritish mumkin. M.G. Davletshin 1957- yil «5—7 sinf o`quvchilarida texnik qiziqishlarni shakllantirish» mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan. Olim 1971-yil «O'quvchilarda texnik qobiliyatlarning psixologiyasi» mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqlagan.

Professor M.G. Davletshin mehnat ta`limi va kasbga yo`llash muammolariga, texnik qiziqish va texnik qobiliyatlarni shakllantirishning psixologik xususiyatlariga, respublikamizdagi peda gogika oliy o`quv yurtlari va universitetlarida o'qituvchi kadrlar tayyorlash samaradorligini oshirish muammolariga ko`p e`tibor beradi. M.G. Davletshinning ilmiy qiziqishlari asosan oliy maktablarda psixologiyani o`qitish samaradorligini oshirish muam molariga qaratilgan edi. M.V. Vohidov rahbarligida M. Dadajonov tomonidan «5-sinf o'quvchilarida geografik kartani o`rganish jarayonida fazoviy tasavvurlarning shakllanishi» nomli tadqiqotida aniqlanishicha, geografik kartani o`zlashtirisnning mustahkamligi undagi obyektlarning joylashishi haqida o'quvchi ongida fazoviy tasavvurlar tizimining vujudga kelishiga bog`liq. Bu tizim rivojlanib, o`z ichiga murakkab assotsiatsiyalarni jalb qiladi.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

Похожие

O`spirinlik davri 3

Yetuklik davri 3

O`smirlik davrida o`zini-o`zi anglashning shakllanishi

Yoshlik davri va uning o`ziga xos psixologik xususiyatlari

Tarbiya psixologiyasi 3