O`smirlik davrida o`zini-o`zi anglashning shakllanishi - Психология - Рефераты

O`smirlik davrida o`zini-o`zi anglashning shakllanishi

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

108 KB

O`smirlik davrida o`zini-o`zi anglashning shakllanishi Reja: 1. O`zini-o`zi anglashni shakllanishi. 2. O`smirning o`ziga nisbatan bahosini shakllanishi. 3. Psixoseksual rivojlanish. 4. Identiklikni shakllanishi.

Tayanch so ` zlar : o ` smir , yetakchi faoliyat , muloqot , psi xologik yangilik , o ` z - o ` ziga baho berish , o ` smirlik aftonomiyasi , akseleratsiya , o ` smirlik davridagi inqiroz . O`smirlik yoshida psixologik jihatdan eng muhim xislat — voyaga yetish yoki kattalik hissining paydo bo`lishi alohida ahamiyatga ega. Kattalik hissi ijtimoiy-axloqiy sohada, aqliy faoliyatda, qiziqishda, munosabatda, xulq-atvorning tashqi shakllarida о`z ifodasini topadi. O'smirlik yoshiga xos bo`lgan psixologik xususi yatlarni o `rgana turib, o `smirlar shaxsining shakllanib, rivojlanib, kamolotga erishish yo`llarini va unga ta`sir etadigan biologik va ijtimoiy omillarning bevosita ta`sirini tushunish mumkin. Jinsiy yetilish o`smirning bu yoshdagi xulq-atvoriga asosiy biologik vosita sifatida ta`sir o`tkazadi. Lekin bu bevosita ta`sirdir. Kichik o'smir psixologik «mexanizmi» sxematik ravishda quyidagicha baholanadi. Endokrin garmonlarining paydo bo`lishi va ularning markaziy nerv sistemasiga ta`sir qilishi bilan bog`liq bo`lgan jin siy yetilishning boshlanishi bolalar faolligining jismoniy va psi xologik imkoniyatlarini oshiradi hamaa ularning o zlarini kattalardek his etish, mustaqil bo`lish tuyg'ularini tuyushlari uchun qulay shart- sharoitlarni olib keladi. Biroq, psixik rivojlanish ning bu bosqichida ham bola hali mustaqil harakat qilishga to`la tayyor bo'lmaydi Ijtimoiy omillar esa quyidagilardir: kichik maktab yoshidan o`rta maktabga o`tish, ya`ni yakka o`qituvchi rahbarligidan ko'pchilik o`qituvchilar tasarrufiga o`tish va muloqotdagi o`zgarishlar ijtimoiy foydali ishlarni kengaytirib borish, mustaqil va amaliy ishlarni ko'proq bajarish, shu bilan birga bolaning oiladagi o'rnining ham o`zgarishidir. Katta o`smirlarga nisbatan kichik o`smirlarda paydo bo'ladigan kelisha olmaslikni ulardagi jinsiy yetilish bilan emas, balki atrofdagi shart- sharoitlar, oiladagi ota-ona, aka-ukalarning unga munosabati, mahalla-ko`y, ya`ni ijtimoiy sharoitlar ta`siri bilan bog'lash zarur.

Mana shu ijtimoiy sharoitlarni ulardagi psixologik iqlimni o'zgartirish yo`li bilan o`smirlarning xulq-atvoriga to`g`ridan to`g`ri ta`sir ko'rsatish, yomon xulq-atvor, o`jarlik, kamchiliklari ni tan olmaslik kabi salbiy xislatlarning oldini olishi mumkin. Bu davrda o`smir baxtli bolalik bilan xayrlashgan, lekin kattalar hayotida hali o`z o'mini topa olmagan holatda bo`ladi. O`smir o`zining qobiliyati va kuchini to`g`ri baholamay turib, murakkab hayotiy masalalarni hal qilishga urinadi, ammo fikr yuritish qo biliyati yuzaki bo`lganligi sababli kundalik hayotida qator kamchiliklarga yo`l qo'yadi. Lekin u o`z xatosini tan olishdan ko`ra kattalar bilan bahslashishni afzal ko`radi. Tanqid qilgan kishilarni yoqtirmaydi, har bir tanqid go`yoki uni mensimaslik belgisi, atayin qilinayotgan ish bo`lib ko`rinadi. U mustaqil, o`zboshimchalik bilan ish tutishga urinadi, kattalarning maslahatiga e`tibor bermaydi. Ayrim o`smirlar o`zining kattalar safiga qo`shilganligini namoyish qilish uchun turli xil salbiy odatlarga o`rgana boshlay dilar. O`smir xulqidagi bunday o'zgarishlar o`qituvchi va ota-onalarni qattiq tashvishga soladi. Ularni ijobiy tomonga o'zgartirish uchun esa kattalardan psixologik bilim va tajribani talab etadi. Bu yoshda kattalar osmirlarni bilib- bilmay qo'yayotgan kamchilik va xatolarini ko`pchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab emas, balki psixologik yo`l bilan yondashgan holda yordam berish uni «katta bo`lib qolganlik» tuyg`usini so`ndirib emas, balki kat ta odam qanday bo`lishi va qanday talablarga javob berishi kerakligini anglatishi zarur. Kichik o`smir davrida bilish faolligi, bilishga bo'lgan qiziqish kuchayadi (11—12 yosh). O`smirlik davrida tafakkur, tushunchalarni hosil qilish funksiyasi shakllanadi. Fan asoslarini, umumlashtirilgan bilimlarni o'zlashtirish hisobiga psixik funksiyalar ixtiyoriy boshqariladigan jarayonlarga qayta quriladi. Kogni tiv sohadagi o'zgarishlar o`smirning tevarak-atrofga munosabatini, umuman shaxs sifatida shakllanishini o'zgartiradi. Idrok tanlovchan, maqsadga yo'naltirilgan analitik-sintetik faoliyatga aylanadi. Xotira mantiqiy operatsiyalar bilan ichdan bog`liqbo`ladi. Nazariy diskursiv tafakkur tushunchalarga tayanilgan holda, ular o`zaro taqqoslanadi, bir fikrdan boshqa bir fikrga o`tish ro`y beradi. O`smirning yangi huquqlarga da`vosi, avvalo, kattalar bilan o'zaro munosabatlarning butun muhniga oid bo'ladi. O`smir av val bajonidil bajaradigan talablarga endi qarshilik ko`rsata bosh laydi: uning mustaqilligini cheklashganda, vasiylik qilishganda, yo`naltirishganda, nazorat qilishganda,

quloq solishni talab qi lishganda, jazolashganda, uning qiziqishlari, munosabatlari va fikrlari bilan hisoblashishmaganda u juda xafa bo'ladi va norozilik bildiradi. O'smirda o`z qadrini bilish hissi paydo bo`ladi va u o`zini kamsitish, mustaqillik huquqidan mahrum qilish mumkin bo`lmagan inson deb biladi. Ota-onalar va pedagoglar o`smirlar bilan alohida ishlab, ularning ko`nglini topishi va xatti-harakat larini o`z vaqtida to`g`ri yo`lga solishlari lozim. Ba`zi o`qituvchilar kichik o`smirdagi bu o`zgarishlar - salbiy alomatlar, urushqoqlik, o'jarliklarining ildizlari qayerdan kelib chiqqani va nima bilan bog`langanligi, nimaning ta`siri ekanligini bilmay turib, noto`g`ri tashxis va xulosalar chiqaradilar, bu esa aksariyat hol da fojeaga olib kelishi mumkin. Asosiy ziddiyatni keltirib chiqa- ruvchi omillardan biri o`smirning o`z mustaqilligini imkoniyatidan ortiq darajada baholashidir. O`z imkoniyatlarini ortiqcha baholash bilan kichik o`smirning psixik imkoniyatlari o`rtasida tafovut paydo bo`ladi. Kattalarning irodasiga bo`ysunmaslik, maktab, sinf faollari va boshqalarning qarorlarini bajarmaslik bu mazkur sharoitga yetarli darajada baho bera olmaslikning yagona reaksiyasi bo`libgina qolmay, shu bilan birga bu o`smir, uning shaxsi nuqtayi nazaridan o`zini boshqalarga tanitish sifati da ham xizmat qiladi. Bu yo`l orqali bola o`z shaxsining ahami yatini, uning ta`sirchanligini hamda tevarak-atrofdagi kishilarga qarshilik ko`rsata olish qobiliyatini ham ta`kidlab ko`rsatishga erishmoqchi bo`ladi. Demak, bu o`smirni to`laqonli psixik rivojlanishi uchun zarur bo`lgan hayotiy bir xislat ekanligini bilgan holda shu bilan bog'liq salbiy ishlarning psixologik tabiatini to`g`ri tushunmog`i va bolalarni o`zlarini katta tutishlariga to`sqinlik qilmaslik, aksincha ularning bunday xatti-harakatlarini ijobiy baholashga intilishi kerak. O`smirlarni o`z shaxslari haqidagi fikrlar ko'proq qiziqtiradi, ular o'zlarini bilishga, maqsadli rivojlantirishga, tarbiyalashga harakat qiladilar. U kattalar huquqini cheklaydi, o`zinikini esa kengaytiradi, kattalarning o`z shaxsi va insoniylik qadrini hur- mat qilishlarini xohlaydi, ishonch va mustaqillik namoyon etishga da`vo qiladi, ya`ni kattalar bilan ma`lum tenghuquqlilikka va ularning shu narsani tan olishlariga erishishga harakat qiladi. O`smirlik davrida ichki erkinlikning o'sishida, o`z-o`zini anglash layoqatlarida, mustaqil xatti-harakatlarida katta sifat o'zgarishlari yuz beradi. Bunday o`zgarishlarning yuzaga kelishida irodaning ham ahamiyati katta. Iroda oliy psixik funksiya si fatida

o`smirning erkin harakat qilish quroli, shuningdek, shaxsi rivojining magistral chizig`i bo`lib hisoblanadi. O`z-o`zini anglash hissining tarkib topishi, o`ziga nisbat an go`yo alohida mustaqil shaxs sifatidagi munosabatning vu judga kelishi bu davrdagi har ikki jinsdagi va istagan tempe rament tipidagi o'smirlar uchun muhim xususiyatlardir. O`smir o`g`il-qizlar shaxsining kamol topishida, o'zini anglash jara yonida o`ziga baho berish mayli va istagi o`zini boshqa shaxslar bilan taqqoslash, o`ziga bino qo'yish ehtiyoji paydo bo'ladi. Bular esa o`smirning psixik dunyosiga aqliy faoliyatiga, tevarak-atrofga munosabatning shakllanishiga ta`sir qiladi. Ilk o`smirlik davrida ko`pchilik o`smirlar o`zlariga salbiy shaxsiy xarakteristika beradilar. Katta bo`lgan sari o'smirning o`z-o`ziga bergan bahosi differensial xarakter (xulq- atvoriga, ijtimoiy vaziyatlar da o'zini tutishga va ayrim xatti-harakatlari) da namoyon bo'la boshlaydi. O`g`il bolalar va qiz bolalarning ijtimoiy rollari turlicha bo'lishi to'g'risidagi jamiyatda tarkib topgan tushunchalar bilan bola lar tomonidan o'zlashtirilgan tasavvurlar o`smir yoshidagi shaxsning shakllanish yoilarini belgilab beradi. O`smir o`z kuchi va quvvati, chidamliligi ortayotganini, bilim saviyasi kengayayotganini anglay boshlaydi. O`smirlar ustanovkalari muhim funksional ahamiyatga ega bo`lib, uning ma`lum bir faoliyatni samarali bajarishga tayyorli gi sifatida namoyon bo'ladi. Uning asosiy vazifalari: 1) faoliyat amalga oshirilishining qat`iy xarakterini belgilab beradi; 2) o'smir shaxsini standart vaziyatlardagi faoliyatlar kechishini erkin holda nazorat qilish va qaror chiqarishdan ozod qiladi. O`smirlik davri xususiyatlarini talqin qilgan olimlarning ta`kidlashicha, o`g`il va qizlarning bu yoshda o`rtoqlari bilan munosabatlarga intilishi, tengdoshlari jamoasining hayotiga qiziqishi yorqin namoyon bo`ladi. Ushbu o`zgarishlar ta`sirida bolalar jismoniy va aaliy imkoniyatlarini o`sib borish munosabati bilan o`zlariga ko`proq ishona boshlaydilar, ular endi oilaviy muammolar muhokamasida ham ishtirok eta boshlaydilar. Aslida o`smir yoshidagi bolalarning psixik holatlarini va psi xik rivojlanish xususiyatlarini hisobga olish, psixik muammolarini erkin va to`g`ri yechishlari uchun yordam berish, ular ga psixologik yondashish zarur. Kichik o`smir yoshdagilar bilan ishlayotganda o`quvchining har bir tashqi va ichki reaksiyasi ortida uning o`z psixologik sabablari borligini bilish muhimdir. Bu «madaniyatsiz», «zararli», «tushunib

bo`lmaydigan» deb nom olgan xatti-harakatlar bir qarashda shunday baholanadi, lekin bu xatti-harakatlar shaxs qaror topishining maxsus bos qichi uchun xos xususiyatdir. Kichik o'smirda o`z-o`zini hurmat qilish va o`zini anglashni shakllantirishning bir qancha yo'llari mavjud. Masalan: bu davrda kattalarga taqlid qilish yoki oilada o`z hurmatim talab qilish, o`z so`zini o`tkazish, o`zini hurmatli, obro`li katta yoshli kishining obraziga o`xshatib rivojlantirish kuchli bo`ladi. Ularga biror so`z yoki tanbeh bilan murojaat qilsangiz, u o`zini mustaqil fikrlay olishi va biror ishni albatta ud- dasidan chiqa oladigandek ko`rsatadi. Vaholanki, hali o`smirning psixologik imkoniyatlari yetarli ema yoki rivojlangan bo`lishi mumkin. Kattalar, o`qituvchilar o'smirdagi bu jarayonni psixologik nuqtayi nazardan baholay olishlari, unga soxta, yuzaki yondashmay, aksincha, unga o`z imkoniyatlarini o`stirishga, o`z ichki va tashqi qobiliyatlarini to`g`ri rivojlantirishga yo`naltirishlari muhim hisoblanadi. O`smirlar uchun o`z tengdoshlari bilan muloqotda bo`lishi g`oyat katta ahamiyatga egadir. U endi salbiy va ijobiy tomonlariga alohida bir urg`u bermagan hol da o`zi xohlagan kishisi bilan do`st bo`lish huquqini talab etadi. O`smirlar orasida sodiqlik va to`g`rilik kabi xislatlar yuqori baholanib, sotqinlik, o`z so'ziga bevafolik, egoizm, qizg`anchiqlik qattiq qoralanadi va qattiq jazolanadi. Bu jazo u bilan urishish, kaltaklash, unga qarshi baykot e`lon qilish va uni yolg`izlatib qo`yish shaklida bo'lishi mumkin. O`smirlar o'zini hurmat qilishini, o`z fikrini va qiziqishini himoya qilishni bilmagan tengdoshlariga juda past baho beradilar. 5-6-sinf o`quvchilariga sinfdagi o`zi egallagan mavqeiga kat ta e`tibor berish xususiyati xos. Ayniqsa, 6-sinfdan boshlab, o'quvchilar o`z tashqi ko`rinishlariga, shuningdek qarama-qarshi jinsdagi bolalar va ular bilan o`zaro munosabatlariga e`tibor be - ra boshlaydilar. 7-sinf o`quvchilarida esa o`z layoqatlarini rivojlantirishga xos qiziqish yuzaga keladi. 8-sinf o`quvchilari esa mustaqillik, o`ziga xoslik, do'stlik va o`rtoqlik bilan bog`liq bo`ladigan shaxsiy xislat lar paydo bo'ladi. Ma`lumki, har bir bolaning munosabatlari aniq ishlarda ko'rinadi, mustahkamlanadi va qayd etiladi. Bola o`zidagi mustaqillikni shakllantirish uchun o`zi mustaqil ishlarni bajarishiga to`g`ri keladi. Lekin, ikkinchi tomondan bir mar ta mustaqil ish bajarish uchun mavjud shart-sharoitlardan xoli bo`lishga harakat qiladi. Bola boshqa mexanizmlarga ega

emas. Bular o'smirning o`z kuchiga ichki bir ishonchni mav jud emasligini bildiradi. Bu belgilar mana shu yoshda kishini mustaqil harakat qilishga qodir bo`lishga, ayni hollarda tevarak-atrofdagi kishilarga qarshi borib, o`zini haq ekanligini qattiq turib himoya qilishga, boshqa hollarda esa vaziyatni vazminlik bilan qabul qilishga da`vat etadi. Mustaqil ishlar qilishga uringan o`smir shunday qilishga haqqi borligiga o`zini- o`zi ishontiradi, chunki men endi «katta bo`lib qoldim» deb o`ylaydi. Shuning uchun ham psixologlar «katta bo`lib qolganlik tuyg`usi» shaxsning o`smirlik yoshidagi eng asosiy yangilik sifa tida talqin qiladilar. Bu yoshda kattalar o`smirlarni bilib-bilmay qo'yayotgan kamchilik va xatolarini ko`pchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab emas, balki psixologik yo`l bilan yondashgan holda yordam berish uni «katta bo`lib qolganlik» tuyg`usini so`ndirib emas, balki katta odam qanday bo`lishi va qanday talablarga javob berishi kerakligini anglatishi zarur. Demak, bu o`smirni to`laqonli psixik rivojlanishi uchun zarur bo`lgan ha yotiy bir xislat ekanligini bilgan holda shu bilan bog`liq sal biy ishlarni psixologik tabiatini to`g`ri tushunmog'i va bola larni o`zlarini katta tutishlariga to`sqinlik qilmaslik, aksincha ularning bunday xatti-harakatlarini ijobiy baholashga intilishi kerak. O`smirlarning o`z tengdoshlari bilan muloqotda bo`lishi g`oyat katta ahamiyatga egadir. O`smirlik davrida, asosan, bilish jarayonlari yuqori darajada rivojlanadi. Bu yillarda O`smirlar uchun hayot davomida kerak bo`ladigan asosiy shaxsiy va tadbirkorlik xususiyatlari ochiq ko`rina boshlaydi. Xotira, mexanik xotira darajasidan mantiqiy xotira darajasiga ko`tariladi. Nutq rivojlangan, xilma-xil va boy tafakkur esa o`zining barcha ko'rinishlari: harakatli, obrazli, mantiqiy darajasida rivojlanadi. O`smirlarni endi turli amaliyot va aqliy faoliyatlarga o`rgatish mumkin. Shuningdek. bu davrda umumiy va maxsus layoqatlar shakllanadi va rivojlanadi. O`smirlik davriga juda ko`p ziddiyatlar va qarama-qarshiliklar xos. Maktab dasturini o`zlashtirish va boshqa ishlar bilan bog`liq turli masalalarni yechishda ko`zga tashlanadigan o `smirlarning intellektual rivojlanganligi kattalarni ular bilan birga jiddiy muammolar bo`yicha fikrlashga undaydi, o`smirlarning o`zlari ham bunga harakat qiladilar. Boshqa tomondan esa ayniqsa, kelajak kasb, xulq-atvor etikasi, o`z majburiyatlariga mas`ullik ka bi muammolar muhokamasida infantillik (yosh bolalarga xos jis moniy va psixologik holat) ni kuzatish mumkin.

O`smirlarning ana shu ketma-ket yuzaga keladigan qiziqishlariga asoslangan holda faol ravishda irodaviy ishbilarmonlik va boshqa foydali sifatlarni rivojlantirishi mumkin. O`smirlik davri da o`quv fanlarini turli o`qituvchilar o`qitishlari bilan kattalar shaxsi va faoliyatini baholashning yangi mezonlari ham shakl lana boshlaydi. O`smirlik asosan, bilimli, talabchan, haqqoniy, o`quv materialim qiziqarli va tushunarli yo`l bilan yetkaza oladigan, o`quvchilarni ajratmaydigan, o`qituvchilarni ko`proq hurmat qiladilar va yaxshi ko'radilar. Ular o`qituvchi bilan munosabatlariga ham katta e`tibor beradilar. 10-15 yoshli bolalarning faoliyat motivlarida ham o`zgarishlar amalga oshadi. Ilk o'smirlik davrida ko`pchilik o`smirlar o`zlariga salbiy shaxsiy xarakteristika beradilar. Katta bo`lgan sari o`smirning o`z-o`ziga bergan bahosi differensial xarakter (xulq-atvoriga, ijtimoiy vaziyatlarda o`zini tutishga va ayrim xatti-harakatlari) da namoyon bo`la boshlaydi. O`smirlik yoshidagi o`quvchilarning emotsional xususiyatlari . O`smirlik yoshida, taxminan 13—14 yoshlarda, bolalarni emot sional kechinmalarida katta o'zgarishlar boshlanadi. Shu yosh dagi bolalarda ta`lim ta`siri ostida abstrakt-mantiqiy va tanqidiy tafakkur ancha o`sadi. O`smirlar dunyoqarashlari bilan bog`liq bo'lgan masalalar bilan qiziqa boshlaydilar, ularning kamalak va yoshlar ittifoqida ishtirok etishlari bunday qiziqishlarning o`sishiga ko`p jihatdan yordam beradi. Mana shularning hammasi xilma-xil intellektual va axloqiy hislarni o`sishi uchun manba bo'lib qoladi. O`smirlarda xayol kuchli ravishda o'sadi. Hislarning o`zi xayolning o`sishiga yordam beradi va xayolning o`zi ham xil ma-xil chuqur emotsional kechinmalarning manbayi bo'lib qola di. Kelajak to`g`risidagi orzular, qahramonlik, romantika shu larning hammasi emotsional kechinmalarning manbayidir. Bu yoshda o`z-o`ziga baho berish hissi kuchli ravishda o`sadi. O`smir yoshidagi bolalarning aloqa doirasining kengayishi va ularda ijtimoiy-siyosiy masalalarga qiziqish o`sishi tufayli axloqiy hislar o`smirlar hayotida katta o`rin oladigan bo`lib qoladi, ular da vatanparvarlik hissi yorqin namoyon bo`ladi. Shu yoshda organizmda fiziologik o'zgarishlar sodir bo'lishi sababli emotsional qo`zg`alishlarning xarakterida ham o`zgarish ro`y beradi. Hislar kuchli ravishda namoyon boiaveradi, lekin ko`pincha bu hislar barqaror bo`lmaydi. Boshqa yoshdagi bolalarga qaraganda o`smirlarda injiqlik va arazlash

ko`p bo`ladi. Shaxs rivojlanishi va o`spirinlik davriga o`tishdagi inqiroz O`smirlik yoshi dunyoqarash, e`tiqod, prinsip, o`zligini anglash, baholash kabi shaxs xususiyatlari shakllanadigan davr hisoblanadi. O`smir ulg'aygan sari unda «Ideal Men», «Axloqiy Men» va «Haqiqiy Men» singari shaxsga oid tizim, dunyoqarash, e`tiqod va boshqalar shakllana boradi, undagi o`zi to`g`risidagi tasavvurlar ancha aniq va barqaror bo'lib qoladi. O`smir o`z faoliyatini muayyan prinsip, e`tiqod va shax siy nuqtayi nazari asosida tashkil qila boshlaydi. O`smir shaxsini tarkib toptirishda uning atrof-muhitga, ijtimoiy hodisalarga, kishilarga munosabatini hisobga olish lozim. Psixologlar o`tkazgan tadqiqotlardan ko`rinadiki, o`smirlarning ko'pchiligi qat`iyatlilik, kamtarlik, mag`rurlik, samimiylik, dilkashlik ka bi ma`naviy, axloqiy tushunchalarni to`g`ri anglaydilar. Ularning turmush tajribasida fan asoslarini egallash natijasida barqaror e`tiqodiy va ilmiy dunyoqarash tarkib topadi, shular zaminida axloqiy ideallar yuzaga kela boshlaydi. Ma`lumki, o`smirlik davrida o`smirning «men»i qaytadan shakllana boradi. Uning atrofidagilari ayniqsa, o`z-o`ziga bo'lgan munosabati, qiziqishlari, qadriyatlari yo'nalishi keskin o`zgaradi. O`smir yoshdagi bolani birinchi galdagi intilishi, u o`zini endi kichkina bola emas, balki katta bo'lib qolganligini atrofdagilarga ishontirishdan iboratdir. Mustaqil ishlar qilishga uringan o`smir shunday qilishga haqqi borligiga o`zini-o`zi ishontiradi, chunki men endi «katta bo`lib qoldim» deb o`ylaydi. Shuning uchun ham psixologlar «katta bo`lib qolganlik tuyg` usi»ni shaxsning o`smirlik yoshidagi eng asosiy yangilik sifatida talqin qiladilar. L.S. Vigotskiy o`smirlik davrida qiziqishlarning ozgarishiga bog'liq ravishda ikki fazani (salbiy va ijobiy) ajratib ko'rsatgan. Salbiy faza ilgarigi qiziqishlarning so`nishi va yangi dastlabki jin siy qiziqishlarning paydo bo`lishi bilan bogliq. Bunda quyida gi salbiy xulq-atvor ko`rinishlari namoyon bo`ladi: ish qobiliyatining, o`zlashtirishning pasayishi, o`smirning qo`polligi va vuqori qo`zg`aluvchanligi, uning o'zidan qoniqmasligi va xavotirlanish va b. Ijobiy faza keng, chuqur yangi qiziqishlarning paydo bo`lishi bilan xarakterlanadi. O`smirda boshqalarning va o`zining psi xologik kechinmalariga qiziqish paydo bo`ladi.

O`smirlik davridagi inqiroz — o`smir kechinmalari, uning strukturasi, mazmunining qat`iy о `zgarishi, buzilishidir. L.S. Vi gotskiy 13 yoshni inqirozni sindiradigan nuqtasi deb atagan. Inqirozdan keyingi davrlar (14—15 yosh) ota-onalar va o'qituvchilar tomonidan subyektiv yanada qiyinroq deb ataladigan yangi psixologik tuzilmalar shakllanadi. Inqirozning kechishi katta larning o`sayotgan boladagi o'zgarishlarni sezuvchanligiga, tar - biya taktikasini mohirona o`zgartirishiga, o`smirning yangi eh tiyojlari, yangi qobiliyatlariga bog`liq ravishda munosabatlarni o`zgartirishiga bog`liq. Sog'lom o`smirlarga ham kayfiyatning beqarorligi, depressiv kechinmalar, tez ranjish va boshqalar xos. O`smirlarda ko`p uchraydigan «mos emaslik affekti» (arzimas narsaga ham kuch li reaksiya bildirish) o`zini past baholash va intilish darajasining yuqoriligi orasidagi qarama-qarshilik bilan bog`liq. O`smir intellektming o`ziga xosligi va affekliv sohasi bilan bog'liq ravishda o`smirlar egotsentrizmining o`ziga xos shaklini ajratishadi. O`smir o'ziga, o`zida ro`y berayotgan psixofizologik o`zgarishlarga qiziqadi, u o`zini zo`r berib analiz qiladi, o`z-o`zini baholaydi. Unda boshqalar ham uning haqida o`ylashi, uning tashqi ko`rinishiga qiziqishi, fikrlari, xulq-atvori va hissiyotlariga qiziqadi, degan illyuziya paydo bo'ladi. «Xayoldagi auditoriya» fenomeni egotsentrizm komponentlaridan biri bo`lib, uni har doim tomoshabinlar kuzatadi, u esa har doim sahnaning o'rtasida deb ishonadi. O`smirlik egotsentrizmining boshqa komponenti bu shaxsiy afsonadir. Shaxsiy afsona - bu shaxsiy kechinmalarga asoslangan muhabbat, hasad, uyat kabi hislarning o`ziga xosligiga ishonishdir. Bunday egotsentrizm cho'qqisi o'spirinlik davriga o`tishga to`g`ri keladi, bunda teng doshlari bilan o`z hissiyotlarini bo`lishish, ular bilan yaqin ishonchli munosabatlarni o`rnatish orqali barham berish mumkin. Men konsepsiyasi — o`z-o`zini anglashning yangi darajasi si fatida katta o`smirlik davrida yangi markaziy tuzilma hisobla nadi. O`z-o`zini anglashning yangi darajasini shakllanishi (o`zi haqidagi tasavvur, Men konsepsiyasi) o`z imkoniyatlari va xu - susiyatlarini, o`zining boshqalarga o'xshashligi va betakrorligini, o`zini shaxs sifatida bilish ehtiyojidan kelib chiqadi. O`smirlarning o`zi bilan bog`liq kechinmalari ko`pincha salbiy bo'ladi. Bu o`smirning o`ziga «tashqaridan» qarashiga, kattalarning bahosi va tasavvurlari

interiorizatsiyasi qilinishiga bog'liq. Ko`pincha o`smirlar o`zlariga salbiy baho beradilar, kamchiliklarining uzun ro`yxatiga faqat bitta ijobiy xislat qo'shiladi. Bu o`smirning o'ziga «tashqaridan» qarashiga bog`liq, kattalarning salbiy bahosi ortib boradigan va ijobiy baho kamdan kam ko`rsatiladigan tasavvurlari interiorizatsiya qilinadi. O `smirga o`zini baholashning shaxsiy mezonlarini ishlab chi qishga, o`zini «ichdan» ko`rishga va o`z yutuqlarini baholashga, shaxsining kuchli tomonlariga suyanishga o`rgatmoq lozim. O`smirlik davrining oxiriga kelib kuchli o`z-o`zini anglash ro`y beradi. Kattalarning bahosiga taqlid qilish yo`qolib, o`z-o`zini tarbiyalash, o`z-o`zini ko`rsatish, o`z-o`zini tasdiqlatish, o`z-o`zini namoyon qilishga intilish kuchayadi. O`z oldiga kelajakda bajariladigan topshiriqlarni qo`yishi o`smirning o`qish faoliyatiga yangicha ma`no beradi, o`z-o`zini namoyon qilish, o`z-o`zini takomillashtirish, o`z-o`zini rivojlan tirishga o`tiladi. Ilk o`spirinlik davriga (15—18) o`tishdagi inqiroz insonning shaxsiy taraqqiyot subyekti sifatida shakllanishi muam mosi bilan bog`liq. 18— 21 yoshlarda ijtimoiy-psixologik va shax siy o`z-o`zini belgilash tugallanadi. O`zbekistonlik psixologlarning o`smirlik davri xususiyatlari borasidagi tadqiqotlariga e`tiboringizni qaratamiz. G.B.Shoumarovning shogirdi D.R.Rahmonovaning «O`smirlarda qo'rqinch determinatsiyasi xususiy holatlarining tur li vaziyatlarda rivojlanishi» mavzusidagi ilmiy ishida mehribonlik uylarida, oilada va mehnat tuzatish koloniyalarida yashovchi o`smirlarda tadqiqot olib borgan bo`lib, psixik og`ishish chegaraviy zonasining uchta, ya`ni dezintegratsiyalashgan, bi ologik va ijtimoiy tarkibiy qismlarini aniqlashga imkon beradi gan qo`rqinch determinatsiyasi mexanizmlarini yoritib bergan va o`z ilmiy izlanishlariga tayangan holda shaxslararo muno sabatlar jarayonida emotsional zo`riqish tufayli yuzaga keladigan qo`rqinchning o`smirlar psixik holatiga jiddiy ta`sir ko`rsatishini ta`kidlab o`tgan. Uning fikricha, qo`rquv fenomenologiyasi uni tashkil etuvchi biologik, ijtimoiy va dezintegratsion komponentlarga bog`liqdir. Muallif dezintegratsion qo`rquv deganda o`smir emotsional sohasiga jiddiy rezonans olib keluvchi xayoliy subyektiv idrok etilgan xavf- xatarning shaxsda mavjudligini nazarda tutib, ushbu qo`rquv biologik hamda ijtimoiy qo`rquv xususiyat- larini va uning darajalarini aniqlashda sababiy omil hisoblanishini ta`kidlaydi. D.R. Rahmonova qo`rquvning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini yoritib berar

ekan, oiladan tashqaridagi o`smirlarda emotsional namoyon bo`lishiga hamda shaxsning psixik holatlari ko`rsatkichlariga ko`ra oilada tarbiyalanayotgan o`smir: xulq-atvorda barcha emotsiyalarning e`tiborsiz namoyon etilishi; a) Emotsiyalarning osonlik bilan, silliqqina bir holatdan ik kinchi hoiatga ko'chirilishi; d) Kishining o`z xulq-atvoriga mustaqil baho berishi. O`smirlik davri xususiyatlari va emotsional o`zgarishlarni tad qiq etish B.M. Umarov ishlarida ham ko`rinadi. U bolalar ham da o`smirlar suitsidining yosh va ijtimoiy-psixologik xususiyatla rini yoritib bergan bo`lib, olimning fikricha, o`qituvchi, o`quvchi hamda oila a`zolari o'rtasidagi shaxslararo nizolar, «sevgi-muhabbatga bog`liq bo`lgan nizolar», «qo`rquv», «his-hayajon», «g`am-g`ussa» va yosh davri «inqirozlari» bolalar, o`smirlar suit - sidining asosiy sabablari bo`lib hisoblanadi. Muallif qo`rquv holatiga suitsidni yuzaga keltiruvchi omil sifatida qaraydi. O`smirlar guruhida o`zini-o`zi psixologik muhofaza qilish jarayoniga e`tiborini qaratar ekan, Sh.R. Baratovning shogirdi E.M. Muxtorov o`smirlardagi o`zini-o`zi psixologik muhofaza qilish haqidagi tasavvurlarning shakllanishi eng avvalo ulardagi maktab hayotiga, o`zini o'zi baholashga, shaxslararo umumiy muloqotga bog`liq bezovtalik me`yorlariga, shuningdek. O `smir lar faolligini ta`minlovchi xotirjamlik, g`ayrat-shijoatlilik, hissiy ko`tarinkilik, o`z-o`ziga ishonchlilik sifatlariga mutanosiblilik yoki nomutanosiblik ko`rsatkichlarining namoyon etilishi bilan bog'liqligini ko`rsatadi. Muallif o `smirlardagi o`zini o`zi adekvat hissiy baholash va ijtimoiy vaziyatga bog`liq me`yoriy bezovtalik motivatsiyasi ko rsatkichlariga psixologik muhofaza mezonlari si fatida qaraydi. O`smir shaxsi xususiyati, bu davrdagi o`ziga xos jihatlar va xulqiy buzilishlar bilan bog`liq muammolar G.K. Tulyaganova, N.G. Kamilova, E.I. Ganeyeva, Z.F. Kamaletdinova ishlarida yori tilgan. G.K. Tulyaganova «Tarbiyasi qiyin» o`smirlarning motivat sion ehtiyoj doirasidagi qiziqishlarining psixologik xususiyatlarini tadqiq etar ekan, uning ta`kidlashicha, tarbiyasi «qiyin» 0 `smir lar qiziqish sistemasi ko`p jihatdan ularni qurshagan «muhit» ye - takchi ehtiyojiga, yosh xususiyatiga, muomala doirasiga bog`liqdir, mo`tadil o`smirlar tarbiyasi «qiyin»lardan farqli o`laroq o`z qiziqishlarini boshqarish imkoniyatiga egadirlar. Yosh xususiyati ga ko`ra qiziqishning o`zgaruvchanligi kichik maktab yoshidan boshlanadi,

ularda qiziqishning zaif ifodalanganligi oldingi taraq qiyot bosqichi hosilasidir. G.K. Tulyaganovaning fikricha, 6-sinfdan boshlab tarbiyasi «og`ir» o`smirlarda o`quv jarayoniga nisba tan qiziqish va motivatsiya susayadi, ammo ayrim tarbiyasi og`ir o`smirlar o`quv motivatsiyasi yuksakligi bilan ajralib turadilar . Deviant xulq-atvorli o`smirlarda o`z-o`ziga baho berishning o`ziga xos xususiyatlari masalalari N.G. Kamilova ishlari da yoritilgan bo`lib, ijtimoiy maqbul xulq-atvorni ta`minlashda yordam beradigan o`z-o`ziga baho berishning asosiy xususiya ti o`ziga bo'lgan emotsional-qadriyatli munosabatni belgilovchi, kongruentlik va o`z-o`zini anglash bilan xarakterlanuvchi konstruktivlik ekani ta`kidlanadi. Deviant xulq-atvorli o`smirlarda esa destruktiv o`z-o`ziga baho berish xos boiib, bu holat ularning shaxslararo munosabatlar jarayonida o`z o'rnini topishiga to `sqinlik qiladi, turli nizolarni vujudga keltiradi va shaxsdagi xulqiy buzilishlarga sabab bo`ladi. O`smirlarda integral individuallik va uning rivojlanishida in dividual uslubning o`rni masalalariga e`tiborini qaratgan E.l. Ganeyeva ta`lim-tarbiyaviy jarayonida o`quvchilarda muomala in dividual uslubi shakllanishining o`ziga xos xususiyatlarini izohlab bergan*. Olimaning tadqiqot natijalari shuni ko`rsatadiki, indivi dual muomala uslubi o'smirin tegral individualligi strukturasining o`ziga xosligini belgilaydi, ya`ni turli ierarxik bosqichlarining xossalari aloqadorligini determinatsiya qilishda vositachi bo`g`in sifatida namoyon bo`ladi. O`smir xulq-atvoridagi salbiy o`zgarishlar sabablarini ijtimoiy omillar bilan bog`lagan V.M. Karimovaning shogirdi A.T. Kadirova o`smirlarda oilaviy nizolar to`g`risidagi ijtimoiy tasavvur- larning shakllanishida oila muhitining, xususan, ota- onalarning o`zaro munosabatlari, ularning farzand tarbiyasidagi mas`uliyati hamda har bir oila a`zosining ijtimoiy psixologik mavqeyi, oila viy munosabatlarga tayyorli xususiyatlari muhim ahamiyat kasb etishini e`tirof etadi. Shuningdek, o`smirlarda aniqlangan nizokashlik to`g`risidagi tasavvurlar mohiyatan oiladagi o`zaro muno sabatlarga, nafaqat ota-ona bilan, balki aka-ukalar, opa-singillar o`rtasidagi muomala xarakteriga ham bog`liq ekanligini ta`kidlaydi. V.M. Karimovaning yana bir shogirdi O.A. Abdusattorova to monidan o`smirlarda jinsiy identifikatsiya jarayonlarida namoyon bo'ladigan sifatlar, oila muhitida er-xotin va ota-onalik maqomlaridan kelib chiqadigan gendermunosabatlar, jumladan liderlikka oid tasavvurlar, ushbu holatlarga ta`sir etuvchi oilaviy roller taqsimoti, gender ustanovkalar,

ekspektatsiya va refleksiv jarayonlar o`rganilgan bo`lib, u oila muhitida ustuvor bo'lgan munosabatlar uslubi va er-xotin munosabatlari o`smir yoshlarning jinsiy identifikatsi va jarayoniga bevosita ta`sir qiladi, deb hisoblaydi. Muallifning fikricha, o`smirning jinsiy identifikatsiyasida gender stereotiplarning ham o`rni bor, lekin bunday stereotip ustanovkalar ko`proq o`g`il bolalarga xos bo'lib, bu otaning sifatlari va gender munosabatlariga bog'liq; qizlardagi tushkunlikka moyillik va androginlikning kuchli namoyon bo`lishi esa ulardagi yangicha fikrlash va onalarining oilaviy munosabatlar tizimidagi faol o`rni va jinslararo munosabatlarga nisbatan liderlik ustanovkasidan kelib chiqadi. Xavotirlanishning tafakkur xususiyatlari bilan bog`liqlik masalalari R.I. Sunnatova ishlarida yoritib berilgan. U maktab gacha yoshdagi bolalar, o`quvchilar va kattalarda masalalarni hal etishdagi fikrlash faoliyatining individual tipologik xususiyatlarini tadqiq etgan bo`lib, uning fikricha o`ziga nisbatan hissiy-qadriyatli munosabat, ya`ni kongruentlik o`z-o`zini baholash darajasi, shaxsning intilishi, mustaqil rivojlanishga k о `maklashadigan konstruktiv o`z-o`zini baholash, o`zini yoqtirmaslik, ichki nokongruentlik, o`z-o`ziga konformlilik holatlari bilan ifodalanadi hamda o`z-o`zini realizatsiyalashda ichki to`siq bo`lib qoladi va musta qil rivojlanish deformatsiyasiga olib keladi, ya`ni shaxs rivojlanishi umumiy yo`nalishiga destruktiv ta`sir etadi. Muallif himoyasizlik va keraksizlik hissi ko`rinishida namoyon bo`luvchi bolalardagi yuqori darajadagi xavotirlilik destruktiv o`z- o`ziga baho berish bilan bog`liqdir, deb ta`kidlaydi. R.I. Sunnatova fikrlash faoliyati ning individual-tipologik xususiyatlarini o`rganib, bu xususiyatlar qatoriga mustaqil yoki mustaqil emaslik, o`zini o`zi baholashda konstruktivlik-destruktivlik, fikrlash faoliyatida qaror qabul qilish bo`yicha shaxslararo ta`sir o`tkazish holatlarida konfliktlik-konformlikka bilar kirishini ta`kidlagan. E.G`. G`oziyev tomonidan shaxsda mustaqil ijodiy fikrlashni rivojlantirish masalalari o`rganilgan bo`lib, muallifning fikricha, ijodiy fikrlash quyidagi xususiyatlari bilan boshqa fikr yuritish jarayonlaridan muayyan darajada ajralib turadi: mazmundorligi, mantiqiyligi, umumiyligi, dinamikligi, qamrovliligi, noma`lumga intiluvchanligi, yechimdan ostandartligi, yig`iqligi, yoyiqligi, originalligi, haqchilligi, izchilligi, bosqichma- bosqichligi, to`g`ri va teskari yo`nalganligi, uzluksizligi va h.k. Z.Nishanova o`z

izlanishlarida ijodiy tafakkurning ijtimoiy tabiatini, ijodiy tafakkurga ta`sir etuvchi ijtimoiy psixologik omillarni o`rganadi. Z.T. Nishanovaning ta`kidlashicha, mustaqil ijodiy fikrlash darajasi yuqori shaxslar o`zlarini noadekvat baholaydilar. Gu ruh muhitida tan olingan a`zolari o`zlariga guruhiy baholashga nisbatan quyi baho beradilar, lekin ularda mustaqil ijodiy fikr yuqori ko`rsatkichga ega. Guruhdan ajralib qolgan a`zolar esa guruhiy baholashga nisbatan ozlarini yuqori baholaydilar, biroq ularda mustaqil, ijodiy fikr ko`rsatkichi quyi rivojlangan. O`smir o'quvchilarning aqliy rivojlanish xususiyatlarini tadqiq etgan T.S. Jo`rayev aqliy taraqqiyotni royobga chiqaruvchi asosiy omil sifatida o`quv faoliyatining umumlashgan usullarini ko`rsatadi. Muallifningfikricha, o'quvchilarning yoshi va saviyasi orta borishi bilan murakkab usullarni yangi sharoitga ko`chirish uquvi ularda takomillashadi, usullarning ko`chish ko`lami kengayadi va fanlararo xususiyat kasb etadi, bu aqliy faoliyatning muhim omilisanaladi. T.S. Jo`rayev o`quvchilar aqliy faoliyatining ko`rsatkichi bir xil emasligini ta`kidlab, bu xususiyat ularning saviyasiga, topshiriqni yechish motivatsiyasiga bog`liqligini aytib o`tadi. Muallif ta`lim jarayonida o`smir o`quvchilarda aqliy faoliyat usul larine shakllantirish shaxs aqliy kamolotini ta`minlashning mu him mezoni deb hisoblaydi. X.G. Sharafutdinova tomonidan uzluksiz ta`lim tizimining barcha bo`g`inlarida aqliy qobiliyatlar tadqiq etilib, uning uzluksizligini xarakterlovchi, unda mavjud kamchiliklarning psixologik tavsifini beruvchi ma`lum sabablar mavjudligi kuzatilgan. Muallif o`zining izlanishlari natijasida umumta`lim maktabi o`quvchilari, kasb-hunar ta`limi yo`nalishi o'quvchilari hamda oliy o`quv yurti talabalari intellektual imkoniyatlari xususiyatlarida dinamik o`sishdan ko`ra anchagina notekis o`sish mavjud, degan xulosaga keladi. Muallif tomonidan aqliy qobiliyatni psixodiagnnstika qi lish metodikasi modifikatsiya qilinib, aqliy qobiliyati past bo`lgan o`quvchilar bilan olib boriladigan psixokorreksion mashqlar majmuasi ishlab chiqilgan. M.G. Davletshin rahbarligida M.P. Babaxanova tomonidan «O`smirlarda kitobxonlik qiziqishlarini shakllantirish» mavzuida ilmiy tadqiqot olib borilgan. O`tkazilgan tadqiqot natijalari- dan ma`lum bo`lishicha, o`quvchilarda kitobxonlik qiziqishlari ni rivojlantirishda oila, atrofdagi kattalar va tengdoshlari ta`sir korsatadi.

O'quvchilarda kitobxonlik qiziqishlanning rivojla nishiga maxsus ishlab chiqilgan sinfdan tashqari mashg'ulotlar tizimi ham ta`sir etadi, ular о quvchilarning dunyoqarashini kengaytiradi, bilimlarini chuquriashtiradi, o`quv materialini yaxshiroq o`zlashtirishga imkon beradi, kitob o`qishga qiziqishni rivojlantiradi. Tadqiqotda kitobxonlik qiziqishlari hayotiy qiziqishlar bilan bog`liqligi isbotlandi. O`zbekistonda olib borilgan o`smirlik davridagi bolalarni o`rganishga bag`ishlangan tadqiqotlardan biri G.Q. To`laganova rah barligida N.M. Dalimova tomonidan olib borilgan «Kompyuter o`yinlariga tobe o`smirlarning psixologik diagnostikasi va korreksiyasi xususiyatlari» mavzuidagi tadqiqot ham qiziqish uyg'otadi. N.M. Dalimovaning ta`kidlashicha, kompyuter o`yinlariga tobe o`smirlar oilada, shaxslararo munosabatlarda, ijtimoiy muhitga moslashishda, maktabda birmuncha qiyinchiliklarga duch kela di. Shuningdek, muallif bolalar kompyuterdan oddiy kunlari 2 soatdan ortiq, dam olish kunlari 3soatdan ortiq foydalanmasligi zarurligini ta`kidlagan. O`smir o`ynayotgan o'yinlarda aqliy rivojlantiruvchi va mantiqiy o`yinlarning ko`proq bo`lishi maqsadga muvofiq. E.I. Haydarov rahbarligida N.I. Xalilova tomonidan «O`smir lik davrida o`zini o`zi nazorat qilish shakllanishining psixologik xususiyatlari» mavzuidagi ilmiy tadqiqoti ham e`tiborga molik. Tadqiotlarda aniqlanishicha, o `smirlik davrida mustaqil fikr, mustahkam e`tiqod va dunyoqarash shakllanganligi ularda axloq sohasida o`zini-o`zi nazorat qilishning rivojlanishiga olib keladi va bu ko`proq ijtimoiy xulq-atvorlar, munosabatlarda, o`zini tutabilish hamda javobgarlikni his qilish, mustaqillikka intilish, ax loqiy qarashlarning kengayishida yaqqol ko`zga tashlanadi. Z. Nishanovaning shogirdi Sh.T. Alimbayeva tadqiqotlarida o`smirlik davrida xavotirlanishning ijodiy tafakkurga ta`siri o`rganilgan. Xavotirlanish namoyon bo`lishining psixologik xususiyatlaridan biri ushbu hissiy holatning ijodiy tafakkur namo yon bo`lishi va uning taqdimotiga ta`sirida ifodalanadi. Ammo xavotirlanishning ijodiy tafakkurnamoyon bo`lishiga ta`siri bilvosita amalga oshsa, ijodiy tafakkur mahsullarini taqdim etish jarayoniga ta`siri bevositalik xarakterini kasb etadi. Xavotirlanishning ijodiy tafakkurga ta`sirida o`quv motivatsiyasining bilvositalovchi mavjud. Ichki o`quv motivatsiyasi ustun bo'lganda xavotirlanish ijodiy tafakkurning namo yon bo`lishiga ta`sir ko`rsatmasligi, tashqi motivatsiya ustun o`quvchilarda esa ushbu ta`sir ma`lum darajagacha stimul vazifasini

bajarib, xavotirlanishning yuqori darajasida esa ijodiy tafakkurning susayishiga sabab bo`lishi aniqlandi. Shuningdek, o`quvchilardagi ichki o`quv motivatsiyasining yuqori bo`li- shi shaxs bilan bog'liq xavotirlanishning pasayishiga olib kelsa, tashqi o`quv motivatsiyasining ustunligi shaxs bilan bog`liq xa votirlanishning ortishiga sabab bo`ladi. Ichki motivatsiya ustun bo`lganda taqdimot natijalarining past bo`lishini, tashqi moti vatsiya ustun bo'lganda esa aksincha, ijodiy tafakkur mahsullarini taqdim etish darajasining yuqori bo`lishini ko'rish mumkin.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

Похожие

O`smirlik davri 3

O`spirinplik davrida shaxsning rivojlanish xususiyatlari

O`qituvchi psixologiyasi

O`spirinlik davri 3

Sportchilarning individual – psixologik xususiyatlarini o`rganish