O`qituvchi psixologiyasi - Психология - Рефераты

O`qituvchi psixologiyasi

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

168.5 KB

O`qituvchi psixologiyasi Reja: 1. Pedagog faoliyatida psixologiyaning o`rni. 2. Pedagogik muloqot. 3. Pedagogik o`zaro harakatlar psixologiyasi. 4. Pedagogik qobiliyatlar, faoliyatning individual uslubi. 5. Pedagog bilan psixolog faoliyatining modeli, pedagogik jamoa psixologiyasi.

Pedagog faoliyatida psixologiyaning o`rni Muhim davlat vazifasini — «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ni amalga oshirayotgan zamonaviy maktab o`qituvchisining xislatlari, uning ijodiy faoliyati XXI asrda shakllanib, aso san amaliy ishda, pedagogik tajribalarni egallash jarayonida o`sib rivojlana boradi. Pedagog faoliyatida psixologiyaning o`rni beqiyosdir. Chunki har bir pedagog dars o`tish jarayonida o`quvchilarining individual psixologik xususiyatlarini bilishi, yangi mavzuru tushuntirayotganda ham umumpsixologik qonuniyatlarni hisobga olgan holda darsni tashkil etishi ta`limning sifatiga ijobiy ta`sir etadi. Hozirgi jamiyatimizda o`qituvchining mustaqil ravishda bi limlarni egallab, o`z malakasini oshirib borishi bir tomondan o`qituvchilik faoliyatining borgan sari naqadar muvaffaqiyatli borayotganligini ko'rsatsa, ikkinchi tomondan muhim vazifa ekanligidan dalolat beradi. Chunki bu kechiktirib bo'lmas jarayon shaxsni intellektual qashshoqlikdan qutqarib qoladi. Psixologik nuqtayi nazardan o'qituvchi doimiy ravishda o`z bilimlarini oshirish bilan shug`ullanishi zarurdir. Chunki o `qituvchilik mehnatining asosiy xususiyati ham shudir. Pedagog har doim odamlar orasida bo`larkan, u birinchidan, odamlarni ko`pdan beri qiziqtirib kelayotgan haqiqatni o`z qarashlari bo`yicha to`g`ri tushuntirib berishi lozim. Albatta, o`qituvchidagi bu tariqa qarashlar ko`p yillar davomidagi mehnat va hayot faoliyati jarayonida shakllanadi; ikkinchidan, о `qituvchining o`zi axborotlar olish uchun o`quvchilarga nisbatan cheklangan vaqt imkoni yatiga ega; uchinchidan, u o`ta tor doiradagi tengqurlari bilangina muloqotda bo`lish imkoniyatiga ega bo`lib, ko'pincha o`z kasbiga xos qiziqishlar bilangina cheklanib qoladi. Ta`limning barcha ko`rsatkichlari, Z.I.Kalmikovaning ta`kidlashicha. anglash tezligi, yangi vazifalar hal qilinishiga erishish mumkin bo`lgan aniq ma`lumotlar hajmi, uni bevosita hal qilishdagi bosqichlar soni, natijaga erishishga yordam beruvchi ma`lu motlar miqdori, shuningdek, masalani hal qilish uchun sarflangan vaqt miqdori, o`z-o`zining bilimini oshirish qobiliyati, ishchanlik va chiniqqanlik darajasiga bog`liq. O`qituvchining mustaqil bilim egallashi deganda, uning o`z bilimlarini doimiy ravishda kasbiy va umummadaniy axborotlar bilan to`ldirib, o`zining individual ijtimoiy tajribasini keng miqyosda doimo yangilab borishi tushuniladi.

Odatda aksariyat o `qituvchilar mustaqil bilim egallash zarurligini» tushungan holda, undan muvaffaqiyatli foydalanadilar. Buning motivlari odatda pedagogik faoliyat jarayonida o'qituvchi oldida yuza ga keladigan muammolarni anglab olish natijasida shakllanadi. Ko`p hollarda bunday motivlar «o'qituvchilarni qanday o'qitib va qanday tarbiyalash kerak?» degan xohish-istaklar tariqasida, fanning oxir gi yutuqlari, o'zining pedagogik mahoratini takomillashtirish ehti yoji tug'ilishi munosabati bilan shakllana boradi. Shu bilan birga yaqqol ko'zga tashlanib turgan ayrim hollardan ko'zyuma olmaymiz. Masalan, o'qituvchilar ommasining ma`lum qismi mustaqil izlanishda bo'lib, o'z bilim saviyasini oshirish bilan faol shug'ullanmaydi, malakasini oshirishga intilmaydi, ba`zilar muayyan bilimlar sohasida taraqqiyotdan butunlay ortda qolmoqdalar. Bunday o'qituvchilar o'sib kelayotgan yosh avlodning ta`lim va tarbiya taraqqiyotiga jiddiy zarar keltiradilar. Bu muammoni hal etishda asosiy vazifa malaka oshirish tizimi zimmasiga tushadi. Respublikamizda xalq ta`limi xodimlarining malakasini oshirish institutlarining tarmoqlari joriy etilgan, bular Avloniy nomidagi xalq ta`limi xodimlarini qayta tayyor lash va malakasini oshirish Markaziy instituti, Toshkent shahar, viloyatlardagi xalq ta`limi xodimlarining malakasini oshirish institutlaridir. Xalq ta`limidagi bu tizimning asosiy vazifasi doi miy ravishda o'qituvchi kadrlarning malakasini oshirish, o'qituv chi kadrlarni o'zlarining kasbiga xos bilim saviyasini, konikma, malakalarini, ma`naviyat va ma`rifatini, shu bilan bir qatorda iqti sodiy, ekologik va huquqiy ma`lumotini oshirishga da`vat etuvchi ijtimoiy psixologik sohalarni rivojlantirib borishdan iboratdir. O'qituvchining mustaqil bilim egallashi va malakasini oshirish pedagogik faoliyatning samaradorligini oshirishda zaruriy shartlardandir. Shu bilan birga o'qituvchi doimiy ravishda o'z malakasini oshirib, o'z ishining muvaffaqiyatini yuqori darajada ta`minlashga yordam beradigan shaxsiy xislatlarini tarbiyalab borishi zarur. Bu borada hazrati Bahouddin Naqshband «Chaqmoq tosh qo'limizga berilgan, faqat harakat qilish kerak, toki natija hosil bo'lsin» deb ta`kidlaganlar. Bu fikr bilan u ijtimoiy tarbiyaning o`rniga ishora qiladi, to'g'ri tarbiyaning mohiyatini, uning samarasini aniq o`xshatishlar bilan asoslab beradi. Hozirgi zamon ilm-fan taraqqiyotini buyuk allomalar yaratgan bir necha qimmatli

asarlarisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Bu nodir asarlar bir necha asrlar ilgari yaratilgan bo`lsada, o'z qimmatini yo'qotgan emas. Pedagogik faoliyat boshqa faoliyat turlari kabi o'z motivatsiyasi, maqsadi, predmeti, vositalari, usullari, mahsuli va natijasini aks ettiruvchi psixologik mazmunni ifodalaydi. Pedagogik faoliyatning vositalari sifatida ilmiy (nazariy va empirik) bilimlarni ko'rish mumkin. Yordamchi vositalarga esa texnik, kompyuter, grafik vositalarni kiritish mumkin. O'qituvchiga nisbatan o'smirlarning talab va umidlari chet el psixologlari tomonidan tadqiq qilingan bo'lib, A.Djersildning izlanishlariga binoan bolalar quyidagi xarakterga ega bo'lgan o'qituvchilarni afzal hisoblar ekanlar: 1) mehribon, quvnoq, javobgarlikni his qiluvchi, barqaror in soniy sifatli; 2) haqiqatgo'y, batartib, halol, boshqalarni hurmatlovchi, tashkilotchilik sifatidagi; 3) boshqalar manfaatini o'ylaydigan, xalqparvar, sinf ishlari da o'quvchilarga erkinlik huquqini beruvchi, qiziquvchan, ishtiyoqli va ishchan; 4) yoqimli ovozli, umumiy yoqimtoylik qiyofasidagi o`qituvchi. V.Kessel tadqiqotlarida o`quvchilarning yosh xususiyatlariga bog`liq holda o'qituvchilarning mashhurlik va mashhur emaslik motivlari o`rganilgan. Tadqiqot natijalariga ko`ra, o`qituvchining mashhurligi ko`p jihatdan uning materiallarni ko`rgazmali, jonli va muammoli tarzda yetkaza olish qobiliyatiga bog'liq ekan. V.S.Abramova, S.M.Illyusizova, V.A.Kan-Kalik va boshqalar «o`qituvchi-o`quvchi» munosabati bo`yicha izlanishlar olib borganlar. Tadqiqot natijalariga ko`ra, o`qituvchining muloqotda do`st sifatida o`z o`rnini o'quvchilarning tengdoshlari va ularning ota-onalariga berganligi ko`rindi. Ko`pchilik psixologlar, shu bilan birga o`zbekistonlik psixolog olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar zamonaviy o'qituvchilar uchun eng zarur xislatlarni aniqlab olish imkoniyatini bera di. Rossiya psixologlaridan N.Kuzmina, V.Slastenin, F. Gonobolin, o`zbekistonlik psixologiardan R.Gaynutdinov, M.Davletshin, Sh.Do`stmuxamedova, S.Jalilova, A.Jabborov, M.Kaplanova va boshqalar tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarida ham o'qituvchilik kasbi va ta`lim jarayoniga doir muammolar keng tadqiq etilgan. Bunda o`qituvchilik kasbiga muvofiq yaratilgan professiogrammani ko`rish mumkin. O`qituvchi professiogrammasi muayyan fan tomonidan o'qituvchiga qo'yiladigan maxsus talablarni o`z ichiga qamrab olishi lozim. Psixologik tadqiqot ishlarini olib borgan

M. Abdullajonova, Ye. Gladkova, A. Mashkurov, T. Hamrokulov, E. Xidirov va boshqalarning ilmiy izlanishlari o'zbek maktablarida rus tili va maktabgacha tarbiya muassasalarining tarbiyachilari kabi qator mutaxassisliklar bo`yicha 0 `qituvchi professiogrammasining taxminiy modelini (namunasini) aniqlab olish imkoniyatini berdi. O`qituvchining o`rni va uning vazifalari o`sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash ishiga jamiyat va jamoatchilik tomonidan e`tibor qaratilishining naqadar muhim ahamiyatga egaligi bilan aniqlanadi. «...o`qituvchi, - deydi A1 Forobiy, - aql-farosatga, chiroyli nutqqa ega bo`lishi va 0 `quvchilarga aytmoqchi bo`lgan fikrlarini to`la va aniq ifodalay olishni bilmog`i zarur». U o`z fikrini davom ettirib: «o`qituvchi va rahbarning vazifasi dono davlat rahbari vazifasiga o`xshaydi, shu sababli o`qituvchi eshitgan va ko'rganlarining barchasini eslab qolishi, o'quvchilarga aytmoqchi bo`lgan fikrlarini chiroyli ifodalab berishni bilmog`i, shu bilan birga o`z or-nomusini qadrlashi, adolatli bo`lmog`i lozim. Ana shundagina u insoniylikning yuksak darajasiga ega bo'ladi va baxt cho'qqisiga erishadi», — deb ta`kidlaydi. Ulug` shoirimiz Alisher Navoiy ham o'qituvchi mehnatini xolisona baholab: «Agar shogird podsholikka erishsa ham, unga (muallimga) qulluq qilsa arziydi», «Haq yo'lida kim senga bir harf o`rgatmish ranj ila, Aylamak emas oson oning haqqin yuz ganj ila», — kabi satrlar bitgan. Zamonaviy maktab o`qituvchisi qator vazifalarni bajaradi. O'qituvchi — sinfdagi o'quv jarayoni tashkilotchisidir. O'qituvchi o'quvchilar uchun dars payti, qo'shimcha darslarda va shu bilan birga darsdan tashqari hollarda ham kerakli maslahatlar berish da bilimlar manbayidan biridir. Ko'pchilik o'qituvchilar sinf rah bari vazifasini bajarib, tarbiya jarayoni tashkilotchilan bo'lib hisoblanadilar. Zamonaviy o'qituvchi ijtimoiy psixolog bo'lmasligi mumkin emas. Chunki u o'quvchilar o'rtasidagi o'zaro ijobiy munosabatlarni yo`lga sola olishi, bolalar jamoasida ijtimoiy-psixologik mexanizmlardan foydalanishni bilishi zarurdir. Ma`lumki, pedagogik faoliyat — kishi mehnatining eng murak kab sohalaridan biridir. O`qituvchi jamiyat tomonidan qo`yilgan talablar bilan bir qatorda o`z faoliyatida, tevarak- atrofidagi kishilar, maktab ma`muriyati, hamkasblari, o`quvchilar va ularning ota- onalari

undan nimalarni kutishini ham esdan chiqarmasligi lozim. O`qituvchining о `z ishidan nimanidir kutayotganligini bilishining o`ziyoq muhim ahamiyatga egadir, mana shu tariqa kutishlar, garchand jamiyat tomonidan o`qituvchiga qo`yiladigan talablarga mos kelsada, o`ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi. Lekin bu talablar hamma vaqt ham bir-biriga mos kelmasligi mumkin. Psixologlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarning ko'rsatishicha, xalq ta`limi bo`limlari va maktab direktorlari o`qituvchining ayrim xislatlari naqadar muhimligini har xil baholaydilar. Jumladan, xalq ta`limi bo'limlarining mudirlari o'qituvchidan birinchi navbatda o`z fanini yaxshi bilishini va dars berish metodikasini mukammal o'zlashtirishini talab qilsalar, maktab direktorlari o`qituvchiga qo'yiladigan bunday talablam? uchinchi o`ringa qo`yadilar. Shu bilan birga xalq ta`limi bo'limlarining mudirlari o`qituvchilarning o'quvchilar va ota-onalar, maktab jamoasi bilan qanday muloqotda bo lishni bi lishini naqadar ahamiyatga ega ekanligiga unchalik e`tibor bermaydilar. Maktab direktorlari esa, bunday xislatlarni o`qituvchi shaxsiga qo`yiladigan talablar ichida birinchi o`ringa qo`yadilar. Bo`lajak pedagog shaxsiga bir qator jiddiy talablar qo'yiladi. Ularni asosiy, ya`ni uni egallamasdan turib, yuqori malakali o` qituvchi yoki tarbiyachi bo`lib yetishish mumkin bo'lmagan va ikkinchi darajali, ya`ni bevosita pedagogik faoliyati uchun emas, balki uning shaxs sifatida shakllanishi va shaxsga ta`lim-tarbiya berishida muhim bo'lgan talablarga ajratish mumkin. Bosh, asosiy talablar singari, ikkinchi darajali talablar ham pedagogning faoliyati psixologiyasiga ya`ni, uning muloqoti, qo biliyati, bilimi, malaka va ko`nikmasi, mahorati, bolalarni tar biyalash va ta`lim berish uchun zarur bo`lgan sifatlarga bog'liqdir. Asosiylari orasida ham, qo`shimcha psixologik xossalar ichida ham o ` zgarmas, ya`ni har bir davrda, vaqt va xalqlarda doimo o`qituvchi va tarbiyachilar uchun, malakali pedagoglar uchun zarur bo`lgan hamda o`zgaruvchan, ya`ni muayyan davr ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti talablaridan kelib chiqadigan, jamiyat qaror topgan sharoitda yashaydigan va pedagog ishlaydigan mu hit talablaridir. Pedagogga qo`yiladigan asosiy, bosh va o`zgarmas talablar bolalarga bo`lgan mehr, pedagogik faoliyat, o`zi ishlaydigan soha bo`yicha maxsus bilim, keng fikrlay olish, pedagogik intuitsiya, yuqori saviyada rivojlangan tafakkurga. chuqur bilimga, madani yat va

yaxshi xulqqa ega bo`lish, bolalarni o`qitish va tarbiyalashning turli uslublaridan mohirona foydalana olishni bilishdan ibo rat. Yuqorida keltirilgan xislatlarning birortasisiz muvaffaqiyat bilan pedagogik ish olib borish mumkin emas. Pedagog uchun qo'shimcha, lekin nisbatan turg`un talablar qatoriga kirishuvchanlik, artistlik, shodon xulq, yaxshi did- farosat va boshqalarni kiritish mumkin. Bu xususiyatlar eng asosiy o`rinda turmasada, ammo o'qituvchi faoliyati uchun katta yordam beradi. Bu hamma xossalar tug'ma qobiliyat emas. Ular pedagogning muntazam mehnati, shuningdek, o'z ustida tinmay ishlashi nati jasida egallanadi. Bosh va ikkilamchi pedagogik xossalar jamlanib, pedagogning shaxsiyatini aniqlaydi, shu jihatlar kuchi bilan har bir o'qituvchi qaytarilmas va o'ziga xos shaxs sifatida namoyon bo'ladi. Jamiyat tomonidan qo'yiladigan talablardan eng muhimi o`qituvchining shaxsi va uning kasbi bilan bog'liq xislatlariga qa ratilgan. Jamiyatning o'qituvchilik kasbiga qo'yadigan asosiy talablari quyidagichadir: — shaxsni ma`naviy va ma`rifiy tomondan tarbiyalashning, milliy uyg'onish mafkurasining hamda umuminsoniy boyliklarning mohiyatini, bolalarni mustaqillik g'oyalariga sodiqlik ruhida tarbiyalashni bilishi, o'z Vatani, tabiatga va oilasiga bo'lgan muhabbati; — keng bilim saviyasiga ega bo'lishi, turli bilimlardan xabardor bo'lishi; — yosh, pedagogik-psixologiya, ijtimoiy psixologiya va pedagogika, yosh fiziologiyasi hamda maktab gigiyenasidan chuqur bilimlarga ega bo'lishi; — o'zi dars beradigan fan bo'yicha mustahkam bilimga ega bo'lib, o'z kasbi, sohasida jahon fanida erishilgan yangi yutuq va kamchiliklardan xabardor bo'lishi; — ta`lim va tarbiya metodikasini egallashi; — o'z ishiga ijodiy yondashishi; — bola psixik taraqqiyotini, uning ichki dunyosini tushuna olishi; -- pedagogik texnikani (mantiq, nutq, ta`limning ifodali vositalari) va pedagogik taktga ega bo'lishi; -- o`qituvchining o`z bilim va pedagogik mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi. Har bir o`qituvchi ana shu talablarga eng yuqori darajada mos keladigan bo`lishga

intilishi kerak. O`qituvchiga jamiyat tomonidan qo'yiladigan talablar, tur li xildagi ijtimoiy kutishlar, pedagogning individualligi, uning shu tariqa talablarga javob berishga subyektiv tayyorligi muayyan o`qituvchining pedagogik faoliyatga naqadar tayyorligidan dalolat beradi. Jamiyatning muayyan tarixiy davrida, belgilangan vaqt va belgilangan ish joyiga xos bo'lgan pedagogning asosiy va ikkinchi darajali o`zgaruvchan xususiyatlari haqidagi masalani hal qilish birmuncha murakkabdir. Jamiyatda ro`y berayotgan yangi shart-sharoitlar, ta`lim va tarbiya sohasida yangi maqsad va vazifalarni qo`yadi. Ular o`z navbatida o`qituvchi va tarbiyachi shaxsiga qo`yiladigan talablarni belgilab beradi. Bu talablarni o`z vaqtida va aniqroq aniqlash uchun quyidagilarni bajarish lozim: o`quvchini hozirgi zamon talabiga javob beradigan, erkin fikrlovchi shaxs sifatida shakllantirish uchun pedagogning o'zi mustaqil fikrlovchi, yuqori saviyadagi bilimli, dunyoqarashi keng bo`lmog`i va o'zida bu xususiyatlarni muntazam rivojlantirib bormog`i lozim. Ota-onalar o'qituvchining ish staji va yoshi qanday bo'lishidan qat`i nazar undan farzandlarini tarbiyalash va o`qitish mahoratini kutadilar. O`quvchilar esa o`qituvchilarni uch xil xislatlari bo'yicha xarakterlab beradilar. Jumladan, birinchidan, o`qituvchining odamgarchiligi, adolatliligi, sof vijdonliligi, bolalarni yaxshi ko`rish xislatlari; ikkinchidan, o`qituvchining sezgirligi, talabchanligi bilan bog`liq tashqi xislatlari va xulq-atvoriga qarab; uchinchidan, o`qituvchining o`z fanini bilishi, uni tushuntira olishi kabi ta`lim jarayoni bilan bog`liq xislatlariga qarab xarakterlab beradilar. Shuni ta`kidlab o'tish kerakki, tarbiya jarayonining samaradorligini oshirishga qo`yiladigan talablar bilan birga, o'qituvchi shaxsi va uning faoliyatiga nisbatan qo`yiladigan ijtimoiy talablar ham o`sib bormoqda. O'qituvchiga jamiyat tomonidan qo`yiladigan talablar, turli xil da ijtimoiy kutishlar, pedagogning individualligi, uning shu tariqa talablarga javob berishga subyektiv tayyorligi muayyan o`qituvchining pedagogik faoliyatga naqadar tayyorligidan dalolat beradi. Pedagogik muloqot Maxsus pedagoglik qobiliyatlari ichida shundaylari ham borki, ularni aniq o'qituvchilik yoki tarbiyachilik faoliyatiga man sub deb ajratib bo'lmaydi. Negaki, ular har ikkalasi uchun ham bir xilda zarurdir. Ushbu jihat — pedagogik muloqot, muomaladir. Psixolog olim V.A.

Kan-Kalik bunday qobiliyatni tadqiq qilib shunday fikrlami bergan edi. Pedagoglik ishi o`z tuzilishida ikki yuzdan ortiq tuzilmani tashkil qiladi. Muloqoi uning eng murak kab tomonlaridan biridir, negaki u orqali pedagogik faoliyatning eng asosiy maqsadi — o`qituvchi shaxsining o`quvchi shaxsiga ta`siri amalga oshiriladi. Pedagogning muhim mahoratlaridan ya na biri o `quvchilar bilan uzoq va samarali ta`sir o'tkazishni tash kil etishidir. Odatda, bu mahoratni pedagogning kommunikativ qobiliyati bilan bog`laydilar. Kasbiy pedagoglik muloqotiga ega bo'lish — shaxslararo muloqotga tegishli bo'lgan pedagog shax sining muhim tomonidir. Aytib o'tish joizki, pedagogik muloqot chog'ida namoyon bo'ladigan kommunikativ qobiliyat — bu bolalar ta`lim va tar biyasi bilan bog'liq pedagogik ta`sir doirasida o'ziga xos ravish da namoyon bo'luvchi muomala qobiliyatidir. Shulardan kelib chiqqan holda, shunday xulosa qilish mumkin: Birinchidan, insonning barcha kommunikativ qobiliyatlari ham birdek namoyon bo'lavermaydi va pedagog uchun birdek zarur bo'lmaydi. Ikkinchidan, pedagog egallashi lozim bo'lgan bir qator kommunikativ malaka va ko'nikmalar borki, ular boshqa kasbdagi kishilar uchun muhim ahamiyatga ega emas. Jumladan, insonning boshqa kishilarni tushuna olishi, o'z-o'zini anglashi, muloqot jarayonini to'g'ri baholashi, to'g'ri qabul qilishi, boshqa odamlar bilan to'g'ri munosabatga kirisha olishi, o'z-o'ziga nis batan talabchan bo'lishidir. Har bir ajratilgan kommunikativ qobiliyatlar guruhini bataf sil ko'rib chiqib, shu bilan birga pedagogik muloqot davrida bu qobiliyatlarning yaxshi rivojlanmaganligi sababli yuzaga kelishi mumkin bo'lgan muammolarni ko'rsatib o'tamiz. Insonni inson tomonidan bilish insonni shaxs sifatida umumiy baholashdir. U odatda bir ko'rishda olingan taassurotlar natijasi da jamlanib, uning shaxsini ayrim tomonlari, motivlari va kelgusi rejalarini baholash; tashqi ko`rinish va odamning ichki hissiyotlari o`zaro bog`liqligini ko'ra olish; jestlari, imo-ishoralari, mimika va pantomimikalarni o`qib bilishda namoyon bo'ladi. Odamni o`z-o`zini anglashi o`z bilimlari, qobiliyatlari, xarakterini va boshqa shaxsning xususiyatlarini baholashi; sirtdan qa raganda odam qanday qabul qilinadi va u boshqa odamlar ko'zida qanday namoyon bo`lishini bila olishidir. Muloqot jarayonidagi holatni to`g`ri baholash — bu holatni kuzata bilish, undan foydali axborot belgilarini ajrat`b olish va ular ga e`tiborni qaratish, vujudga kelgan holatning

ijtimoiy va psixo logik mazmunini to`g`ri aniqlash va qabul qilish qobiliyatidir. O`qituvchilik faoliyatining pedagogik nuqtayi nazardan qiziqarli bo'lgan, lekin kam o`rganilgan va amaliyotda ko'pdan ko`p muammolar keltirib chiqaradigan turi pedagogik muloqotning noverbal shakli deb nomlanadi. Bu bilan bog`liq kommunikativ qobiliyat quyidagilarni o`z ichiga oladi: notanish odamlar bilan muomalaga kirisha bilish, ziddiyatlarni oldini olish, yuzaga kelgan tushunmovchilik va ziddiyatlarni o`z vaqtida yecha olish, boshqa odam tomonidan o`zini to`g`ri tushunishni va qabul qilishni ta`minlaydigan tarzda o'zini tutish, boshqa odamga o'zining qiziqishlari va hissiyotlarini bayon etishga imkon berish, muloqotdan o`zi uchun yuqori darajada foyda ola bilish qobiliyati. Insonning o`z-o`ziga nisbatan qilgan harakatlarida namoyon bo'lgan qobiliyati, o'zining xulq-atvoridagi faoliyatini boshqarishni bilishi, atrof-muhitdagi odamlar bilan o'zaro muloqot qilganda zarur bo'lgan qobiliyatdir. Bu narsa bizni boshqa odamlar tomonidan to'g'ri qabul qilinishimiz va to'g'ri tushunishimizni ta`minlaydi. Bunga yana insonni odatlaridan va kamchiliklaridan qutulishga bo'lgan layoqati, ya`ni muloqotga to'siq bo'ladigan, muloqot uchun zarur bo'lgan foydali malaka va ko'nikmalarni shakllantirisnga bo'lgan qobiliyatini ko'rsatish mumkin. Insonning kommunikativ qobiliyati rivojlamirish mumkin bo'lgan jarayondir. Ularni shakllantirishda ijtimoiy-psixologik trening yaxshi natija beradi. Alisher Navoiy muomala qiluvchi shaxsning mahorati haqi da shunday deydi: «Shirin so`z ko`ngillar uchun bamisoli asaldir». Shuning uchun ham pedagog har on nutq madaniyatiga kuch li e`tibor berishi, o`zining psixologik, estetik, jismoniy, axlo qiy jihatlarini namuna holatda namoyon etishi muhim. Yuksak tuyg`u madaniyatiga ega bo'lgan pedagog talabalarning kayfiyati, noxushligini darrov fahmlaydi. Qo`pol, odobsiz gaplarga o`rin qoldirmaslik, talaba shaxsiga tegadigan qo`pol muomala qilish pedagogning faoliyatiga putur yetkazadi. Talaba ahvolini tushunish, unga hamdard bo`lish, madad berish kerak. Pedagog o`zining pedagogik faoliyatida avvalo to`g`ri so`z bo`lishi, ishlarini adolat bilan olib borishi kerak. Bu xislat tar biyachi bilan talaba o`rtasida yaqinlikni oshiradi, chunki adolat in sonlar xulqini baholovchi muhim mezondir. Zamonaviy pedagogga birgina umumiy madaniyatning o`zi kifoya qilmaydi. Shuningdek,

maxsus bilimlar va malakalar asosida talabalarni kuzatish, ularning o`sishidagi muhim jihatlarni jamiyatda vujudga kelgan asosiy ijti moiy g oyalar bilan taqqoslash, ta`lim-tarbiya jarayonini rivojlanti rish yo`llari va usullarini aniqlash, turli vositalar bilan tarbiyaviy ta`sir ko`rsatish, tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni il miy jihatdan bir tizimga solish maqsadga muvofiqdir. Albatta, bun da pedagog talabchan, yaxshi, mehribon, sabrli, bosiq va o`z kasbiga nisbatan e`tiqodli bo`lishi lozim. Talabani butun qalbi bilan sevadigan pedagog ko`proq tabassum qiladi. kamroq qovoq soladi. Talabalarga bilim berish bilan birgalikda ayni vaqtda ularga o`z xarakterini o`tkaza oladi, ularga odamiylik namunasi bo`lib ko`rinadi. Pedagogik o`zaro harakatlar psixologiyasi Pedagogik muloqot maxsus jihatining namoyon bo'lishi pe dagog tomonidan rag`batlantirish va jazolash usulining qo'llanilishidir. Agar rag'batlantirish yoki jazolash xizmatga yarasha odilona bo`lsa, ular o'quvchilarning yutuqlarini mustahkamlaydi, qo'llaydi. Rag'batlantirish va jazolash usullarining mustahkam lash roli pedagogik adolatga bog'liq bo'ladi. Pedagogik nuqtayinazardan olgan holda samarali va samarali bo`lmagan rag`batlantirish tavsifmi keltiramiz. O`qituvchi o'quvchilarning ko'pgina sa`y-harakatlariga e`tibor qaratib, ularni yaxshi ishlari uchun rag`batlantirib, qilgan xatolarini doimo eslatmasa, buning uchun jazolamasa, ijobiy ta`sir o'tkazishi mumkin. Xulosa qilib shuni aytish joizki, o`qituvchining barcha ijobiy, umuminsoniy axloq me`yorlariga mos keluvchi xislatlari ta`lim faoliyatining samaradorligini oshirishda kat ta ahamiyatga ega. Pedagogik qobiliyatlar Pedagogik faoliyatdagi muhim jihatlardan biri bu pedagogik qobiliyatdir. Pedagogik qobiliyat — bu qobiliyat turlaridan biri bo`lib, kishining pedagogik faoliyatga yaroqliligini va shu faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug`ullana olishini aniqlab beradi. Uzoq yillar davomida olib borilgan tadqiqotlar pedagogik qo biliyatlar murakkab va ko`pqirrali psixologik bilimlardan iboratligini ko`rsatib berdi. Ana shu tadqiqot ma`lumotlaridan foydalanib, pedagogik qobiliyatlar tuzilishida muhim o`rin egallaydigan qator komponentlarni ajratib ko`rsatish mumkin: Didaktik qobiliyatlar. Bu bolaga o`quv materialini aniq va ravshan tushuntirib, oson qilib yetkazib berish, bolalarda fanga qiziqish uyg`otib, ularda mustaqil faol fikrlashni rivojlantira oladigan qobiliyatdir.

Didaktik qobiliyatga ega bo`lgan o `qituvchi zarurat tug`ilganda qiyin o`quv materialini osonroq, murakkabrog`ini soddaroq, tushunish qiyin bo`lganini tushunarliroq qilib, o`quvchilarga moslashtirib yetkazib bera oladi. Ana shunday pedagogik qobiliyatni aniqlash uchun psixolog N. Gonobolin juda qulay test tavsiya etadi. Bu testga ko`ra bi lish xarakteridagi matnda o'qituvchining fikri bo`yicha ayrim sinf o`quvchilari uchun qiyin deb hisoblangan qismlarni alohi da ko`rsatib, nima uchun bu qismlarning qiyinligini tushuntirib berish, shundan so`ng esa matnni o`quvchilarga yengil va ular ning o`zlashtirishlari uchun qulay qilib qayta tuzish tavsiya etiladi. Qobiliyatli o `qituvchi shu bilan bir qatorda materialni o`zlashtirish, o`quvchilarni diqqat-e`tiborini jalb qilishni ham nazarda tutadi. Bunday o`qituvchi zarur sharoit yaratilmaguncha darsni boshlamaydi. Haddan tashqari shiddat bilan boshlangan dars o`quvchilarda himoya qiluvchi tormozlanishni vujudga keltirib, miya faoliyatini tormozlaydi va o`qituvchining so`zlari yetarlicha idrok qilinmaydi. 1. Akademik qobiliyatlar — o`qituvchining o`zi o'qitadigan fani, shuningdek, boshqa fanlar sohasiga xos bo`lgan chuqur va keng bilimlarga ega bo'lish qobiliyatidir. Akademik qobiliyatli o'qituvchi faqat o`z fani doirasidagina emas, balki atroflicha keng, chuqur bilimlarga ega bo'lib, bu sohalarda erishilgan yutuqlar va kashfiyotlarni doimiy ravishda kuzata borib, ularni dars jarayonida o`quv materiali sifatida qo`llay oladi, hamda kichik tadqiqot ishlarini olib boradi. Ko`pchilik tajribali pedagoglarning aytishlaricha, o`qituvchi o`z fani bo'yicha bunday yuksak bilim saviyasiga erishishi, boshqalarni qoyil qilib hayratda qoldirishi, o'quvchilarda katta qiziqish uyg`ota oli shi uchun yuksak madaniyatli, har tomonlama mazmunli keng dunyoqarashli odam bo`lmog`i lozim. 2. Perseptiv qobiliyatlar — bu psixologik kuzatuvchanlik, o`quvchi shaxsining individual psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda yondashish, o'quvchining vaqtinchalik psixik holatlarini tushuna bilishdan iborat qobiliyatdir. li, Nutq qobiliyati — o'qituvchining o'z his-tuyg`ularini nutq yordamida, shu bilan birga mimika va pantomimika yordami da aniq va ravshan qilib ifodalab berish qobiliyatidir. Bu o'qituvchilik kasbidagi muhim xislatlardan biri hisoblanadi. Chunki o'qituvchidan o'quvchilarga uzatiladigan axborot asosan ikkinchi signal tizimi — nutq orqali beriladi. Bunda mazmun jihatidan uning ichki va tashqi xususiyatlari nazarda tutiladi. O`qituvchi

nutqi, uning talaffuzi aniq-ravshan, oddiy va o'quvchilar uchun tushunarli bo`lishi kerak. Beriladigan axborotlar shunday tuzilishi kerakki, bunda o'quvchilarning diqqat-e`tibori yuqori dara jada faollashtirilishi lozim. Qobiliyatli o'qituvchining nutqi jon obrazli, intonatsiyali va ifodali, emotsiyaga boy bo'lib. bunda stilistik va grammatik xatolar mutlaqo bo`lmasligi lozim. Bir xil ohangdagi nutq o'quvchilarni juda tez toliqtiradi. Shu bilan bir ga bunday nutq I.P. Pavlovning fiziologik ta`limotiga ko'ra, doim iy ta`sir etuvchi qo`zg`atuvchiga aylanib, bosh miya katta ya rim sharlar po stlog'ida tormozlanish jarayonini yuzaga keltiradi. Nutq tezligi ko'p jihatdan o'qituvchining individual psixologik xususiyatlariga bog`liq. Shoshqaloq nutq bilim o`zlashtirishga xalaqit berib, bolalarni tez toliqtiradi va muhofaza qiluvchi tormozlanishni yuzaga kelti radi. 0`ta sekin nutq lanjlik va zerikishga sabab boMadi. Nutqning balandligi qattiq gapirish ham xuddi shu singari hollarga olib ke - ladi. Haddan tashqari qattiq, keskin, baqirib gapirish o'quvchi larning asabiga tegib, ularni tez toliqtiradi. 3. Tashkilotchilik qobiliyati — bu dars jarayoni va darsdan tashqari faoliyatlarni tashkil eta bilish, o'quvchilar jamoasini uyushtira bilish va jipslashtira olish, shuningdek, o'z shaxsiy ishlarini to'g'ri tashkil aila olish qobiliyatidir. O'qituvchining o'z ishini tashkil qila bilishi deganda, uning o'z ishini to'g'ri rejalashtirib, uni nazorat qila olishi nazarda tu tiladi. Tajribali o'qituvchilarda vaqtga nisbatan o'ziga xos sezuvchanlik — ishni vaqt bo'yicha to'g'ri taqsimlab, mo'liallangan vaqtdan to'g'ri foydalana olish ko'nikmasi paydo bo'ladi. Dars davomida, albatta, ko'p hollarda vaqtni behuda yoqotish ham mumkin. Lekin bu yo'qolgan dars rejasini tuzatish zaruriyati tuzilgan hollarda bo'lishi mumkin. Tajribali o'qituvchilar vaqtni seza bilishni o'rganish uchun dars rejasini yoki matnda vaqtni nazorat qilish uchun belgilar olib borishni tavsiya etadilar. Jum ladan: darsning 10, 20, 30 va boshqa daqiqalari davomida mabodo, ko'zda tutilmagan vaqt ortib qolgan taqdirda foydalanish uchun qanday qo'shimcha materiallarni tayyorlash yoki vaqt yetmay qolgan taqdirda qanday materialni keyingi darsga qoldirish mumkinligi haqida maslahat beradilar. 4. Avtoritar qobiliyati — bu o'quvchilarga bevosita emotsional-irodaviy ta`sir etib, ular o'rtasida obro' orttira bilishdan ibo rat qobiliyatdir.

Avtoritar qobiliyat о `qituvchining rostgo'yligi, irodaviy uddaburonligi, o'zini tuta bilishi, farosatliligi, talabchanligi kabi irodaviy xislatlar hamda qator shaxsiy fazilatiarga, shu bilan birga o'quvchilarning ta`lim-tarbiyasida javobgarlikni his etish, uning e`tiqodi, o'quvchilarga ma`naviy va ma`rifiy e`tiqodni singdira olish kabi xislatlarga ham bog'liqdir. 5. Kommunikativ qobiliyati — bu bolalar bilan muloqotda bo'lishga, o'quvchilarga bo'lgan munosabatda to'g'ri yo'l topa bi lishga, ular bilan pedagogik nuqtayi nazardan maqsadga muvofiq o'zaro aloqa bog'lashda pedagogik taktning mavjudligiga qaratil gan qobiliyatdir. Pedagogik takt psixologiyasini o'rganishda psixolog I.V. Straxov benihoyat katta hissa qo'shgan. Lining fikricha, bunda muhimi — o'quvchilarga ta`sir etishning eng qulay usullarini topa bilish, tarbiyaviy ta`sirni qo'llashda maqsadga muvofiq pedagogik choralarga e`tibor berish, aniq pedagogik vazifalarni hisobga olish, o'quvchi shaxsining psixologik xususiyatlari va uning imkoniyatlari hamda mazkur pedagogik holatlarni hisobga olish zarurair. Pedagogik taktning yaqqol ifodalaridan biri — har qanday pedagogik ta`sirga nisbatan qo'llaniladigan chora-tadbirlarni (rag'batlantirish, jazolash, pand-nasihat) his eta bilishdan iborat dir. Mahoratli o'qituvchi bolalarga e`tibor berib, ziyraklik bilan qaraydi, ularning individual psixologik xususiyatlari bilan hisoblashadi. Pedagogik taktning yo'qligi ko'pincha og'ir oqibatlarga olib keladi. O'qituvchining pedagogik takti masalasi haqida so'z ketganda shuni ham aytish joizki, qachon o'quvchilar o'qituvchining ijobiy xislatlari to'g'risida gapirar ekanlar, ular hamisha o'qituv chining adolatliligi kabi xislatlarini birinchi o'ringa qo'yadilar. 6. Pedagogik xayol — bu kishining o'quvchilar shaxsini tar biyaviy tomondan loyihalashtirishda o'z ish-harakatlarining natijasini oldindan ko'ra bilishda namoyon bo'ladigan qobiliyat dir. Bu qobiliyat o'qituvchi ma`lum o'quvchidan kelgusida kim chiqishini ko'z oldiga keltirishida, tarbiyalanuvchilarda u yoki bu xildagi xislatlarning rivojlanishini oldindan ko'ra bilishi dia gnostik (bilimlardan foydalanish va qo`llay olish qobiliyati) qobiliyatlarini kiritadi. Bundan tashqari, N.V. Kuzmina pedagogik qobiliyatlarga pedagogik kuzatuvchanlik, pedagogik tasavvur, pedagogik takt, diqqatning taqsimlanishi, talabchanlikni ham kiritadi.

O`z ishini muvaffaqiyat bilan olib borishi uchun pedagog bir qator zarur bo'lgan umumiy va maxsus qobiliyatlarga ega bo'li shi kerak. Umumiy qobiliyat deganda, har qanday inson faoliyatida yuqori natijalarga erishish mumkin bo'lgan, maxsus qobiliyat esa bolalarga ta`lim va tarbiya berishaa yutuqlarga erishish mum kin bo'lgan pedagog faoliyati davomidagi kerakli qobiliyat tushuniladi. Umumiy qobiliyatlar faqatgina pedagogik faoliyat bilan bog'liq bo'lib qolmaydi, maxsus qobiliyatlar esa pedagogik faoli yat samaradorligiga bevosita to'liq ta`sir ko'rsatadi. Bu barcha maxsus qobiliyatlar — ta`lim berish, o'qitish, o'rgatish uchta o'zaro bog'langan bilim olish, malaka oshirish va ko'nikma hosil qilishning jihatlaridir. Ular ontogenezda qachon va qanday shakllana boshlanishini, shuningdek, qanday qonuniyatlar bo'yicha rivojlanishini aniq aytish qiyin. Ulardan qaysilaridir tug'ma hisoblanib, zehn ko`rinishida mavjud bo'ladi, holbuki hozirgacha ilm-fan bu narsalar to'g'risida aniq ma`lumot bera olmaydi. Boshqa qobiliyatlar kabi pedagogik qobiliyat ham tarbiyalanadi va ularni ongli ravishda bolalarda shakllantirish hamda rivojlantirish mumkin. Maxsus peaagogik qobiliyatlar ichida bolalarni tarbiyalash qo biliyati o'ziga xos sinfni tashkil etadi. Ular ichida asosiylari deb quyidagilarni ko'rsatish mumkin: 1. Boshqa odamning ichki kechinmalarini to'g'ri baholay olish, hamdardlik, hamfikrlik (empatiya) qobiliyati. 2. Bolalar uchun qilayotgan ishlarida namuna va o'rnak bo'la olish qobiliyati. 3. Bolalarda oliyjanoblik hissini. yaxshi inson bo'lishga xohish va intilishni, yuqori axloqiy maqsadlarga erishishni shakllanti rish qobiliyati. Tarbiyalanuvchi bolaning o'ziga xos xususiyatlariga tarbiya ta`sirlarini moslashtira olish qobiliyati. 4. Odamda ishonch hissini uyg'ota olish, uni tinchlantira olish, o`z-o`zini rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash qobiliyati. 5. Har bir bola bilan muomala qilishning kerakli usulini topa bilishi, o'zaro tushunishga erisha olish qobiliyati. 6. Tarbiyalanuvchi tomonidan o'ziga nisbatan hurmat uyg'ota olish, bolalar orasida hurmat qozona olish qobiliyati. Pedagogning tarbiyachi sifatidagi qobiliyati ham uning o'qituvchilik qobiliyatiga muvofiqdir. Ammo shuni ta`kidlash lozimki, yaxshi o'qituvchi bo'lishdan ko'ra yaxshi

tarbiyachi bo'lish bir muncha murakkabroqdir. Ba`zan yaxshi o'qituvchi bo'lib, nisbatan kuchsiz tarbi yachi bo'lish mumkin. Ba`zan esa yaxshi tarbiyachi bo'lib, yax shi o'qituvchi bo'lish murakkablik qiladi. Bu holat ayrimlarda o'qituvchilik, ayrimlarda esa tarbiyachilik faoliyat doirasining asosiy ekanligini anglatadi. Pedagogik faoliyatning individual uslubi O'qituvchilik — inson jamiyati tarixi boshlangandan e`tiboran davom etib, shu bilan birga hamma vaqt jamiyat va jamoatchilik to monidan e`tiborga loyiq deb hisoblanib, e`zozlab kelingan kasbdir. Nasiriddin Tusiy o'zining «O'qituvchilarni tarbiyalash to'g'risida» degan asarida shunday deydi: «...O'qituvchi munozaralarni olib borishni, rad etib bo'lmaydigan darajadagi isbot qilishni bili shi, o'z fikrlarining to'g'riligiga ishonishi, nutqi esa mutlaqo toza, jumlalari mantiqiy ifodalanadigan bo'lishi lozim... O'qituvchi nutqi hech qachon va hech qayerda zaharxandali, qo'pol yoki qat tiq bo'lishi mumkin emas. Dars paytida o'qituvchining o'zini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin...» Qobiliyatli, ijodkor inson — u har doim o'ziga xos shaxsdir. Pedagogda individuallikning shakllanishi bolani ijodiy shaxs si fatida tarbiyalashga yordam beradi. Har qanday katta odam ongli ravishda pedagoglik kasbini tanlar ekan, u tanlagan yo'lini amalga oshirish chog`ida allaqachon shaxs bo`lib shakllanadi va shak-shubhasiz individualdir. O`qituvchi va tarbiyachilar ichida turli-tuman shaxslar qancha ko`p bo`lsa, ular bolalarni o'qitib tarbiyalaganlarida bu bolalar ko`pdan ko`p, shu bilan birga foydali individual xususiyatga ega bo`lishlarining ehtimoli shuncha yuqoridir. Yuqorida ko`rib o`tilgan, har bir o`qituvchi va tarbiyachi ega bo`lishi lozim bo'lgan pedagogik faoliyatning umumiy talablari, pedagogik qobiliyatning ko`pdan ko`p jihatlari bilan ularning individuallikka intilishlarini qanday bog`lash mumkin? Pedagogik faoliyatning individual uslublarini ko`rib o`tamiz. Ular quyidagicha namoyon bo`ladi: 1) temperamentda (vaqtda va reaksiya tezligida, kirishuvchan- likda; 2) pedagogik holatlarga bo`lgan reaksiya xarakterida; 3) o'qitish uslublarini tanlashda; 4) tarbiya vositalarini tanlashda; 5) pedagogik muloqot ko`rinishida;

6) bolalar xatti-harakatlariga bo`lgan munosabatda; 7) o`zini tuta bilish va yurish-turishida; 8) u yoki bu turdagi rag`batlantirish yoki jazolash usulini qo`llashda; 9) psixologik-pedagogik ta`sir vositalarini qo`llashda. Pedagogik faoliyatning individual yo`nalishi haqida gapirganda, odatda shu nazarda tutiladiki, u yoki bu pedagogik ta`sir vo sitalari va o`zini tutish shakllarini tanlashda pedagog o`zining in dividual imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Har xil individuallikka ega bo'lgan pedagoglar ko`pdan ko`p o`quv va tarbiyaviy misollar ichidan aynan bir xilini tanlashi mumkin, lekin ulardan har xil foydalaniladi. Shuni ta`kidlab o`tish joizki, bu yuqori pedagogik tajribani qabul qilinishi va uni keng tarqatilishiga taalluqlidir. Uni tah lil qila turib pedagog doimo shuni yodda tutishi lozimki, bunday tajriba, malaka amaliy jihatdan olib qaralganda uning muallifi shaxsidan ajralmas bo`ladi va o`qituvchining individualligi hamda umumahamiyatga ega bo'lgan pedagogik topilmalar birlashmasidan tashkil topadi. Shu sababli pedagogik tajribalarni to'g'ridan to'g'ri boshqa o'qituvchilar yoki tarbiyachilar tomonidan ko'chirib olishning kelajagi yo'q hamda bu hoi yomon natijalar beradi. Buning yu zaga kelish sababi shundaki, pedagogning psixologik individualligini aynan qaytarish qiyin, ularsiz natijalar o'z-o'zidan boshqacha bo'lib chiqadi. Bu holatdan chiqib ketish uchun pedagogik tajribaning muhim qismini ajratib olib, ongli ravishda muammo qo'yish va uni ijodiy individual qayta ishlab, hal etish lozim. Boshqacha qilib aytganda, har qanday pedagogik tajribani shun- dayligicha ko'chirib olmaslik kerak: undagi asosiy g'oyani aniqlab, doimo o'zligicha qolmog'i, ya`ni yorqin individual xislatlarga ega bo'lmog'i lozim. Bu holat bolalarni o'qitish va tarbiyalash samarasini kamaytirmaydi, balki sezilarli darajada oshiradi, unga yuqori pedagogik tajribani o'rganish orqali erishiladi. O'qituvchi tomonidan tashkil etilgan o'quv jarayonida subyektning ta`lim olishi uning o'ziga xosligi va xarakterida namoyon bo'ladi, bu uning o'quv usuliga ta`sir ko'rsatadi. Shakllangan indi vidual o'quv usullari sxematik ravishda ikki qutb bilan ko'rsatilishi mumkin: «ijobiy» — «salbiy». Quyida keltirilgan jadval o'quv jarayonida bunday usullarni ko'rsatib beradi. O'qituvchi dars ja rayonida buni inobatga olgan holda yondashishi maqsadga muvofiqdir.

Yu.A. Samarin fikricha, o'quv faoliyati samaradorligining ko'rsatkichi o'quvchilarda tafakkurning tizimliligi bilan dinamikligining kengayishidan iboratdir. Shunday ekan, pedagog do imo ta`lim jarayonini tashkil etish va boshqarishda bu jihatlarni inobatga olishi kerak. D.B. Elkonin boshlang'ich sinf o'quvchilarining o'quv faoli yatini boshqarishga oid o'z nazariyasini ishlab chiqqan bo'lib, uning fikricha, o'quv faoliyatini boshqarish uchun quyidagi tarkibiy qismlarni o'quvchilar egallab olishlari zarur: 1) berilgan o'quv topshirig'ini yechish uchun vositalar tanlash; 2) topshiriqlarni yechish jarayonida o`z-o`zini nazorat qilish; 3) o`zlashtirilgan bilimlar, ko`nikmalar sifatini baholash; 4) o`z-o`zini va topshiriq yechimini tekshirish; 5) o`z oldiga maqsad qo`ya olish; 6) simvollar (alomatlar, belgilar) bilan predmetning ichki mu- nosabatlari mavjudligini tushunish kabilar. N.D.Levitov mazkur muammo bilan bevosita shug`ullanmagan bo`lsa-da, lekin o'qituvchi tomonidan o'quv faoliyatini bosh qarish imkoniyati va uning mezonlari to`g'risida muhim fikrlarni ilgari suradi. O`quv faoliyanni idora qilish uchun quyidagi jabhalar ishtirok etishi shart: 1) tafakkurning mustaqilligi; 2) o`quv materialining tez va puxta o`zlashtirilishi; 3) o'quvchilardagi aqliy topqirlik; 4) ta`lim jarayonida vujudga keltirilgan muammoli vaziyat mo- hiyatiga chuqur kirib borish, ya`ni muhim alomatni nomuhimdan ajrata bilish; 5) fikrlashda tanqidiylik, ijodiylik va boshqalar. Bularning muayyan tizim shakliga kelganligi ta`limni optimallashtirishning puxta negizini va shart-sharoitini yaratadi. Pedagog bilan psixolog faoliyatining modeli Bo`lajak pedagoglarning oliy o`quv yurtida olgan psixologik bilimlari unchalik yoqimli bo`lmagan xossaga ega. Ular, birinchidan, pedagogga amaliyotda zarur bo'lgan barcha bilimlarni o`z ichiga qamrab olmagan, bunga sabab pedagogik oliy o`quv yurtlarida

psixologik fanlarni o`qitish uchun ajratilgan dars soatlari hajmining chegaralanganligidir. Ikkinchidan, bu olingan bilim lar tezda eskirib qoladi va hech bo`lmaganda besh yilda bir mar ta yangilab turishni talab etadi, buni o`z-o`ziga ta`lim berish yoki malaka oshirishda amalga oshirsa bo'ladi. Pedagogning psixologik jihatdan o`z ustida ishlashi deyilganda, uni muntazam ravishda psixologiya fanining turli yo`nalishlaridagi eng yangi yutuqlar bilan tanishib borishini nazarda tutadi, ular tarbiya va ta`lim bilan bevosita va bilvosita bog`liqdir. Bu ta`lim psixologiyasi, tarbiya psixologiyasi, yosh davrlari psixologi yasi, differensial psixologiya, ijtimoiy psixologiya, shaxs psixologi yasi, shuningdek, boshqa fanlar chegarasidagi tibbiyot, patopsixologiya, psixofiziologiya va psixoterapiya. Pedagogning amaliy faoliyatida psixologik ma`lumotlar olishi mumkin bo`lgan adabiyotlar ro`yxati yetarli darajada salmoqlidir. Holbuki, pedagogga muntazam ravishda ilmiy kitoblarni va jurnallarni o`qishga hojat yo`q, asosiy psixologik bilimlar jamlangan holda keltirilgan, pedagogik faoliyat uchun foydali bo`lgan bo`limlarga murojaat qilishning o`zi yetarlidir. Pedagogning kasbiy faoliyati davomida juda zarur jiddiy jihat — bu o ` z-o`zini boshqarishdir, ya`ni o'z psixik holati va xulq-atvorini boshqara olish qobiliyati, murakkab pedagogik holatlarda muqobil harakatlana olishidir. O`z-o`zini boshqarishning psi xologik asoslari bilish jarayonini o`z ichiga oladi: sezgi, idrok, diqqat, xayol, tafakkur, xotira, nutq, shuningdek, shaxs xislatlari — xulq atvori, emotsional holati, vaziyatga munosabati. Yuqorida qayd etib o`tilgan psixik jarayonlarda o`z-o`zini boshqarish odam xususiyatlari va holatlari, uning irodasi va ichki tuyg`ulari bilan bog`liqdir. Ma`lumki, ichki tuyg`u barcha psixik holatlarni boshqarishda erkinlik asosi bo`lib xizmat qiladi, iroda bo`lsa xatti-harakatlar quvvati va yo`nalishlarini ta`minlaydi. Qabul qilish o'z-o'zidan boshqaruvni aniq qabul qilish vazi falarini qo`yadi — obrazni tuzish, qo`yilgan savollarga — Nimani kuzatish kerak? Nima uchun kuzatish? Qanday qilib kuzatish? — kabi aniq javob topish kerak. Kuzatuvni boshlashdan avval biz o`zimiz uchun bu savollarga javob berishimiz lozim bo`ladi.

Murakkab pedagogik sharoitlarda (vaziyatda) bunday savollar ga aniq javob topishni iloji bo`lmaydi, bu vaziyatda aniq javob to pish uchun birmuncha aqliy va jismoniy kuch sarf qilishga to`g`ri keladi. Bunday savollarni avvaldan o`ylab ko`rish va ularga amal qilishni talab qiladi, natijada o`z-o`zini boshqarishni nazarda tutadi. Diqqat-e`tiborni boshqarish birmuncha boshqa narsalarga asoslanadi. Ixtiyoriy bo'lmagan diqqat-e`tiborni boshqarish ular bilan bog`liq bo`lgan holatlar, ya`ni organizmning psixofiziologik holatlarini boshqarish orqali bevosita amalga oshirish mum kin. Charchoq oqibatida ixtiyoriy bo`lmagan diqqat- e`tibor yo mon boshqariladigan bo`lib qoladi. Xuddi shunday holat kasallik davrida, haddan tashqari emotsional junbushga kelgan holatda, affekt yoki stress holatlarida ro`y beradi. Birmuncha ta`sir qiladigan vositalar — dam olish, davolash, psixofizik autotrening bu tarzdagi diqqatni boshqarishda yaxshi samara beradi. Ixtiyoriy diqqatni qiziqish uyg'otadigan so`z yordamida yoki qo`llab-quvvatlash orqali boshqarish mumkin. Odamning diqqatini biror narsaga qaratish uchun uning qiziqishini qo`llab-quvvatlash kifoya qiladi. So`z orqali o`z-o`zini yo'naltirish yoki ver bal o`zi-o`zini boshqarish har doim to`g`ridan to`g`ri yoki bevosita qiziqishga asoslanadi. Ayrim hollarda o`zini majbur qilib qandaydir obyekt, holat yoki voqelikning qiziqarli tomonlariga e`tiborni qaratish, diqqatni uzoq bo`lmagan vaqt oralig`ida jalb qilish uchun yetarli bo'ladi. Qabul qilish orqali ham ularni ma`lum darajada boshqarish mumkin. Pedagog uchun eslash qobiliyatini boshqa rish birmuncha qiyinroq va zarurroqdir. Uchtadan ikkita bizga ma`lum eslash jarayoni — eslab qolish va olingan axborotni qay ta tiklashni — o`z-o`zini boshqarish bilan rivojlantirish mumkin. Eslab qolish jarayonining uchinchisi — axborotni saqlab qolishni boshqarish mushkulroqdir, chunki u ong osti holati (shaxs to monidan anglab olinmaydigan psixik holatlar yig`indisi) darajasida ishlaydi, holbuki yodlashni anglab tashkil etib, bevosita ularni ham boshqarish mumkin. Mnemik jarayonlarda o`z-o`zini bosh qarish har xil usullarga asoslanadi, tasavvur assotsiatsiyalanib, bir butunga bog'lab, ongli ravishda ko'rib chiqiladi. Eslab qolish zarur bo'lgan narsalar ko`z orqali ko'rilsa, yoki biror narsa bog'lab tasav vur qilinsa yodda qolishi kuchayadi. Eslab qolishni tezlatish uchun sun`iy ravishda yodda bo'lgan perseptiv obrazlarni va tashqi nar salarni tafakkurda uyg'otib, ong orqali ularni yangi eslab qolishi kerak bo`lgan narsalar bilan bog'lash lozim. Ongli ravishda fikrlashni ham boshqarish, uni yanada samaraliroq qilish mumkin.

Tafakkurni o`z-o`zida boshqarishning asosiy usullari quyidagilardir: — hal qilinishi kerak bo`lgan vazifa shartlarni diqqat bilan tahlil qilish; — talab qilingan natijani berilgan shartlar bilan solishtirish, bunday maqsad kerakli natijani olish uchun yetishmagan narsani aniqlash: — doimiy ravishda mashq o`tkazib borib, tafakkurni chiniqtirish; — tafakkurni aniq yo'nalishdagi mashqlar bilan chiniqtirish, ya`ni ketma-ket izlanish va yetarli darajada hal qilinishning al ternate yo`llarini ko'rib chiqish (bu — vosita anglash jarayoni «sikllanish» deb nomlanadi) vazifani hal qilishning yo`llari bi lan bog`liq bo`lgan aniq farazlarni o`z ichida yoki ovoz chiqarib so`zlash (gapirish). — bajarib bo'lingan xatti-harakatlar natijalarini va faraz (g`oya) larni doimiy ravishda yozib borish; — o`z-o`zini emotsional boshqarish organizmning muskul to`qimalari tizimini boshqara bilish qobiliyatiga asoslangan emotsi- ogen holatlarni tahlil qilib, tafakkurni ongli ravishda faol jalb etish. Hozirgi zamon maktabi muallimlik shaxsi va kasbiy faoliyati uchun zarur bo'lgan sifat va fazilatlarni egallagan, yangicha fikrlaydigan, ijtimoiy faol pedagoglarni talab qilmoqda. Ana shunday qator muammolarni oqilona hal qilishning eng muhim omillaridan biri o'qituvchilarning kasbiy tayyorgarligi ja rayonini maqsadga muvofiq tashkil etishdir. Shunga binoan mamlakatimiz ta`limi sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning ustuvor yo'nalishlaridan biri ham kadrlar tayyorlash sifatini jahon talablari darajasiga yetkazishdir. Endilikda oliy ta`lim muassasalari oldiga faqatgina o'qimishli insonni emas, balki voqealarni oldindan ko'ra biladigan, to'g'ri qaror qabul qila olish mahoratiga ega, o'zini o'zi rivojlantirish zaruriyatini tushunib yetadigan oqil va barkamol shaxsm tarbiyalash muammosi qo'yilmoqda. 0`qituvchining shaxsiy va kasbiy tayyorgarlik darajasi qanchalik yuqori boisa, o`quvchilar bilan ta`lim va tarbiyaviy munosabatlarni yaxshi yo`lga qo`ya oladi. O`qituvchining shaxsiy namunasi va obro`-e`tibori ta`lim-tarbiya jarayonida bolada qat`iy nuqtayi nazar shakllanishida asosiy rol o`ynaydi. Pedagogik jamoa psixologiyasi Pedagogik jamoa o'qituvchi va o`quvchi o'rtasidagi bog`liqlik, ta`limning tuzilishi, o'quvchilarning o`qish va bilish faoliyati ni shakllantirish hamda tarbiya psixologiyasining

ta`lim-tarbi ya jarayonida o`quvchi shaxsini barkamol inson sifatida shakl lantirish kabi muhim muammolarni tadqiq etadi. Pedagogik jamoada o`quv-tarbiya jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlari, zamonaviy ta`lim-tarbiya nazariyasining vazifalarini tatbiq etish bilan shug'ullanadi. Pedagogik faoliyat doimo o'qituvchilar jamoasi doirasida olib boriladi. Shu munosabat bilan rahbar pedagogik jamoaning ich ki hayotiga oid o'ziga xos qonun, qoida va xususiyatlar haqida gi bilimlarga ega bo'lishi lozim. Maktab direktori yoki o'qituvchi qanchalik o'zini yolg'iz his qilmasin, baribir biron sinf yoki pedagogik jamoa manfaatlari doirasida bo'ladi. Umuman har bir kishining mehnat faoliyati biron jamoa ichki qoidalari, normalari asosida boshqariladi. Hatto, yakka tartibda ishlaydigan mutaxassis ham, biron uyushma yoki jamiyat ichida qabul qilingan qadriyatlar va qoidalarga suyanib faoliyat yuritadi. Shu ma`noda alohida shaxsni boshqarish imkoniyati ko'p hollarda jamoani boshqarish uslublari bilan uyg'unlashadi. Pedagogik jamoa — bu birgalikda mehnat qiladigan shaxslar guruhi bo'lib, unda kishilar bir-birlari bilan o'zaro munosabatda bo'ladilar, har bir xodim hamkasbiga murojaat qiladi, ayni vaqt da uning ta`sirini ham his etadi. Pedagogik jamoalar kichik va ko'p ming kishilik bo'lishi ham mumkin. Har qanday holda ham jamoa ayrim shaxsga nisbatan muayyan funksiyalarni bajaradi. Pedagogik jamoa rahbarining ishida bolalarning ta`lim-tarbiya sifatini oshirishga yo`naltirilgan kasbiy-pedagogik ishga undash, o'qituvchi va tarbiyachilar faoliyatini motivlashtirish muhim hi soblanadi. 0`qituvchi faoliyati motivatsiyasini kuchaytirishning bir necha usullari mavjud. A. O`qituvchilarning muhim moddiy ehtiyojlarini qondirish uchun sharoit yaratish. B. Muhim ijtimoiy ehtiyojlarni qondirilishini ta`minlash: mu loqot, e`tibor, tan olinish, muvaffaqiyatlarga erishish. C. O`qituvchining takrorlanmas individuallik sifatida shaxsiy o'sishi, ijodi va o`z-o`zini namoyon qilishi uchun sharoit yaratish. Pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etilgan jamoa faoliyati natijasida jamoa a`zolari o'rtasida ishchanlik. bir-biri uchun g`amxo`rlik, o`zaro yordam, jamoa manfaati uchun javobgarlik hissi qaror topadi. Birgalikdagi faoliyat umumiamiyat ishi uchun

mas`uliyat hissini uyg`ota borib, jamoa a`zolarini bir-biriga yaqinlashtiradi, jamoaga hurmat hissini paydo bo`lishiga ko'maklashadi. jamoa bilan munosabatda bo`lish ehtiyojini oshiradi, jamoa a`zolari o`rtasida o`zaro ruhiy yaqinlik, hissiy birlik (bir-binni yoqtirish) yuzaga keladi. Ushbu munosabat ko pincha o`z-o`zidan paydo bo`ladi hamda ular pedagogik ta`sir ko`rsatish uchun qo`l keladi. Ruhiy va hissiy birlik jamoa a`zolarning birga likdagi faoliyatining mazmuniga, ular orasidagi hosil bo`lgan ish chanlik faoliyatining xarakteriga bevosita bog'liqdir. Jamoaning rasmiy (ishchanlik) va norasmiy (hissiy) tuzilishini bir-biridan farqlash lozim. Jamoaning rasmiy tuzilishi deganda jamoa faoliyatining turli ko`rinishlarini amalga oshirish uchun zarur bo`ladigan tashkiliy jihatlari ko`zda tutiladi. Mazkur tuzilma, bir tomondan, jamoa a`zolari qo`yilgan ishchanlik munosabatlarini ifoda etsa, ikkinchi tomondan, rahbarlik vazifasini bajaruvchi tarbiyachilar hamda jamoa a`zolari o`rtasidagi mavjud boshqarish munosabatlari mazmunini ifoda etadi. Norasmiy tuzilma jamoaning barcha a`zolari o`rtasidagi shaxslararo ma`naviy, psixologik munosabatlarning umumiy tizimi vamikroguruhni tashkil etuvchi ayrim a`zolar o`rtasidagi tanlash munosabatlari mazmunini ifodalaydi. Jamoaning har bir a`zosi mavjud munosabatlar tizimida u yoki bu o'rinni egallaydi. Tar biyalanuvchi shaxsning jamoadagi o`rni uning shakllanish jarayoniga ta`sir ko'rsatadi. Maktab yoki sinfdagi rasmiy va norasmiy tuzilmalar bir-biriga muvofiq bo`lganda jamoaning rasmiy yetak- chilari norasmiy munosabatlar tizimida ko`zga tashlangan o'rinni egallagan holdagina u chinakam jamoa bo`la oladi. Shuningdek, norasmiy guruhlar (mikroguruhlar) umumjamoa ijtimoiy manfaatlari uchun kurashuvchi guruhlar bo`lganda jamoa o'zining chinakam jamoa tarzida namoyon etishi mumkin. Yashash joylarida o`zaro birikkan bolalar guruhlari qanchalik ahil va inoq munosabat zaminida tashkil topgan bo'lmasin, ha qiqiy jamoa bo`la olmaydi. Chinakam jamoa ijtimoiy ahamiyatga moyillik faoliyatini tashkil eta olishi, jamoa a`zolari o'rtasida ij timoiy ahamiyatli faoliyat, maqsad, ishchanlik xarakteridagi alo qa va munosabatlarni o`rnata olishi lozim. Jamoaning majburiylik belgisi unda pedagogik rahbarlikning bo'lishidir. Shunday qilib, jamoa kishilarning shunday muayyan guruhi bo'lib, ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan umumiy maqsad hamda mazkur maqsadni amalga oshirish uchun yo'naltirilgan

faoliyatni tashkil etadi. Ushbu guruh a`zolari o'zaro birlik, a`zolarning munosabatlar jarayonidagi tengligi asosida unga rahbarlik qilish va bir-biriga bo'ysunish, shuningdek, jamoa oldidagi javobgarligi asosida muayyan faoliyatni olib boradi. Jamoa va uni shakllantirish pedagogik faoliyatning maqsa di hisoblanadi. Namuna ko'rsatish uni shakllantirish vositasi bo'lib, uning yordamida jamoaning barcha yoki har bir a`zosini tarbiyalash yaxshi samara beradi. Jamoaning yetakchi tar biyaviy vazifasi shaxsni har tomonlama tarbiyalash, unda ijobiy sifatlarni hosil qilish mustahkam hayotiy pozitsiyani qaror toptirishdan iboratdir. Umumiy o'rta ta`lim hamda yangi turdagi ta`lim muassasalarida jamoani shakllantirish mas`uliyatli vazi fa sanaladi. Har bir shaxsga ta`sir etishi tarbiyachining pedagogik mahorati va obro`siga bog`liqdir. Bunda: Pedagogning kasbga oid mahoratini shakllantirishda pedagogik-psixologik nazariyalarning ahamiyati kattadir, chunki ma`naviyatimizning shakllanishida o`z-o`ziga ega bo'lgan insonlar faoliyati, ularga qo`yilayotgan talablar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar to`g`risida nazariyalar pedagogik mahoratni shakllantirishning asosiy manbayi bo`lib xizmat qiladi. Pedagogik tajribalarni takomillashtirishda ilmiy pedagogik ma`lumotlardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Chunki, hozirgi zamon fan va texnika taraqqiyoti pedagogning ijodkor bo`lishini fanning muhim muammolari yuzasidan erkin fikr yurita olishi, fan yu tuqlarini talabalarga yetkaza olishi va nihoyat talabalarni ham ijobiy fikrlash, tadqiqotchilik ishlarini o`rgata olishini talab qila di. Shuning uchun pedagog avvalo tadqiqotchilik ishlarini olib borishi va bu sohadagi malakalarni egallashi zarur. Pedagog il - miy tadqiqot ishlarini olib borishi davomida tajribalarni to`playdi, tahlil qiladi, ular asosida xulosalar chiqaradi. U shu xulosalardan o'zining amaliy faoliyatida foydalanish jarayonida hozirgi zamon pedagogi uchun zarur bo'lgan juda muhim bilimlarni egallaydi. Pedagogik mahoratni takomillashtirishda shaxsiy pedagogik izlanishning ahamiyati kattadir. Pedagog ishidagi muvaffaqiyat kunlik faoliyatda kattalar va talabalar, ayrim guruh va yakka shaxslar bilan aloqaga kirisha olish qobiliyatini ta`minlaydi. Faoliyatda duch keladigan turli xil voqealarga pedagogik qoi dalar nuqtayi nazaridan qarab emas, balki sharouni hisobga olgan holda ijobiy hal etish talab etiladi. Keng ilmiy saviyaga ega bo'lish, intellektual qiziqish, yangilikni his qila bilish,

pedagogik mahoratni oshirishga intilish pedagogga xos xususiyatlardan hisoblanadi. Ta`lim sifati davlat ta`lim standartlariga muvofiq bo'lishi uchun amaliy va nazariy mashg'ulotlar o'tkaziladi. Bu sohada ilmiy tad qiqot ishlari amalga oshiriladi. Shaxsiy izlanishlar va ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish pedagogning pedagogik mahoratini takomillashtirishning muhim omili bo'lib hisoblanadi. Shuningdek, nazariy, milliy madaniy va umuminsoniy qadriyatlardan, dunyoviy, diniy ilmlardan ham xabardor ma`naviy barkamol inson bo'lmog'i lozim. Ilmiy pedagogik izlanishlarni baholash mezonlari to'g'risida fikr yuritilganda, avvalo tadqiqotning zamonaviyligi, dolzarbligi, undan ko'zlangan maqsad hamda natijalar nazarda tutiladi. Pedagog shaxsining kasb sohasidagi xususiyatlari — bu talabalarni sevish, ular bilan ishlashga qiziqish, o'z kasbiga muhabbat, pedagogik nazokat, pedagogik tasavvur, tashkilotchilik qobiliyati, haqqoniylik, dilkashlik, talabchanlik, qat`iylik va maqsadga intilish, vazminlik, o'zini tuta bilish, kasbiy layoqatlilik va boshqalar. Samarali pedagogik ta`sir ko'rsatishni to'g'ri tashkil etish tala balar bilan muomala qilishda samimiy munosabatda bo'lishga yor dam beradi. Amaliy pedagogik faoliyatda ilmiy g'oyalar va peda gogik tarbiyani qo'llash pedagog mehnatiga ko'p jihatdan bog'liq. Lekin bu mehnat natijalari darhol ko'rinmaydi. Lining mahsulini ko`rish uchun yillab mehnat qilish kerak. Pedagog faoliyati ni 0 `rganish shuni ko'rsatadiki, bu faoliyat o`zining sifat ko'rsat- kichlari bo`yicha ham turlicha bo'ladi. Haqiqiy fidoyi pedagoglar o`z faoliyatida eng yaxshi natijalarga erishadilar. Tajribali novator pedagoglar talabalarga samarali ta`lim-tarbiya berish bilan bir qatorda pedagogika fanidan yangi yo`l ham ochmoqdalar. Pedagogning ijodkorligi talabaning ijodkorligini uyg`otadi. Ular o`z talabalarini vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash bilan bir ga ularning qalbida oliyjanob fazilatlarni qaror toptiradilar. Respublikamizda o'qituvchi kasbiga yo'llash, o`qituvchiga xos xislatlar, qobiliyatlarni, professiogrammasini o`rganish bo`yicha atoqli psixologlar M.G. Davletshin, R.Z. Gaynutdinov, E. G`. G`oziyevlar rahbarligida ularning shogirdlari tomonidan bir qator tad - qiqotlar o`tkazilgan. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so`ng professor M.G. Davletshinning tashabbusi bilan 1991-yilda Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika

institutida ilmiy darajalar beruvchi Ixtisoslashgan Kengash o`z faoliyatini boshladi. Ana shu Kengashda birinchilardan himoya qilgan tadqiqotchi M.G. Davletshinning shogirdi N.M. Majidov bo`lgan. U «o`qituvchilik kasbiga yo'llashning psixologik jihatlari» mavzuida ilmiy tadqiqotini himoya qilgan. Tadqiqotlarda aniqlanishicha, o `qituv chi quyidagi sifatlarga ega bo'lishi kerak: bolalarni sevish, bolalar bilan chiqishib ketish, ularni tushunish, mehnatsevarlik, insoniylik, prinsipiallik, talabchanlik, axloqiy barqarorlik va b. R.Z. Gaynutdinov tomonidan o'qituvchilik kasbiga yo'naltirishning psixologik jihatlari yoritilgan. Muallif keyinchalik ushbu muammoni o'rganishni shogirdlari bilan hamkorlikda davom ettirgan 2 . Shogirdlaridan biri S.X. Jalilovaning «Pedagogika instituti talabalarida shaxsiy sifatlar shakllanishining psixologik xususiyatlari» mavzuidagi nomzodlik dissertatsiyasida talabalarda shaxsiy sifatlar shakllanishining dinamikasi aniqlangan. Pedagogika institutidagi ta`lim jarayonida talabalarni tizimli o'rganish shuni ko'rsatdiki, «retrospektiv», «real», «ideal» va «refleksiv — Men»ni bir-biri bilan taqqoslash talabalarning shaxsiy ehtiyoj sohasiga hamda ularning shaxsiy professionallashuv jarayoniga ta`sir qilaai. Tadqiqotlardan olingan ma`lumotlar asosida pedagogika instituti talabalarini psi - xologik-pedagogik tayyorlashni takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan bo`lib, bu xususiyatlar milliy psixologiya va pedagogikaning eng yaxshi an`analarini hisobga olgan holda tuzilgan. Shunday qilib, xulosa o`rnida ta`kidlash joizki, pedagoglarning pedagogik mahoratida shaxsiy faoliyat tizimi ni ishlab chi qish muhimdir. Hayot — kashfiyotlar olami. Tajriba, uslub. fikrlar rang-barang. U samarali mehnat natijasida isbot va dalillar orqa li talabalar qalbiga ko`chadi. Ularning tuyg`ulariga ta`sir ko`rsatadi. О `quvchilar, talabalar muallimning faxri, kelajagidir. Shu bois ularning niyati o'quvchilarni, talabalarni mustaqil yurt quruvchilari, muhandislari, ilmu ma`rifat fidoyilari safida ko`rishdir. Har bir pedagognig o`z faoliyat tizimini ishlab chiqishi va un ga qat`iy amal qilishi uning ta`lim sohasidagi muvaffaqiyatlarining muhim omillaridan biridir. Pedagog bir xil metodlarda dars o`tish bilan cheklanib qolmasligi lozim. Aksincha, u o`qitish metodlarini takomillashtirish ustida tinimsiz ishlashi zarur. Xalqimizning kelajagi mustaqil O`zbekistonning istiqboli ko`p jihatdan pedagogga, uning saviyasiga, yosh avlodni o`qitish va tarbiyalash ishiga bo`lgan munosabatiga bog`liq.

Adabiyotlar: 1. Z.T.Nishonova, Z.Qurbonova, Sh.To‘lyaganova, A.Abdiyev Psixolodiagnostika T. Fan va texnologiyalar 2008 2. Z.T.Nishonova Z.Qurbonova, D.S.Qarshiyeva, N.B.Atabayeva Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya T. Fan va texnologiyalar 20014 3. V,N.Drujinin, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2001 4. P.Press, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2003 5. Mirziyev.SH.M.Tankidiy taxlil kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016-yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutni Halq so‘zi gazetasi 2017-yil 16-yanvar №11 6. Mirziyev.SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” O‘zbekiston” 2016 7. Mirziyev.SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. ” O‘zbekiston” 2017 8. A.A. Ivin Logika M: 2002 (uchebnoye posobiye ) 9. R. S. Nemov Prakticheskaya psixologiya M 1998 (uchebnoye posobiye )

Похожие

Tarbiya psixologiyasi 3

Sport psixologiyasi fanining metodlari

Sport psixologiyasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari

O`smirlik davrida o`zini-o`zi anglashning shakllanishi

Psixologiya fanidan Test savollari