Tarbiya psixologiyasi 3 - Психология - Рефераты

Tarbiya psixologiyasi 3

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

173 KB

Tarbiya psixologiyasi Reja: 1. Tarbiyaviy texnologiyalarning psixologik jihatlari. 2. Turli yosh bosqichlarida tarbiya xususiyatlari. 3. Shaxs shakllanishiga oilaning ta`siri. 4. Shaxs tarbiyasida madaniyat.

Tarbiyaviy texnologiyalarning psixologik jihatlari Jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida ham davr talabiga munosib bo`lgan yosh avlodni tarbiyalash muammosi hamisha dolzarb ahamiyatga molik bo`lib kelgan. Tarbiya tarbiyachi tomonidan tarbiyalanuvchida barqaror ax loqiy xislat va xulqiy fazilatlarni tarkib toptirish, shakllantirish maqsadida tarbiyalanuvchining ongiga aniq maqsad yo`lida tarbi yaviy ta`sir etish jarayonidir. Tarbiya — bu shaxsning ijtimoiy, ma`naviy va ishlab chiqarish faoliyatiga tayyorlash maqsadida uning ma`naviy, jismoniy kamolotiga muntazam ravishda ta`sir ko'rsatish jarayonidir. Tarbiya — bolaning ijtimoiy muhitda o`z o`rnini topishni o`rganishi hamda insonning hayotiy ko`nikma va malakalarga ega bo`lishidir. Ta`lim jarayonining markazida shaxsning bilish va anglash jarayoni, uning qobiliyati, ilm o`rganishi yotsa, un dan farqli o'laroq tarbiya insonni shaxs sifatida shakllanishiga, uning dunyoqarashi va jamiyatga munosabatiga qaratiladi. Tar biya — bu alohida jarayon emas, balki o'qitishning bir tomo- ni bo`lib, u bilan umumiy va farqli tomonlarga egadir. Bilim berish va tarbiyaga, asosan, insonning ijtimoiy ko'nikma olish mexanizmining o`ziga xos jihatlarini kiritish mumkin. Tarbi ya jarayonida shaxsning sifat va xossasi, ijtimoiy xulq-atvori va shakllari nazarda tutilsa, o`qitishda bilim, ko`nikma va malakalar inobatga olinadi. Tarbiya jarayonining ilmiy asoslari bilan, psixologiyadan tashqari falsafa, sotsiologiya va pedagogika fanlari shug`ullanadi. Holbuki, psixologiya fanisiz tarbiyaning asosiy muammolari hal qilinib bo`lmagan holda to`g`ri qo`yilishi ham mumkin emas, chunki ularni anglash negizida shaxs psixologiyasi, insoniy mu nosabatlar, har xil ijtimoiy jamoalar psixologiyasini bilish yotadi. Barcha uchun umumiy bo`lgan yoki o`quvchilarga individual tavsiyalar berishda umumiy psixologiya va yosh davrlar psixologiyasiga tayaniladi. Tarbiya uning maqsadlarini aniqlashdan boshlanadi. Tarbiyaning bosh vazifasi — jamiyat hayotida zarur bo`lgan kerakli sifatlarni o`zida mujassamlashtirgan shaxsni shakllantirish va rivojlan- tirishdan iborat. Tarbiya jarayonida doimiy va o`zgarmas maqsad qo'yumaydi, chunki o`zgarmas maqsad har qanday jamiyatga ham mos bo`lavermaydi. Jamiyat tuzilishi va ijtimoiy

munosabatlar o'zgarishi bilan tarbiya maqsadi o`zgaradi. Tarbiya turli xil davrlarda va turli xil jamiyatlarda o'zgarmas jarayon bo`lib qolmaydi. Tarbiyaning maqsadlari, mazmu ni, shakl va metodlari har bir tarixiy davrda o`ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi. Inson shaxsini shakllantirish bo'yicha har bir ijtimoiy tuzum yo'nalishiga mos ravishda talablar qo'yiladi. Tarbiyaning barcha tarixiy davrlar uchun xos bo'lgan ba`zi bir umumiy belgilari ham mavjud. Pedagogik g'oyalar va tarbiyaviy ishni rivojlantirishda muayyan darajadagi aloqa va ma`lum bir davomiylik mavjud. Jumladan, asrlar davomida dars maktabda o'quv mashg'ulotlarini tashkil etishning asosiy shakli bo'lib keldi va shunday bo'lib qolmoqda. Qator o'quv predmetlari mazmu ni ma`lum darajada saqlanib qolayapti. Ayni chog'da tarbiyada va ta`lim berishda g'oyaviy tomondan betaraf qoladigan jihatlar borligini ham unutmaslik lozim. Tarbiya va ta`limning tashkiliy shakllarini aniq to'ldirish, maktab ishining u yoki bu masala larini izohlashda turli davrlarda turlicha yondashuvlar mavjud bo'lgan. Tarbiya jarayonining texnologiyasini quyidagicha sharhlash mumkin: Agar jamiyat o'z taraqqiyot davrida ma`lum bir rivojlanishga, madaniyatga va ma`naviyatga erishgan bo'lsa va uni saqlab qolishni hamda yuksaltirishni istasa, uning tarixida turli xil o'zgarishlar ro`y berishidan qat`iy nazar, u o`tmishdan beri saqlanib kelayotgan eng yaxshi an`ana va qadriyatlarini qabul qilishi, davom ettirishi lozim bo'ladi. Umuminsoniy qadriyatlar va madaniy boyliklar tarixiy va hududiy chegara bilmaydigan boyliklar qatoriga kiradi. Birinchi navbatda xuddi o`shalar ijtimoiy tarixning bar cha bosqichlarida tarbiya maqsadlarini ifodalaydi. Bu maqsadlar yaxshilik va yomonlik, to`g`rilik va tartiblilik, insoniylik va tabiatga bo`lgan muhabbat tushunchaiari bilan bog`liqdir. Bu yana ruhiyat, erkinlik, shaxsning o`zi va atrofida ro`y berayotgan voqealarga javobgarlikni his qilishi, kamtarlik, insoniylik ko`rinishlarida namoyon bo`ladi. Tarbiyalanuvchini alohida takrorlanmas, individuallik sifatida tushunmoq lozim. Uning ehtiyojlari tuzilishini aniqlash kerak. Ruhiyat yuqori axloqiy tafakkurning bir daqiqalik mayl va ehtiyojlardan yuqori qo`yilishini bildiradi. O`sib kelayotgan va rivojlanayotgan shaxsda bu doimiy ravishda axloqiy barkamollikka intilishda namoyon bo`ladi. Erkinlik bu insonning ichki va tashqi ozodlikka intilishidir, bunda boshqa shaxsning ijtimoiy kelib chiqishi, millati, diniy va

siyosiy qarashlari, sinfiy munosabatlari va boshqa xususiyatlaridan qat`i nazar, uning huquqlari albatta to'la- to'kis tan olinishi lozimdir. Majburiyat yoki javobgarlikni his qilish — erkinlikning qara ma-qarshi jihati bo'lib, bu shaxsning manfaatlariga xizmat qila di. Majburiyatsiz erkinlik — bu o'zboshimchalik, pala- partishlik hisoblanadi. Erkinliksiz majburiyat esa — bu qullikdir. Unisi yoki bunisi o'zaro bir-birini to'ldirganda yoki bog'langanda mustaqil lik mavjud bo'lishi mumkin. Majburiyatni yana boshqacha tal qin qilinsa, insonning o`z ixtiyori bilan jamiyat hayoti va boshqa insonlar taqdiri uchun javobgarlikni o`z ustiga olishi tushuniladi. Hozirgi zamon tarbiyasining umumiy maqsadi bolani yuk sak axloqli, ruhiy jihatdan boy, qalban ozod, erkin, burch va majburiyatni his qila oladigan shaxs sifatida shakllantira olishdir. Tarbiyaning umumiy maqsadi bilan bir qatorda maxsus ij timoiy maqsadlari ham kelib chiqishi mumkin. Ular tarixning ma`lum davrida o'zgaruvchan talablar bilan jamiyat taraqqiyotining dolzarb muammolarini bayon etishi va rivojlanishiga hissa qo`shishi lozim. Ma`lum vaqtdan so`ng jamiyat taraqqiyoti o'zi ning ma`lum bir bosqichidan o'tgandan keyin rivojlanish yana da vom etadi va talablar ham o'zgaradi. Tarbiyaning maqsad va vazifalaridan biri bu jamiyat taraqqiyotining zamonaviy rivojlanish bosqichlariga javob bera oladigan maxsus tashabbuskor o'quvchilarni yetishtirish, shaxsni o`z-o`zini hurmat qiladigan va intiluvchan qilib tarbiyalashdan iboratdir. Yuksak tafakkur namoyandalarining, xususan faylasuflarning risolalarida hamda badiiy adabiyotning yirik vakillari asar larida ijtimoiy-siyosiy va axloqiy ta`limotlarga, ayniqsa, keng o'rin berilgan. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, o'tmishda axloqshunoslik sohasida ijod qilib, shu fan taraqqiyotiga salmoqli hissa qo'shgan mutafakkirlarimiz talaygina. Abu Nasr Forobiy bolalarni axloqli, nazokatli qilib tarbiyalashda musiqa bilimining ahamiyati haqida bunday deydi: «Bu fan shu ma`noda foydaliki, kimning fe`l-atvori muvozanatni yo'qotgan bo'lsa, u tartibga keltiradi, kamol topmaganlarni kamolga yetkazadi va muvozanatli bo`lganlarni muvozanatini uzoq muddatga saqlaydi. Musiqa ruhni davolaydi, uning so`zlarining ta`siri bilan ruhiy quvvatlar o`z substansiyasiga uyg'unlashadi va tartibga, muvozanatga keladi». Forobiy o`zining «Iso-al-ulum» kitobining oxirgi bo`limida: «Inson aqli faqat bilim

bilan cheklanmaydi, balki odat va qarashlarni o'zining maqsadlariga bo`ysundira olishi va yo`naltirishi, o`zgartirishi ham mumkin», — deb yozadi. Uning fikricha, har bir kishi bilimlarni yaxshi egallamog`i. yaxshi va barkamol tarbiya olmog`i, eng yaxshi fazilatlarga ega bo`lmog`i kerak. Foro biy fikricha, kishidagi tub g`oya — saodatdir. Tarbiya vositasi bi - lan bolalarda hosil qilinadigan barcha insoniy, axloqiy fazilatlar shunga qaratilmog`i kerak. Insonning tabiatini o'zgartiradigan, uning shaxsini tarkib topishiga ta`sir qiladigan kuch ijtimoiy omillar yoki boshqacha qilib aytganda, jamiyat ishlab chiqarish kuchlari hamda ishlab chiqa rish munosabatlarining o'sishi va o'zgarishidir. Bundan tashqa ri inson shaxsining tarkib topishiga ta`sir qiluvchi yana bir kuch li omil — inson orttirgan tajribalarining tarbiya vositasi orqali bolalarga berilishidir. Shunday qilib, inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bo`lib, u kishining individual hayoti davo mida ma`lum konkret omillarning ta`siri ostida sekin-asta tarkib topadi. Ilmiy manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta omil lar ta`sirida tarkib topadi. Ulardan birinchisi, odam rug`ilib o`sadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta`siri bo'lsa, ikkinchisi, odamga uzoq muddat davomida tizimli ravishda beriladigan ijtimoiy ta`lim-tarbiyaning ta`siridir va nihoyat, uchinchisi odamga nasliy yo`l bilan beriladigan irsiy omillarning ta`siridir. Insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib topishida tashqi, ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal etuvchi ahamiyatga egadir. Lekin, inson shaxsining tarkib topishi, yuqorida aytib o`tganimizdek, faqat shu ikkita omilga emas, balki uchinchi bir omilga ham bog`nqdir. Bu omil nasliy yo`l bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlarning ta`siridir. Masalan: Tanasining tuzilishi, sochi va ko`zlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tug`ma ravishda berilishi mumkin. Lekin, shuni hech qachon esdan chiqarmaslik kerakki, odamga hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya`ni uning aqliy tomonlari bilan bog`liq bo`lgan sifatlari nasliy yo`l bilan berilmaydi. Nihoyat, ayrim hollarda ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matematika qobiliyatlari nasliy yo`l bilan berilishi mumkin. Bunday imkoniyatlarning amalga oshirilishi, ya`ni ro`yobga chiqishi uchun albatta, ma`lum sharoit boiishi kerak. Hozirgi kunda xalqimiz orasidan yetishib chiqqan iste`dodli olimlar, muhandis- ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va jamoat arboblari, iste`dodli artistlar, rassomlar va

boshqa kishilarimizga nasliy yo`l bilan berilgan barcha imkoniyatlarning ro`yobga chiqishi uchun har qanday sharoit maydonga kelganligining dalili bo`la oladi. Uchinchisi — stabilizatsiyalash tizimi. Shaxsning barcha xususiyatlari, munosabatlari va xatti-harakatlari shaxsning hayoti faoliyatida ma`lum rolni bajaruvchi va har biri murakkab qurilmadan iborat bo'lgan hamda shartli ravishda to`rtta o`zaro mustahkam bog'langan funksional bosqichlarga birlashtiriladi: Shaxsning ana shu ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan barcha sifatlari ijtimoiy taraqqiyotning yuksak ongli faoliyatchisi sifatidagi shaxsning xulq-atvori va xatti- harakatlarini belgilaydi. Birinchi tizimning hosil bo`lishida analizatorlar o`rtasidagi doimiy tabiiy aloqani aks ettiruvchi filogenetik mexanizmlar kat ta rol o`ynaydi. Biroq, bu ilgari yuqorida ta`kidlab o'tganimizdek, ontogenez jarayonida filogenetik analizatorlar o`rtasidagi aloqa vaqtli aloqalar bilan organik jihatdan qo`shilib keladilar. Bunda mazkur tizimning ichida perseptiv tizimga o`tib ketadigan yuksak darajada integratsiyalangan ma`lum ichki sensor komplekslarni hosil qiladi. Bunday komplekslar qatoriga nutq, eshitish, ko'rish hamda sensomotor komplekslarni kiritish mumkin. Mana shu komplekslarning hammasi odamning hayot-faoliyati jarayoni da o'zaro bir-biri bilan doimiy aloqaga kirishib, sensor-perseptiv uyushishning yagona funksional dinamik tizimini yaratadi. In sonning sensor-perseptiv jihatlari doimo takomillashib boradi. Ikkinchi tizim barqaror psixik holatlarni o'z ichiga oladi. Bu holatlar bolaning aniq maqsadni ko'zlovchi va foydali faoliyati ning ongli subyekti sifatida boshlagan harakatlarining dastlabki yillaridayoq shakllana boshlaydi. Temperament, intellekt, bilim va munosabat ana shunday xususiyatlar jumlasiga kiradi. Uchinchi tizim — shaxsni arbob sifatida stabilizatsiya tizimidir. Yo'naltirilganlik, qobiliyat, mustaqillik va xarakter uning tarkibiy qismini tashkil etadi. Yo'naltirilganlik — shaxsning integral va generalizatsiya qilin gan xususiyatidir. Yo`naltirilganlik bilim, munosabatlarning hamda shaxsning xulq-atvori va xatti- harakatlarida ijtimoiy ahamiyat yetakchilik qilgan motivlarning bir butun ekanligida o'z ifodasini topadi. Bu xususiyat odamning dunyoqarashi, qiziqishlari va ma`naviy

ehtiyojlarida namoyon bo'ladi. Yo`naltirilganlik strukturasida g`oyaviy e`tiqod katta rol o'ynaydi. G`oyaviy e`tiqod — bu bilimning, o`sha shaxsga xos bo'lgan intellektual, emotsional va iroda sifatlarining sintezi, g'oyalar va xatti-harakatlar bir butunligining negizidir. To'rtinchi tizim o`z ichiga shunday xususiyatlar, munosabat lar va xatti-harakatlarni oladiki, ularda real shaxslarning ijtimoiy «o`y fikrlari va his-tuyg`ulari» aks ettiriladi. Ular bu shaxslarning siyosiy jihatdan ongli, ijtimoiy taraqqiyotning mas`ul arboblari si fatida xulq- atvorini belgilab beradi. Bunga gumanizm, optimizm va mehnatsevarlik fazilatlari kiradi. Shaxs shakllanishida u yashayotgan muhit, kishilar, jamiyatning roli juda kattadir. Masalan, biron mahallada inson shaxsi ning tarkib topishiga faol ta`sir ko'rsatuvchi yuzta o`ziga xos ij timoiy muhit bor degan ma`noni bildiradi. Bu yerda shunday bir savol tug'iladi: «Tashqi muhit inson shaxsining tarkib topishiga qanday ta`sir qiladi». Birinchidan, ijtimoiy muhitdagi turli hodisalar odamning ongiga bevosita ta`sir qilib, unda chuqur iz qoldiradi. Ikkinchidan, tashqi ijtimoiy muhit ta`sirining chuqurroq va mustahkamroq bo'lishiga odamning o`zi yordam beradi. Ma`lumki, bolalar o`z tabiatlariga ko'ra, ilk bolalik chog`laridan boshlab, nihoyat darajada taqlidchan bo'ladilar. Bolalar katta odamlarning barcha xatti-harakatlariga bevosita taqlid qilish orqali bu xat ti-harakatlarni. yaxshi-yomon fazilatlarni o`zlariga singdirib boradilar. Bolalar oilada, ko`cha-ko`yda, katta odamlarning har bir harakatlarini, o`zaro munosabatlarini zimdan kuzatib turadilar. Inson shaxsining tarkib topishida tashqi ijtimoiy muhitning roli haqida gap borar ekan, shuni ham ta`kidlab o'tish zarurki, ay rim g'ayritabiiy hodisalar inson shaxsining tarkib topishida tashqi muhit ta`sirining hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini to'la tasdiqlaydi. Biz ayrim tasodifiy hollarda odam bolalarining yovvoyi hayvonlar muhitiga tushib qolish hodisasini nazarda tutayapmiz. Hayotda bunday hodisalar juda siyrak bo'lsa ham har holda uchrab turadi. Masalan, hindistonlik doktor Sing Kalkutta yaqinidagi o`rmonzorda bo`ri bolalari bilan birga ikkita odam bolasining ham

to`rt oyoqlab yugurib yurganini ko'rib qoladi. Keyin ularni poylab, qarorgohlarini topib, bolalarni olib ketadi. Ulardan biriga Amala, ikkinchisiga Kamala deb nom qo`yadi. Shu narsa xarakterliki, bolalar yoshlikdan bo`rilar muhitiga tushib qolganliklari tufayli, fe`l-atvorlari, xatti- harakatlari jihatidan bo`rilardan farq qilmas edilar. Nutq yo`q, demak tafakkur ham nihoyat dara jada cheklangan edi. Juda katta qiyinchiliklar bilan qayta tarbiyalanayotgan bo`ri muhitidagi bolalar shamollash natijasida o`lib qoladilar. Bu hodisa odamning shaxs sifatida rivojlanishi uchun eng avval insoniy muhit, ya`ni ijtimoiy muhit bo`lishi kerakligini to`la tasdiqlaydi. Shaxs va uning psixologiyasiga ta`sir etuvchi ik kinchi omil ta`lim-tarbiyaning ta`siridir. Ma`lumki, ta`lim-tarbiya inson ongini shakllantiradi, uning dunyoqarashi, e`tiqodi, hayotga bo`lgan munosabatini tarkib toptiradi. Agar bolalarning ruhiy taraqqiyotlari va shaxsiy xususiyatiarining tarkib topishi faqat tashqi ijtimoiy muhit bilan, ta`lim-tarbiyaning o`zigagina bog`liq bo`lganda edi, unday paytda biz bir xilda sun`iy va ay nan bir xil ta`lim- tarbiya sistemasini tashkil qilib, har tomondan bab-baravar taraqqiy etgan va deyarli bir xil shaxsiy xususiyatlarga ega shaxslarni yetishtirib chiqarar edik. Vaholanki, bunday bo`lishi mumkin emas. Shuni aytib o`tish kerakki, bola shaxsi ning tarkib topishiga ta`lim- tarbiyaning ta`siri deganda, albatta, birinchi navbatda tarbiya muassasalarida, ya`ni bog`cha, maktab, internat, litsey va kollejlarda beriladigan ta`lim-tarbiya tushuniladi. Biroq, bundan oilada bolaga beriladigan ta`lim-tarbiya mutlaqo mustasno emas. Oiladagi umumiy ijtimoiy muhitdan tash qari, oilada beriladigan ta`lim-tarbiyaning ham roli kattadir. Bola tarbiyasi bilan sistemali shug`ullanadigan va umuman shug`ullanmaydigan oilalarga misollar keltirish mumkin. Odamning ruhiy taraqqiyoti va shaxsiy xususiyatiarining tarkib topishi haqida gapirar ekanmiz, yana bir muhim narsa ustida to'xtab o`tish kerak. Hozirgi kunda tez-tez akseleratsiya terminini ishlatayapmiz. Xo`sh akseleratsiya bu nima? Akseleratsiya «tezlatish» degan ma`noni anglatadi. Hozirgi kunda bolalarni ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan juda jadallik bilan rivojlanayotganliklarining guvohi bo`lib turibmiz. Xo`sh, buning sababi nima bo`lishi mumkin? Albatta, bunga turli fikrlar bor. Ayrim olimlar akseleratsiyaning sababini llmiy-texnika taraqqiyoti bilan bog`lab tushuntirishga intilmoqdalar. Ularning fikricha, ilmiy- texnikaning juda jadal temp bilan rivojlanishi

insoniyatning oldiga mislsiz ko`p axborotlarni idrok qilish va fikrda qayta ishlash talablarini qo`yadi. Bu talab o'z navbatida insonni har tomonla ma, ya`ni ham jismoniy, ham psixik jihatdan tez rivojlanishiga olib keldi. Yuqorida aytib o`tilgan olimlarning fikricha, akseleratsiya — bu XX asrning ikkinchi yarmiga xos bo'lgan hodisadir. Tarbiyali bo'lish — bu xulq-atvorini nazorat qilishdan iboratdir. Bunday nazorat insonga yomon xatti-harakatlarni bajarmaslik imkoniyatini beradi. Agar shaxs xulq-atvorini axloqiyligi ha qida qayg`ursa, u ijtimoiylashuvga erishgan bo`ladi. Tarbiyalanganlik ijtimoiylashuvni o'rganish jarayoni sifati da qaraladigan yosh psixologiyasida olingan natijalarga asoslanadi. Bola o'zini egotsentrik emas, balki tarbiyali tutishi uchun tarbiyalanganlik qanday rag'batlantirilishi kerak? Tarbiya o'z mohiyatiga ko'ra ijtimoiy jihatdan ijobiy ehtiyojlarni hosil qilishidir. Agar ta`lim shaxsning ongini shakllantirish bo'lsa, tarbi ya uning ongsizlik sohasiga ta`sir etishdir. Bolalarga ularni tarbiya- laydiganlarga hissiy yaqinlik xos. Odatda 6 oylik bolalar unga g'amxo'rlik qiladigan ota- onasiga bog'lanib qoladilar. Ota-onaning oldida, ular bilan muloqotda bo'lish bolalarga juda yoqadi, ularning yo'qiigi bolaga yoqmaydi. Ota-onaning g'amxo'rligini bildiradigan so'zlar, xatti-harakatlar bola uchun juda katta ahamiyatga ega, uni erkalamaslik, suymaslik salbiy ahamiyatga ega bo'ladi. Xulq-atvorning dastlabki ijtimoiylashuvi xuddi shu o'rganish jarayoni orqali sodir bo'lishi mumkin: xulq-atvorning istalgan shakllari g'amxo'rlik va e`tibor bilan taqdirlanadi, kutilmagan shakllari esa qo'llab-quvvatlanmaydi. Lekin, yaxshi xulq- atvorni rag'batlantirish va yomon xulq-atvor uchun jazolash axloqiy ijtimoiylashuvning kichik bir qismidir. Biz ko'rib chiqqan xulq-atvor hamma bolalarga ham taalluqli emas. Bolalarni tarbiyalash samaradorligini oshirishda an`ana va urf-odatlarning roli katta. Xalq urf-odatlari, an`analari va marosimlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Ular odamlarni bir-biriga yaqinlashtiradi, do`stlik-birodarlik his-tuyg`ularini rivojlantiradi. Bular o`z navbatida yoshlar uchun ibrat namunasini o`taydi. Tarbiya jarayonida g`amxo`rlikning funksiyasi kattadir. Bolalar befarq ota-onalarga nisbatan g`amxo`r ota-onaga ko'proq taqlid qiladilar. G`amxo`r ota-onalar bolaning salbiy xulq-atvorini qo`llab-quvvatlamaganda, bola o`z xatti-harakatlarining oqibatini ertaroq anglaydi. Tarbiyaviy jarayonni amalga oshirishda g`amxo`rlik bilan bir qatorda yaxshi ko`rishga

asoslangan intizomga rioya qilish zarurdir. Bu bola bilan doimiy muloqotni, tushuntirishni, muhokama qilishni, agar bolaning xulq-atvori shuni talab qilsa, og`zaki tanbeh berishni, yaxshi xulq-atvor uchun taqdirlashni nazarda tutadi. Bola shaxsi rivojlanishining o`ziga xos xususiyatlarini uning ilk davrlardagi rivojlanishini aniqlamasdan turib tushunish qiyin. Axloqiy rivojlanish ilk bor shaxsning umumiy xususiyatlari va xislatlari shaklida shakllanishi haqidagi g`oyalar ilk bor X. Xartshorn va M. Meylar tomonidan ilgari surilgan bo`lib, ularning fikricha, axloqiy xulq- atvorni keltirib chiqaruvchi va faoliyatga undovchi fenomenlar aniqlanmaguncha axloqiy rivojlanishni o'rganib bo`lmaydi. X.Xartshorn va M. Meylar olib borgan tad- qiqotlarning asosiy maqsadi axloq normalariga rioya qilishda bo la shaxsining umumlashgan xislatlarini shakllantirish muhim rol o`ynaydimi yoki xususiy axloqiy odatlar ahamiyatliroqmi, degan savolga javob topish bo`lib, tadqiqotlardan shu narsa aniqlanadi ki, axloqiy normalarni bola ongiga singdirilishida xususiy odatlarni yuzaga keltirish va o`ziga xos ta`lim nazariyasiga asoslanish ustunligi yaqqol namoyon bo`ladi. O`quvchilar tomonidan ba`zi bir axloqiy tushunchalar va tasavvurlarning o`zlashtirilishi va ularning bola shaxsiga bo`lgan ta`sirini psixologik nuqtayi nazardan o'rgangan V.A. Krutetskiy o`z tadqiqotida 10 ta asosiy tushunchani tanlab oladi. Bular: qat`iylik, sezgirlik, faxrlanish, haqgo'ylik, mardlik, bir so'zlilik, kamsuqumlik, qo`rqmaslik, faxrlanish, burch kabilardir. Olim o`tkazgan tadqiqotidan shunday xulosaga keladiki, o`quvchilar ushbu tushunchalarni mukammal tushunishlari va hayotga tatbiq etishlari uchun. O'quvchilarda o`z-o`zini anglashda shaxs axloqiy hislarining ba`zi bir jihatlari masalalari P.I. Razmislov, jamoa oldida burchni rivojlantirish xususiyatlari A.L. Shnirman, burch hissini tushunish muammolari A.S. Alyakrinskaya, axloqiy jihatdan o`zini aniqlash muammolari V.I. Shardakovlar tomonidan o`rganilgan. Turli yosh bosqichlarida tarbiya xususiyatlari Bolada shaxs xislatlari uch yoshda namoyon bo`la boshlaydi. Bu esa uni uch yoshdan boshlab tarbiyalash zarurligini bildirmaydi. Bolani hayotining birinchi oylaridan boshlab tarbiyalash zarur, faqat uning tashqi ko`rinishlari maktabgacha yosh davri ning boshida namoyon bo`ladi. Ilk bolalik davrida berilgan tar biya butun bolalik davrida namoyon bo`ladi. Tarbiya ona bilan bolaning muloqotidan boshlanadi, bu esa bolaning keyingi shax -

siy rivojlanishini belgilab beradi. Zamonaviy psixologiyadagi so`nggi tadqiqotlarda aniqlanishicha, onani bolaga yoki chaqaloqlik davrida onaning o`rnini bosuvchi shaxsdan insoniy emot sional o'zaro munosabatlar bilan bog`liq ko`pchilik sifatlar o`tadi. Bola ikki yoshga to`lganda muhim shaxs xislati hisoblangan va keyingi hayoti davomida butun umr saqlanib qoladigan — insonlarga bog`lanib qolish xislati shakllanadi. Bolada kimgadir simpatiya paydo bo`ladi, ana shu yoqtirgan insonning oldida ko`proq bo`lishga harakat qiladi, unga ko'proq yordam so`rab murojaat qiladi. Bola bog`lanib qolgan shaxs boshqalarga nisbatan ko`proq unga kuchli tarbiyaviy ta`sir o`tkazishi mumkin. Ilk bolalik davrida bolada axloqiy ongni emas, balki axlo qiy hislarni tarbiyalash haqida so`z yuritish mumkin. Bolalarni axloqiy tarbiyalash masalalari bilan bir qancha xorij olimlari shug'ullanishgan. Ulardan J. Piaje, L. Kolberglarning ta`kidlashi cha, bolalar maktabga o`qishga borguncha axloqiy ong darajalari konvensial axloqqacha bo`lgan davrda bo`ladi. Ushbu axloq turi shu bilan tavsiflanadiki, kattalar bola uchun axloqiy fikrlar man- bayi va axloqiy darajada taqlid qilish namunasi hisoblanadi. Le kin Piaje va Kolberg ishlarida ham qachon va qanday qilib bolani axloqiy tarbiyalash jarayonini boshlash kerakligi haqida tavsiyalar keltirilmagan. Ilk bolalik davrida axloqiy tarbiya bilan bir qatorda intizomni, jismoniy va gigiyenik tarbiyalash muhim ahamiyatga ega. Tartib intizomni tarbiyalash bolada o`z xohish, istaklarini boshqa rish, vaziyatli motivatsion ehtiyojlarni jiddiy muhim maqsadlarga erishishga bo`ysundirishni nazarda tutadi. Ilk bolalik davrida jismoniy tarbiya nafaqat sog`liqni mustahkamlash, bolalarning kuchi va chidamliligini shakllantirish, balki intellektual rivojlani shi uchun ham zarurdir. Shuningdek, ilk bolalik davri elementar gigiyenik malakalarning shakllanishi uchun senzitiv davr hisobla nadi. Elementar gigiyenik malakalarni shakllantirish bolani intizomga o`rgatadi, bu esa unda boshqa ijobiy shaxs xislatlari, jum ladan saranjom-sarishtalik, batartiblikka o`rgatadi. Maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalashda ularning uy mehnatida ishtirok etishi muhim ahamiyatga ega. 4—5 yoshligidan boshlab bolaning uyda doimiy bajaradigan majburiyatlari bo`lishi maqsadga muvofiq. Uy mehnatida ishtirok etish tufayli bolada saranjom-sarishtalik, mas`uliyatlilik, mehnatsevarlik va boshqa foydali xislatlar shakllanadi. Bolaning shaxs sifatida shakllanishi va tarbiyalashda asosiy mehnat tur -

lari — bu uy ishlariga yordamlashish, ota-onalar bilan birgalikda iqtisodiy masalalarni hal qilishda ishtirok etish, ovqat pishirishda yordamlashish, o'simliklar va gullarni parvarishlash va hayvonlarga qarash va b. Maktabgacha yoshdagi bolalar o`zlari o`ynaydigan, dam oladigan joylarini yig'ishtirishda, bezashda ishtirok etishlari muhim, kichik maktab yoshidagi bolalar dars tayyorlagan joyini yig ishtirishi lozim. Har bir bolaning uyda kichik, ish burchagi bo`lishi lozim. Uy ishlariga yordamlashish bolada batartiblik va tozalikni rivojlantiradi. Uy mehnati orqali tarbiyalashning boshqa jihati — iqtisodiy jihat bo`lib, bunda bola oila budjetini tejab- tergab foydalanish haqida tasavvurlari va malakalari shakllanadi. Uy mehnatimng turlaridan biri o`z-o`ziga xizmat qilishdir. Bunda bolada mustaqillik, o`z-o`ziga xizmat qilish qobiliyati shakllanadi. Bolalarning qishloq xo`jalik ishlarida, o`simliklar va hayvonlarni parvarishlashda ishtirok etishi - ekologik va axloqiy tarbiyaning kuchli qurolidir. Maktabgacha yosh davrida o`yin yetakchi taoliyat bo`lgani bois, u katta tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. O'yinning tarbi yaviy funksiyalaridan biri shundan iboratki, u bolaning turli ehtiyojlarini qondirish va uning motivatsion sohasini rivojlantirish vositasi hisoblanadi. O`qish faoliyatida bola nafaqat o`rganadi, bilim, malaka va ko`nikmalarni egallaydi, balki tarbiyalanadi ham, ya`ni ma`lum shaxs xislatlari layoqatlar, qobiliyatlar, qiziqishlar, ehtiyojlar, xa rakter xislatlari ham shakllanadi. Kichik maktab yoshining oxiriga kelib bolada muvaffaqiyatga erishish yoki muvaffaqiyatsizlikdan qochish ehtiyoji shakllanadi. Boladagi muvaffaqiyatga erishish intilishini to`g`ri tarbiyalash ko`proq kattalar va bolalarning mu - loqot uslubiga bog`liq. Boshlang`ich sinflarda o'qish davrida muvaffaqiyatsizlikdan qochadigan va aksincha muvaffaqiyatga intilishga harakat qiladigan o`quvchilarning onalari farzandlariga turlicha munosabatda bo`lishi aniqlandi: 1. Farzandlarining yutuqlarini baholashda individual normalarga yoki erishilgan natijalarga emas, o'rtacha ijtimoiy normalarga mosligi e`tiborga olingan. Ular uchun farzandlarining yutuqlari shu yoshdagi boshqa bolalarning yutuqlariga mosligi muhim. 2. Bunday onalar farzandlarining xohishlarini kamroq e`tibor ga olishadi, uy vazifalarini bajarish jarayonini qattiq nazorat qilishadi, bolani mustaqil ishlashga yoki mustaqil qaror qabul qilishga undashmaydi. Bolaga yordam ham maslahatlar tarzida emas, balki uning

faoliyatiga bevosita aralashish, bolaga o`z fikrini o'tkazish tarzida amalga oshiriladi. 3. Bunday onalar ko`pincha farzandlarida qobiliyatlar yo`qligidan noliydi. Nafaqat qobiliyat, balki intilishning yetishmasligida ham farzandlarini ayblaydilar, farzandlarining muvaffaqiyatlarini oson topshiriqlarni bajarish sifatida baholaydilar. 4. Bunday onalar farzandlarining muvaffaqiyatlari uchun kam dan kam maqtaydi. Farzandlarining muvaffaqiyatsizligi uchun ko'proq koyib, qoniqmaslik hissini namoyon etishadi. Bolalik va maktab yoshida shaxs tarbiyaning hal qiluvchi ta`siri ostida tarkib topadi. Tarbiya maxsus faoliyat sifatida muayyan dasturning, anglab olingan maqsadning mavjudligi bilan ta`sir ko`rsatishning maxsus ishlab chiqilgan va asoslab berilgan vositalari, shakllari hamda metodlarining tasodifiy yoki stixiyali ta`sirlaridan ajralib turadi. Ma`lumki, tarbiyaning eng muhim vazifasi yosh avlodda mustahkam e`tiqod va his-tuyg`ular hamda ularga asoslangan ma`naviy xulq-atvorni hosil qilishdir. Bu vazifani shaxsni faol va muayyan maqsadni ko`zlagan holda, shuningdek, bolaning indi vidual xususiyatlarini hisobga olgan taqdirdagina hal etish mumkin. Mashhur olim Gerbart tarbiya maqsadini belgilab olishga katta ahamiyat bergan. U tarbiyaning maqsad va vazifalarini yaxshi fazilatli kishini tarkib toptirishdan iborat, deb hisoblaydi. Gerbart tarbiya ishida aqliy ta`limni tarbiyaning eng katta va asosiy vositasi deb bilib, ta`limsiz tarbiya bo`lmaydi, deb hisoblagan. 0`smirlik davri bilan bog`liq bo`lgan yorqin iihatlardan biri - bu o`z-o`zini tarbiyalashga bo`lgan kuchli intilishdir. O`z-o`zini tarbiyalashning faol kechishi aynan shu yoshdan boshlanib. odat da u yoki bu shaklda insonning butun umri bo`yi davom eta di. O`smirlik davrida o'z-o`zini tarbiyalash haqida gap ketganda, shuni nazarda tutish lozimki, bola 12—13 yoshga yetgandan so`ng birinchi marotaba o'zining aqliy shaxsiy qobiliyatlarining imkoniyati haqida o`ylab qoladi va bularni rivojlantirish uchun ongli ravishda maqsad sari intiladi. O`z-o`zini tarbiyalash ma`lum bir aniq rivojlanish yo`lini bosib o`tadi. Agar uni asosiy yosh pog'onalari bo'yicha qamrab oladi gan bo'lsak, inson ontogenezidagi rivojlanish quyidagicha namo yon bo`ladi: Birinchi bosqich o`z-o`zini jismoniy va irodaviy tarbiyalashdir. Bu 0 `smirlik davriga

to`g`ri keladi. Insonning bu davrga xos bo`lgan o`z-o`zini tarbiyalashdan maqsad iroda va jismoniy imkoniyatlarni rivojlantirish bo`lib, jasurlik, chidamlilik, o`z-o`zini boshqara olish, matonat, o z-o`ziga ishonch kabi irodaviy sifatlarni maxsus vosita va mashqlar orqali rivojlantirishdan iboratdir. Bu holat jismoniy rivojlanishga ham taalluqli bo`lib, shu sababli ko'pgina bolalar bu yoshda jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanishni boshlaydi. Ikkinchi bosqich - o'zini xulqiy-axloqiy rivojlantirish bo'lib, ilk o `spirinlik davriga to`g`ri keladi. Bu davrda o`z-o`zini tarbi yalash bo`yicha ko'proq kuzatiladigan maqsadlar - ruhiy, ma`naviy rivojlanish shaxsning to`g`rilik, yaxshilik, saxiylik, do`stga sodiqlik, sadoqat, muruvvat kabi oliyjanob sifatlarni o`zida mujassamlashtirishga intilishdir. Uchinchi bosqich kasbiy o`z-o`zini tarbiyalash o`spirinlik davriga to`g`ri keladi. Inson hayotining bu davrini ishga bo'lgan ishtiyoqni o'stirish deb qarash mumkin, unda kishining kasbiy zarur bo'lgan kompleks sifatlarni rivojlantirish, qobiliyat. malaka, konikma. tanlagan kasbi bo'yicha mahorat bilan ishlash uchun zarur bo'lgan xislatlari shakllanadi. O'z-o'zini kasbiy rivojlantirish maqsadi bu davrda boshlanib, ko'pgina kishilarda mustahkamlanib boradi va uning hayoti davomida asosiy maqsadlardan biri bo'lib qoladi. To'rtinchi bosqich - ijtimoiy-dunyoviy qarashlarda o'z-o'zini tarbiyalashdir. Bu inson hayotining 40-45 yoshidan keyingi davri hisoblanadi. Bu yerda o'z-o'zini rivojlantirish vazifasi ijtimoiy holat, dunyoqarash, hayotga ma`lum nazar bilan qarash hisoblanadi. Ba`zi hollarda beshinchi pog'ona ham uchrab turadi, bunda o'z-o'zini aktuallashtirish masalasi qo'yiladi va hal etiladi. Besh bosqichdan ikkitasi insonni o'z-o'zini tarbiyalashdagi rivojlanishi о smirlik va yoshlikning ilk davriga to'g'ri keladi. Bu davrlarda o'z-o'zini tarbiyalash inson xarakterini belgilab beradi. O'smir va o'spirinlarga ularning jismoniy, ruhiy va axloqiy o'z-o'zini tarbiyalashida qanday ko'maklashish mumkin? Bu savolga quyidagicha javob bersa bo'ladi: birinchidan, o'z-o'zini tarbiyalashning birinchi belgilari paydo bo'lishi bilan ularning intilishlarini faol qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish lozim. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug'ullanish, albatta, o'smirga jismoniy o'z-o'zini tarbiyalashda katta yordam beradi. Bolalar uchun ayniqsa, sportning o'yin tariqasida o'tkaziladigan turlari toydali, shunmgdek, yengil atletika, suzish, kompleks jismoniy tarbiya mashqlari organizmning har taraflama va barkamol rivoj -

lanishiga yordam beradi. Bunday mashqiar jarayonida shaxsning iroda kuchi ham tarbiyalanadi. Jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug'ullana borish, albatta shu sohada yuqori cho'qqini zabt etishni maqsad qilib olish kerak degani emas. Asosiysi ular bolaga quvonch keltirishi, sog'lig'ini mustahkamlashiga yordam berishidir. Ayniqsa, bu jismonan nimjon bolalar uchun foydali bo'lib, bunday o'smirlar biIan ota-onalar, o`qituvchilar yoki biror katta odam shug ullansa samaraliroq bo`ladi. Bu narsalar albatta kelgusida malakali mu- taxassis - trener rahbarligi ostida sport bilan shug'ullanish imkoniyatini yo`qqa chiqarmaydi, u holatda tarbiya vazifasi o`zgacha tus oladi, oddiy jismoniy yoki irodaviy o`z-o`zini tarbiyalash, rivojlantirishdan farq qilib, uning chegara doirasidan oshadi. Shaxs kamol topishida o`smirlarning jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanishi yaxshi maktab rolini o`taydi. Holbuki bu vo sita yagona emas, u doim ham har tomonlama iroda kuchini o`stirishni ta`minlab bera olmaydi. Jismoniy tarbiya natijasida olingan ma`lum iroda kuchi intellektual va boshqa turdagi faoliyatlarda har doim ham o`zini namoyon qila olmaydi. Ayniqsa, hayotning axloqiy tomonlarida avtomatik tarzda iroda o`z kuchini ko`rsata olmaydi. Bunda quyidagi qoida amal qiladi: shaxs iroda ku chini birinchi navbatda ular to`g`ridan to`g`ri muloqot qiladigan va amaliyotda ko`rinadigan faoliyatlarda chiniqtirib borish zarur. Manfaatdor, ezgu niyatli va aql-idrokli kattalarning o`smirlar o`z-o`zini tarbiyalashdagi ishtiroki odatda ularning o`z kuchlariga ishonishga, shu yoshdagi o`smirlar xarakteriga xos bo`lgan komplekslar va krizis holatlarini bartaraf etishlariga katta yordam be radi. O`smirlar va o`spirinlarning o`z-o`zini tarbiyalashda kattalarni namuna ko`rsatishi katta rol o`ynaydi. Bu yoshdagi insonlar ko`pincha kattalarga, ayniqsa obro'li kishilarga taqlid qiladilar, ularning yaxshi sifatlarini o`zlarida jam qilishga intiladilar. Yuqori sinf o'quvchilari xulq-atvori o`z-o`zini rivojlantirish muammolari bilan to'qnashganda, o`z-o`zini tarbiyalash bilan bog'liq murakkab psixologik-pedagogik vaziyat vujudga keladi. Bu jarayonda ular ko`pdan ko`p muammolar va ziddiyatlar bilan to`qnashishlariga to`g`ri keladi. Bulardan biri bu yoshdagi bola larning romaniika va sarguzashtlarga intilishidir. Hozirgi zamon sharoitida bunday intilish ko`pincha hayotning iqtisodiy omillari sababli paydo bo`lgan pragmatik yo`nalish bilan to`qnash keladi.

Agar romantik ideal shaxsdan zohidlik va kamtarlikni talab qilsa, pragmatik dunyoqarash, aksincha, moddiy to`kin-sochinlikka va mol-dunyoga intilishga olib keladi. Romantik yo`nalganlik yolg'izlikka intilishni qayd etsa, pragmatik yo`nalganlik faol muloqotni nazarda tutadi. Birinchisiga taqdirga tan berish, bo`ysunish xos bo`lsa, ikkinchisiga kurashish xosdir. Romantik dunyo qarash real hayotda sof axloqiy xulqiy tomondan duch kelishi mumkin bo`lgan ziddiyatlarni davom ettirishi mumkin. O`z-o`zini tarbiyalashda o`spirinlar uchun asosiy qiyinchilik bu ikkala yo`nalishning biridan voz kechib ikkinchisini tanlash. Ammo bu ikki- sini birlashtirish mumkinmi, agar mumkin bo`lsa, qanday qilib? O`spirinlik davridagi bolalar bilan tarbiyachining birinchi galdagi vazifasi shundan iboratki, ularga haqiqiy hayotda roman tik va pragmatik yo`nalishlar va boyliklar o`zaro uyg`unlikda kechishini, birining foydasi uchun boshqasidan butkul voz kechishi shart emasligini, romantika va pragmatikani yuqori ruhiy va iqtisodiy insoniy boyliklar sifatida birlashtirish, uyg`unlashtirish mumkinligini tushuntirish lozim. Masalan, yetarli darajada prag matik, kirishuvchan, ishbilarmon va hisob-kitobli inson bo`lish bilan birga xulq-atvor bobida to`g`ri, yaxshilik qiluvchi. insonlar- ga, shu bilan birga o`z raqobatdoshlariga ham hamdard bo`lishi mumkin. Biznes tarixi ko`rsatishicha, bunday sifatlar haqiqatdan ham eng yaxshi ishbilarmonlarga xosdir. Hozirgi zamon o`spirinlarini bunday tarbiyalash uchun ro mantik, qahramonlik, sarguzasht singari yo'nalishdagi adabiyotlar bilan bir qatorda ishbilarmonlik, tadbirkorlik haqidagi adabiyotlar, ayniqsa, bu sohada taniqli buyuk insonlar hayoti yoritilgan asarlar bilan tanishtirish lozim. Pragmatik tomonga yo`nalgan o`spirinlarga namunali xulqiy va romantik tomonlari yoritilgan va aksincha, romantiklar foydali ishbilarmonlik taraflari aks et gan adabiyotlar bilan ko`proq tanishishlari lozim. Xulq-atvor va odatni shakllantirish ma`lumki, odam ongi ning yuksak belgilaridan biri uning o`zini anglashidir. Odamning o'zini anglashi o`z navbatida shaxsning muhim belgisi hisobla nadi. Odam o`z tevarak-atrofidagi olamni biluvchi va shu olamga ta`sir etuvchi subyektdir. Odamning idrok etadigan, tasavvur qiladigan narsalari uning uchun obyektdir. Ana shu nuqtayi nazardan olganda, odamning o`zini anglashi subyektiv ravishda o`zini «men» deb his qilishida ifodalanadi.

Odam ijtimoiy zot bo`lganligidan unga o`zligini anglash qobili yati xosdir. Faqat ijtimoiy hayotda, o`zga kishilar bilan qiladigan har turli munosabatlarda odamning o`zini anglashi, o`zini «men» deb bilishi vujudga keladi va taraqqiy etadi. Odam o'zini alohi da shaxs sifatida kim deb bilishi, o'zining o`tmishi va kelajagini anglashi, o`z huquq va burchini anglashi va nihoyat o`zining fazilat hamda kamchiliklarini anglashi o`zini anglashiga kiradi. Tarbiya uzluksiz ravishda ta`lim bilan birgalikda avvalo oilada, keyinchalik ta`lim- tarbiya muassasalarida berib boriladi. Shaxsning qaror topishini eng muhim vazifasi o`quvchida axloq talablariga javob beradigan e`tiqod va ideallarni tarkib toptirishdir. O`quvchi shaxsining shakllanishidagi jarayonda yuzaga kel gan axloqiy e`tiqod va ideallar sistemasi, ya`ni uning ma`naviy ongi hukmronlik qiluvchi, uning ijtimoiy faolligini belgilab beruvchi omilga aylanadi. Shaxsning ijobiy yo`nalishini tarkib toptirish uchun maktab o`quvchilarini barcha vaziyat va holatlarda to`g`ri yo`l tutishini istashi hamda to`g`ri yo'ldan borishi uchun uning nima qilishini bilishi, o`zi ham to`g`ri xulq-atvorli bo`lishni mashq qilishi zarur. O'quvchilarning ongiga singdirilgan qoidalarni yaxshilab asoslab berilishi, isbotlangan bo`lishi muhim ahamiyatga ega. Bu hamma narsani tushunib olishga va buning asoslanganligiga ishonch hosil qilishga, oqilona isbotlarga rozi bo`lishga qodir bo'lgan o`smirlar va katta yoshdagi o'quvchilar uchun juda muhimdir. O`quvchilarda maksimal faollikni yuzaga keltirish yoki jonli ravishda fikr almashish istagini uyg'otish, ularning fikrini avj oldirish va o`zlarini axloq masalalari ustida o`ylab ko`rishga majbur qilish zarur. O`quvchilarga tayyor haqiqatni zo`rlab qabul qildirish yaramaydi, axloq normalari haqidagi xulosalarni chiqartirish ularning faol ishtirokida amalga oshirilishi lozim. Buning uchun suhbat jarayonida muhokamaga qo`yilishi kerak bo`lgan masalalarni oldindan tayyorlab qo`yish tavsiya etiladi. O`quvchilarda chuqur va ta`sirchan emotsiyalarni uyg`otishga intilish lozim. Bunda o`qituvchi suhbatni befarq, shavq va zavqsiz emas, balki emotsional tarzda jonli qilib o`tkazilgandagina erishish mumkin. O'qituvchining ehtirosli e`tiqodi o`quvchilarga o`tishini unutmaslik darkor. Yuqorida aytilgan fikrlardan o`qituvchilar va ota-onalar o`zlariga hamda o`z xulq- atvorlariga nisbatan juda qattiq talablar qo`yishi, o`nlab bolalarning sinovchan ko`zlari,

ularning kuzatib turganliklarini hech qachon unutmasliklari kerak. Konfutsiy: «Eskini o`zlashtirgan va yangini tushunishga qodir insongina tarbiyachi bo`la oladi», — degan edi. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq butun mamlakat miqyosida ta`lim-tarbiya, ilm-fan, kasb-hunarga o`rgatish sohalarini isloh qilishga nihoyat da katta zarurat sezila boshladi. Bugungi kunda tarbiya jarayoni da ham qator o`zgarishlar amalga oshirilmoqda. Shuni ta`kidlash lozimki, ma`rifat xalqimiz, millatimiz qonidadir. An`anaviy shar- qona qarashga ko`ra, ma`rifatlilik faqat bilim va malaka emas, ayni paytda chuqur ma`naviyat va go`zal axloq degani hamdir. Bir ijtimoiy jamiyatning ikkinchisiga almashishi, shuningdek, milliy mustaqillik va uning ne`matlari, respublikamiz fuqarolarida tub o`zgarishlarni vujudga keltirmoqda. Milliy tuyg`u, qiyofa, xarakter, ta`b, kuy, raqs, ma`naviyai, qadriyat hamda ru hiyat ta`siri ostida o`zining tub mohiyatini aks ettira boshladi. O`tmishning boy merosi, uning an`analari milliy istiqlol tufayli o`z egalariga qaytarib berildi. Fuqarolarning ijtimoiy ongi asta-sekin o`zgarib borishi natijasida etnopsixologik xususiyatlar tiklana boshladi, milliy, umumbashariylik xislatlari o`rtasida adolatlilik, teng huquqlilik aloqalari o`rnatilmoqda. XXI asrda shaxs shakllanishida, uning tarbiyalanganlik da rajasini ortishida dinning, xususan «Hadis» ilmining ahamiyati kattadir. Shaxslararo munosabatda tenglik, g`amxo`rlik, samimiylik, o`zaro yordam, simpatiya, antipatiya, hamdardlik, sevgi-muhabbat singari milliy xususiyatlarni tarkib toptirishda hadislarning roli yanada ortadi. O'zbek oilasida tarbiya mohiyati, mazmuni tarbiyaning kun dalik rejasi, bolalarga ta`sir o`tkazish vositasini tanlash va undan unumli foydalanish o`ziga xos xususiyatga ega, chunki uning aso sida xalq an`analari yotadi. Yosh avlod tarbiyasida milliy ruhiyat, umuminsoniy, xalqchil milliy qadriyatlar, urf- odatlar, an`analar yetakchi o`rin tutmog`i lozim (tarbiyada etnopsixologik va etnopedagogik munosabat). Bular orqali yoshlarda quyidagi fazilatlarni tarbiyalash lozim: (a) yoshlarda vatanparvarlik his-tuyg`ularini shakllantirish; (b) xayrixohlik, odamlarga hurmat, mehr-shafqat; (d) kattalarni hurmat qilish, e`zozlash; (e) muloyimlik; (f) ishbilarmonlik, mohirlik, ishchanlik, iqtisodiy tafakkur;

(g) kichik yoshdan mehnatsevarlik; (h) jismoniy baquvvatlik; (р) axloq-odoblilik; (j) oilaparvarlik; (k) ayollarga hurmat; (j) o`zaro hamkorlikka intiluvchanlik. Ma`lumki, yoshlarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi bilan oila, mahalla, ta`lim muassasalari, ommaviy axborot vositalari, huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar, ilmiy- pedagogik kadrlar shug`ullanadilar. Tarbiya jarayonida barcha ishtirokchilarning ba- hamjihatlik bilan olib boradigan ishlarigina, o'zining ijobiy nati jalarini berishi mumkin. Shaxs shakllanishida oilaning ta`siri Shaxs tarbiyasida muhim rol o`ynaydigan o`ziga xos mikro jamoalardan biri oiladir. Ishonch va qo`rquv, xotirjamlik va xavotirlanish, muloqotdagi samimiylik va kirishimlilik yoki aksincha, kirisha olmaslik va sovuqlik — bu xislatlarning barini shaxs oilada egallaydi. Bu xislatlar bola maktabga chiqquncha shakllanadi va bolaning rivojlanishiga uzoq vaqt ta`sir etadi. Xavotirlanuvchan onalarda xavotirlanuvchan bolalar shakllanadi. Rus psixologi R.S. Nemov oila a`zolari orasidagi munosabatlarni to'rtga ajratadi. Ular psixofiziologik, psixologik, ijtimoiy va madaniy. Psixofiziologik munosabatlarga — biologik qarindoshlik va jinsiy munosabatlar kiradi. Psixologik munosabatlar — ochiqlik, ishonch, bir-biri to`g`risida g`amxo`rlik qilish, o`zaro axlo qiy va hissiy qo`llab-quvvatlash. Ijtimoiy munosabatlar, rollarning taqsimlanishi, oilaning moddiy tomondan bog`liqligi, shuning dek, mavqeli munosabatlarni — avtoritet, rahbar, bo`ysunishni o`z ichiga oladi. Madaniy munosabatlar — urf-odat va an`analar bi lan bog`liq oila ichidagi bog`lanish va munosabatlarni o`z ichiga oladi. Bu murakkab munosabatlar tizimi farzandlarning oiladagi tarbiyasiga ta`sir ko`rsatadi. Tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan oiladagi ijtimoiy-psixologik omillarga to'xtalib o'tamiz. Birgalikdagi hayot turmush o'rtoqlardan doimiy kelishuvga tayyorlikni talab etadi, bunda tur mush o`rtog`ining qiziqishlari va ehtiyojlari bilan hisoblashish, bir-birini hurmat qilish, bir-biriga ishonish, bir-birini tushunishga harakat qilish lozim bo`ladi. Bolani tarbiyalashga ta`sir etuvchi salbiy omillar qatoriga oila ichidagi munosabatlar

odobining er-xotinlar tomonidan doimiy buzilishi. o`zaro ishonch, e`tibor, g`amxo`rlik, hurmat, psixologik qo`llab-quvvatlash va qo`llab-quvvatlashning mavjud emasligini ko`rsatish mumkin. Ko`pincha bunday salbiy anomaliyalarga er, xotin, beka, oila boshlig`i kabi oilaviy rollaming bir xil tushunilmasligi, er-xotinlarning bir-biriga yuqori talablar qo'yishi sabab bolishi mumkin. Bola tarbiyasiga salbiy ta`sir etuvchi omillarni amalda bartaraf etish uchun er-xotin orasidagi o`zaro munosabatlar quyidagi aso siy tamoyillar asosida qurilishi lozim: 1. Turmush o`rtog`ingizni o`zingizga yoqadigan qilib qayta o`zgartirish vazifasini qo`ymang. Uni shaxs sifatida tushunishga, voqelikka uning ko`zi bilan qarashga, odatiy bo'imagan, o`rganilmagan, lekin bola tarbiyasida muhim bo`lmagan jihatlar bo`yicha aqlli kelishuvni amalga oshiring. 2. Fikrlarda, qarashlarda, ayniqsa tarbiya masalalari bo`yicha umumiylikni barcha iloji bor usullar bilan mustahkamlashga ha rakat qiling. 3. Oila qurgan insonlar shaxs sifatida shakllanib bo`lganligi uchun qarashlarda farqlar yuzaga kelganda nizolashishgacha olib bormaslik lozim. 4. O`z xatolaringizni ochiq tan olishga, haqligingizdan shubhalanishga uyalmang. 5. Turmush o`rtog`ingizga tanqidiy munosabatda bo`lishdan oldin, o`zingizga ham tanqidiy munosabatda bo`ling. Buning uchun har doim ko`p asoslar topilishi mumkin. 6. Turmush o`rtog`ingizda ayrim kamchiliklar, masalan, sal biy xarakter xislatlari paydo bo`lsa, normal holat deb qabul qilish lozim. Barchada kamchilik bor, beayb parvardigor. Oilada tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish uchun ota-onalar turli tarbiya vositalaridan fodalanishadi: bolani rag`batlantirishadi, jazolashadi, uning uchun namuna bo'lishga harakat qilishadi. Do`stona munosabatda bildirilgan maqtov, befarq va sovuq ota- onalardan olingan maqtovga qaraganda ta`siriiroqdir. Jazolash va taqiqlashga nisbatan maqtovdan aql bilan foydalanish hisobiga bolani shaxs sifatida shakllanishiga ijobiy ta`sir qilish mumkin. Bolani boshqa yo`l bilan amalda o`zgartirib bo`lmaganida jazolashdan ham foydalanish mumkin. Agar jazolash uchun ehtiyoj tug`ilsa, uning tarbiyaviy ta`sirini oshirish uchun iloji boricha qilgan xatti-harakati uchun jazolashga intilish kerak. Jazolash adolatli, lekin juda shafqatsiz bo`lmasligi lozim. Juda qattiq ja zolash bolada qo`rquv paydo qilishi

mumkin. Bolaning qilgan xatosi unga yaxshilab tushuntirilsa, jazolash samarali bo`ladi. Ko`proq jazolanadigan, baqiriladigan bolalar, ota-onadan uzoqlashadi, emotsional befarq bo'lib qoladi hamda yuqori agressivlikni namoyon etadi. Shaxs tarbiyasida madaniyat Yoshlarni hamjihat jamoa qilib jipslashtirishda avlod-ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz meros qilib qoldirgan bilimlarni egallash, san`atimizning, madaniyatimizning sirlarini o'rganish, o`zbek xalqining ajoyib an`analaridan foydalanish hamda ularni yoshlar ongiga singdirish katta ahamiyatga egadir. O`smirlik davridan boshlab shaxs shakllanishiga ommaviy ax borot vositalari va madaniyat ko'proq ta`sir ko'rsata boshlaydi. O'smirlik va ilk o'spirinlik davrida oila va maktab ta`siriga nisba tan ommaviy axborot vositalarining ta`sirini boshqarish qiyin. Le kin shunga qaramay tarbiyaviy ta`sirni maqsadli boshqarish uchun ma`lum imkoniyatlar mavjud. Bu imkoniyatlar ommaviy axborot vositalaridagi axborotlarni tanlashga yordamlashish, radio va teleko'rsatuvlar mazmuni va ularni sharhlash bilan bog'liqdir. O'smir lik davridan boshlab kattalar uchun mo'ljallangan gazeta va jurnallarga qiziqa boshlandi. Agar bu jarayon boshqarilmasa, doimiy emaslik, tasodifiylik ta`sirida o'qishga qiziqish so'nishi mumkin. Bolalarga ta`sir etadigan ommaviy axborot vositalarini bosh qarish haqida gapirganda zamonaviy axborot va madaniyat manbalari bilan munosabatga kirishishni sun`iy cheklash haqida so'z ketadi. Bunda bolalarda ijtimoiy qarashlar va madaniyat, ma`lum estetik didni shakllantirish lozim. Bolaning atrofidagi kattalar, ota-onalar, oilaning boshqa a`zolari unga katta yordam ko'rsatishlari mumkin. Ularning har biri har kuni nimadir o'qiydi eshitadi, ko'radi, o'smirga nimadir o'qishni tavsiya etishi mumkin.

Ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy voqealarni oilada va maktabda doimiy va o`zaro bo`lishi va buni kattalar bolalarga tushuntirishi zarur. Bu doimiylik va tizimlilik bilan nafaqat ota-onalar va o`qituvchilar, balki bolalarning o`zi ham shug`ullanishi lozim. Shundagina bolalarda ommaviy axborot vosita- lari va madaniyatga murojaat qilish ehtiyoji paydo bo'ladi, tu- shunishga tayyorlik (ustanovka), bilish, eshitganini, o`qiganini, ko rganini eslab qolish, ma`lumotlarni idrok qilishda tanlovchanlik didi shakllanadi. Ota-onalar va o`qituvchilar bolaga nimanidir o`qishni tavsiya qilganida ommaviy axborot vositalarining shaxs rivojlanishiga tarbiyaviy ta`sirini doimo yodda tutish lozim. Ommaviy madaniyat va moda ham bolalarga chuqur tarbi yaviy ta`sir ko`rsatadigandek tuyuladi. Lekin bunday qiziqishlar vaqtinchalik va yuzaki bo`lib, vaqt o`tishi bilan o`tib ketadi. Le kin bunda bolalarning vaqtinchalik qiziqishlari emas, balki ular - ning uzoq vaqt ta`sir etuvchi oqibatlaridan xavotirlanish kerak, ya`ni o`smir va o'spirinlarni shaxsiy rivojlanishning jiddiy manbalaridan uzoq vaqt chalg`itishidan xavotirlanish zarur. Ommaviy madaniyat va modaning vaqtinchaligi va o`tkinchiligidan ular o`smir va o`spirin shaxsi shakllanishiga umuman ta`sir qilmaydi, degan fikrdan yiroqmiz. Bunday ta`sir albatta mavjud, lekin bu ta`sir shunday qiziqishlari mavjud tengdosh lari bilan muloqot orqali amalga oshadi. Ommaviy madaniyatning bir turiga qiziqadigan, bir narsani moda deb taqlid qiladi gan insonlarda umumiy qarashlar paydo bo'ladi. Bu esa o`smir va o'spirinlarda do`st tanlashda, muloqot sherigini tanlashda asos bo`ladi. 0`smir va o spirinlarda bir xil didning shakllanishi, tengdoshlarida ham bir xil shaxsiy muammolar mavjudligidan dalolat beradi. Bu esa muloqotdagi tanlovchanlikni amalga oshiradi hamda o`z navbatida ma`lum insonlar guruhi bilan chegaralangani uchun tarbiyani ham yo`naltiradi. Tarbiya metodlari va vositalarining psixologik mazmuni Tarbiya vositalari sifatida tashkil etilgan va tashkil etilmagan ta`sirlar tushunilib, ular yordamida bir guruh insonlar - tarbiyachilar boshqa guruh odamlariga - tarbiyalanuvchilarga ma`lum psixologik sifatlar va xulq-atvor hosil qilish maqsadida ta`sir o`tkazadilar. Aniq qilib aytganda, shaxsga psixologik ta`sir vositasida tarbiyachi tomonidan tarbiyalanuvchining shaxsiyatini o`zgartirish uchun qo`llanilgan harakatlar tushuniladi. Ular qatoriga ta`limning barcha turlarida ishontirish, majburlash, ij timoiy talablar, tashqi ta`sirlarni va inson harakatlari shaklini o'zgartirish bilan bog`liq bo'lgan holatlar kiradi. Tarbiya vosita lari sifatida

o`ziga xos o'rinni kompleks, global va har taraflama o`tkaziladigan ta`sirlar egallaydi. Ular qatoriga, masalan, psixoterapiyani, ijtimoiy-psixologik treningni va boshqa psixokorreksiya turlarini ko`rsatish mumkin. Tarbiya vositasi bo`lib, tarbiyachining shaxsiy namuna bo`lishi, atrofdagi odamlarning ko'rsatayotgan xulq-atvori, xatti-harakati, pedagogik, badiiy, ommaviy va boshqa adabiyotlarda keltirilgan va yuqori baholangan lavhalar ham hisoblanadi. Insonga ta`sir etib, uning psixologiyasi va xulq-atvorini o`zgartirishi mum kin bo`lgan har qanday narsa tarbiyaviy ta`sir ko'rsata oladi. Tarbiya vositalarini odamga ta`sir etish xarakteriga ko'ra ik ki guruhga: bevosita va bilvosita ta`sirlarga ajratish mumkin. Bu- lardan birinchisi bir odamning boshqasiga bevosita ta`siri, ya`ni bir-biri bilan to`g`ridan to`g`ri muloqot qilishi hisoblansa, ikkinchisi, qandaydir vositalar orqah o`tkaziladigan ta`sir, ya`ni bunda tarbiyacni va tarbiyalanuvchi o`zaro aloqa qilmaydi (masalan, kitob o`qish va b.). Tarbiyachi va tarbiyalanuvchining anglashi nuqtayi nazaridan kelib chiqilsa, tarbiya jarayonida uning vositalarini aniq va mavhum turlarga bo'lish mumkin. Anglangan tarbiya vositasi qo`llangan taqdirda tarbiyachi anglagan holda o'z oldiga aniq, anglangan maqsad qo`yadi, tarbi yalanuvchi u haqida biladi va uni qabul qiladi. Agar mavhum vo sitalar ta`siri qo`Ilanilganaa sinovdagi tarbiya ta`siri anglanmagan holda kechadi, tarbiyachi anglab nazorat olib bora olmaydi ham da oldindan o`ylangan yanglish ta`sir kelib chiqadi. Tarbiya ta`siri qanday tarbiya obyektiga qaratilganligiga ko`ra uning vositalari quyidagicha bo`linadi: emotsional, kognitiv va xulqiy. Tajribada ko`proq ular kompleks tarzda uchraydi. Har bir ko`rsatilgan tarbiya vositalari o'zining kuchli va ojiz tomonlariga ega. Masalan, bir odamning ikkinchi bir odamga tarbi yaviy ta`sirining o'ziga xosligi va yutuqlari shundan iboratki, bunda tarbiyaning quyidagi turlari ishlatiladi: uqtirish, taqlid qilish va majburlash, o'z navbatida bu usullar asosida ta`limning effektiv mexa nizmi yotadi. Bu usul qo'llanilganda tarbiyachi so'z vositalaridan foydalanmasligi ham mumkin, tarbiyalanuvchiga to'g'ri va kerakli xulq-atvorni namuna sifatida ko'rsatishi va o'rnak bo'lishi lozim. Tarbiyachi doimo o`zi istaganidek, barcha narsani so'z bilan ifodalab bera olmaydi.

Shuning uchun ham to'g'ridan to'g'ri tar biya ta`siri tarbiya imkoniyatlarini kengaytiradi. Bundan tashqari, bu vosita bola rivojlanishining ilk bosqichida mumkin bo'lgan yagona usuldir, holbuki bola hali unga qarata aytilgan so'zlarni tushunmaydi. Bu holat bolalarning yoshidan qat`i nazar katta ahamiyatga egadir. Pedagogikada bu usul shaxsiy namuna deb nomlanadi. Ushbu tarbiya vositasining kamchiligi shaxsiy va vaqt bo'yicha qo'llanilishining chegaralanganligidir. Tarbiyalovchi tarbiyalanuvchiga faqat o'zi ega bo'lgan bilim larni bera olishi mumkin. Bundan tashqari tarbiyachi har doim ham tarbiyalanuvchi bilan muloqotda bo'la olmaydi. To'g'ridan to'g'ri bo'lmagan yoki bilvosita tarbiya vositasida kitob orqali, ommaviy axborot vositalari va kodlashgan tizim orqali bir odamaan boshqa odamga axborot uzatiladi. Bunday axborotlarni saqlash va bir necha marotaba qo'llash mumkin. Bun day inson takror va takror material manbayiga murojaat eta oladi. Ammo bunday tarbiya odatda insonga xos bo'lgan jonli hayotiy kuchlardan mahrumdir. Bundan tashqari ushbu vosita ta`siri yosh bo'yicha ham chegaralangan. Ushbu usul so'zlab berilgan mavzu ning axloqiy mazmunini anglatadigan bo'lishi lozim. Bevosita tarbiyaviy ta`sirning yutuqlari shundan iboratki, u boshqariladigan, avval o'ylab rejalashtirilgan va nazorat qilib turish mumkin bo`lgan natijalar beradi. Bilvosita tarbiya jarayo nida ko'rilgan, kuzatilgan kamchiliklar bunda ham mavjuddir. Mavhum anglanmagan tarbiya vositasi anglangan tarbiya vositalaridan ko`ra ko`proq uchraydi, lekin uning yutuqlari va kamchiliklarini amaliy jihatdan baholash qiyin. Bunga sabab uni ongli ravishda nazorat etib bo`lmasligidir. Kognitiv tarbiya ta`siri kishining bilim tizimlariga yo'naltirilgan bo`lib, uni o'zgartirish, mukammallashtirishni maqsad qilib qo'yadi. Hozirgi zamon olimlarining fikriga ko`ra, insonning dunyo haqidagi bilimlari uni shaxs sifatida namoyon etib qolmay, balki uning xulq-atvoriga ham katta ta`sir ko`rsatadi. Tarbi ya ta`sirining bu sohadagi yutuqlari sezilarli darajada ortib, hozir gi davrda bu soha asosiy o`rinni egallab bormoqda. Emotsional tarbiya ta`siri tarbiyalanuvchida ma`lum affektiv holatni vujudga keltirishga va uni saqlab turishga mo'ljallangan bo`lib, ularning psixologik ta`sirlarni qabul qilishini yengillashti- radi yoki qiyinlashtiradi. Ijobiy emotsiyalar tarbiyalanuvchini tarbiya ta`siri subyektiga nisbatan ochiq nazorat

hosil qiladi. Salbiy emotsiyalar esa aksin- cha, tarbiyalanuvchiga ko'rsatilayotgan tarbiya ta`sirini kamayti- radi. Xulqiy-axloqiy tarbiya ta`siri bevosita odamning xulq-atvori, uning faoliyati va o`zini boshqara olishiga yo`naltirilgan. Uni tur li ta`sirlar vositasida ma`lum bir yo'nalishda yo'naltirilsa, ular bil vosita shaxs holatiga, uning shakllanishiga ham ta`sir ko`rsatadi. Bunday holatda tarbiyalanuvchi avval qandaydir ma`lum xatti-harakatni amalga oshiradi, so`ngra esa shu yo`lning foydali yoki zararliligini tushunadi. Berilgan ta`sir avval shaxsning ichki dunyosida o`zgarishni vujudga keltirsa, bu o`zgarish keyin uning xulq-atvorida namoyon bo'ladi. Bilim, emotsiya va xulq-atvor o'zaro bog'liq ekan, ularning har biri orqali shaxsga ta`sir ko rsatish mumkin. Bu holat tarbiyachining imkoniyatlari cheklanganda biror-bir tanlangan tarbi ya ta`siriga urg'u berishda hamda kerakli natijaga erishishda yordam beradi. Ammo mukammal tarbiyaviy ta`sirga ular birgalikda shaxsga har taraflama ta`sir ettirilgandagina erishiladi. So`nggi paytlarda shaxsga psixoterapevtik va psixokorreksion ta`sir vositalari va uslublarini qo`llash keng tarqalmoqda. Odatda, psixoterapiya pedagogik psixologiyaning bir bo'limi emas, balki to`la psixogen tabiatga ega bo`lgan, insonning psixologik holatiga bog`liq kasalliklarni davolash yoki ularni oldini olish vosita si deb tushunilgan. Hozirgi paytda dunyoning qaior mamlakatlarida psixoterapiya ta`siri tibbiyot amaliyoti chegarasidan chiqib, psixokorreksion va psixoprofilaktik maqsadlar sohasida shaxsni tarbiyalashda, uni real ijtimoiy sharoitga moslashtirishda keng qo`llanilmoqda. Bunday uslublar qatoriga ijtimiy psixologik treningni kiritish mumkin. U o'zida ko`pdan ko`p metodlarni jamlagan bo`lib, ularning ko`p qismi insondagi hayotiy muammolarni va ta`sirli voqealarni ziddiyatlarsiz, atrofdagi odamlar bilan qulay munosabatlar o`rnatgan holda hal qilishga o'rgatadi. Psixokorreksion uslublarni qo'llash deb, psixolog-psixoterapevt va mijoz muloqotiga aytiladi. Bunday muloqot vaqtida mijoz mutaxassisga o`z muammolarini so`zlab beradi, psixolog yoki psixoterapevt ularni mushohada qilib, o`z vositalaridan foydalanib mijozga ushbu muammolarni hal qilishga yordam beradi. Hozirgi zamon tibbiyotida va tibbiyot psixologiyasida psixoterapiyaning ancha keng

tarqalgan shakli psixoanalizdir. U Z. Freyd nazariyasiga asoslangan bo`lib, uning negizida inson shaxsi rivoj lanish shartlari, turli muammolarning kelib chiqishi va ularni yechish usullari yotadi. Psixoterapevtning vazifasi shundan iboratki, u psixoanalitik uslubdan foydalanib, mijozning anglab yetilmagan mayllarini uning ongiga yetkazish orqali ular bilan bog`liq bo`lgan ziddiyatlarni bartaraf etishga ko`maklashadi. Bu oqim namoyandalarining ta`kidlashicha, faqatgina anglanmagan motiv va ichki ziddiyatlargina anglab yetiladi, natijada ularni aqlan idrok etish orqali muammolarni osongina hal qilish mum kin. Psixoanalitik tomonidan mijozdagi anglab yetilmagan zid diyatlarni aniqlashda erkin assotsiatsiya metodi ham qo`llaniladi. Bu metodning mohiyati shundan iboratki, psixolog o`zi egal lagan barcha usullardan foydalanib, mijozni jo'shqin gapirishga undaydi, bu o`zini xavotirga solgan axborot tariqasida bo`ladi (odatda bu gipnoz holatida qilinadi yoki mijozning o`ta kirishuvchan holatida o`tkaziladi). Shaxsga psixoterapevtik ta`sir vositalari va uslublari juda ham ko`p, ular bilan tanishish maxsus psixologiya kursining vazifasidir. Shaxs odam ishtirok etadigan ijtimoiy munosabatlar sistema sining ta`siri ostida va unda o`zi bajaradigan faoliyat ta`siri ostida tarkib topadi. Ijtimoiy muhitning, jamoaning shaxsga ta`siri to`g`risida gapirilar ekan, ijtimoiy psixologiya ishlab chiqayotgan referent guruh tushunchasiga asoslanish zarur. Gap shun daki, hamma odamlar ham, hatto eng yaqin tevarak-atrofdagi odamlar ham maktab o'quvchisining shaxsiga ta`sir qilavermaydi, ko`plarning fikrlariga u befarq qaraydi. Har bir odam uchun bo`lganidek, har bir maktab o`quvchisi uchun ham ayrim guruhlar (ba`zan bunday guruh bir kishidan tarkib topgan bo`lishi ham mumkin) mavjud bo'ladi, u shaxs sifatida bu guruhlarning fikr lari, o`zi uchun nihoyatda ahamiyatli bo`lgan mulohazalari bilan hisoblashadi. Oila, sinf, sinfdagi ayrim o'quvchilar, ba`zi o`qituvchilar, hovlidagi ulfatlar, yaqin do`st va hokazolar muayyan mak tab o`quvchisi uchun ana shunday referent guruhlar boMishi mum kin. Maktab o`quvchisining tez-tez uchrab turadigan tarbiyaviy ta`sirlariga befarq yoki hatto salbiy munosabatda bo`lish hollariga kopincha o`quvchining tarbiyachiga ma`lum bo`lmagan refe rent guruh pozitsiyasida turishi sabab bo`ladi. A.V. Petrovskiyning oqilona fikriga ko`ra, agar tarbiyachi, maktab o`quvchisiga hech narsa va hech kim ta`sir qila olmaydi, deb da`vo

qiladigan bo`lsa, bu narsa odatda tarbiyachining maktab o`quvchisining axloqiy pozitsiyasini belgilab beradigan ta`sirli referent guruhlardan mut- laqo xabarsiz ekanligini bildiradi. Bolalik va maktab yoshida shaxs tarbiyaning hal qiluvchi ta`si ri ostida tarkib topadi. Tarbiya maxsus faoliyat sifatida muayyan dasturning, anglab olingan maqsadning mavjudligi bilan ta`sir ko`rsatishning maxsus ishlab chiqilgan va asoslab berilgan vositalari, shakllari hamda metodlarining qo`llanilishi bilan tasodifiy va stixiyali ta`sirlardan ajrahb turadi. Maktab o`quvchisining muayyan qoidalar va normalarni bi lishi ma`naviy xulq- atvorning zarur shartidir. Biroq axloq normalarini shu tariqa bilish o`z-o`zidan axloqiy xulq- atvorni te gishli darajaga erishtirmaydi. Buning ustiga, bilimlarni ma`naviy xulq-atvorni amaliyotsiz o`zlashtirib olish ma`naviy bilimlar bi lan ma`naviy xulq-atvor o`rtasidagi ajralishda ifodalanadigan «ax loqiy rasmiyatchilik» deb ataluvchi holatning yuzaga kelishiga olib boradi. Shuning uchun maktabgacha tarbiya muassasasi tarbiyalanuvchisi, maktab o`quvchisining hayoti va faoliyatini to'g`ri tashkil qilish, ijodiy axloqiy, ijtimoiy xulq-atvor tajribasi uning shaxsini tarkib toptirishda asosiy narsa bo`lishi kerak. O`quvchida bu narsa tarbiyachi rahbarligida hosil bo`ladi. Bu narsa o`quvchilarda tabiiy, axloqiy va g`oyaviy- siyosiy bilimlar majmuasini (bu bilimlar muayyan darajada yetakchi rol o`ynagan paytda) tarkib toptirish bilan yuz berishi kerak. Psixologlar (avvalo L.I. Bojovich va uning xodimlari) bola va maktab o`quvchisining shaxsini tarkib toptirishda uning faoliyatini to`g ri tashkil qilish, uning to`g`ri xulq-atvor tajribasini orttirishigina emas, balki uning xulq-atvorining (ma`lum harakatga undovchi fikrlari his-tuyg`ulari, maqsadlari sistemasini) to`g`ri motivlarini tarbiyalash ham hal qiluvchi narsa ekanligini ko`rsatib beradilar. Psixologlarning bergan ma`lumotlariga ko`ra, birgina faoli yatning o`zida (bu faoliyatning bola uchun nima sababdan yuz berishiga ham qarab) shaxsning har xil (va hatto bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan) sifatlari tarkib topishi mumkin. Masalan, biz tarbiyalanuvchilarni boshqalarni ochiqdan ochiq va dadil tanqid qilishga o`rgatamiz. Ana shunday qilish bilan bolada jasurlik, sof dillik, tanqidiy ko`z bilan qarash fazilatlari tarkib topadi, deb hisoblaydilar. Ammo biz aytilganlarni hisobga olmasak, hamisha ham o`zimiz ko`zlagan maqsadga erishavermaymiz. Chunki xulq-atvorning ana shu to`g`ri shakli

negizida maktab o`quvchisi amal qiladigan motivlar yotadi. Bu xulq-atvor shaxsan o`quvchining o`zi uchun qanday ma`noga ega bo`lishiga qarab, unda har xil sifatlar tarkib topishi mumkin. Agar o'quvchi o`z o`rtog`ini qat`iy motivlar asosida tanqid qiladigan bo`lsa, bu tanqid uning o'rtog'ida xarakterning pnnsipiallik, qat`iylik, halollik singari sifatlarini tarkib toptirishga yordam beradi; bordiyu, o`z aybmi o`rtog`ining bo`yniga qo`yish istagi bilan tanqid qiladigan bo`lsa, bu xudbinlik, individualizmning tarkib topishiga yordam beradi. Agar shaxsiy g'araz bilan tanqid qilinadigan bo`lsa, unda shu asosda qasoskorlik, makkorlik, insofsizlik xislatlari tarkib topadi. Agar bunday tanqid qilishga, nihoyat, o`qituvchidan qo'rqish va unga yoqish istagi yoki mag`rurlik istagi sabab bo`lsa, unda laganbardorlik, ikki yuzlamachilik singari xislatlar tarkib topishi mumkin. Binobarin, to`g`ri xulq-atvor tajribasi bu xatti-harakat muayyan monvlar aso sida amalga oshirilgan vaqtdagina ko`zlangan maqsadga olib kela di. Shuning uchun xulq-atvorning to`g`ri motivlarin tajribada tar biyalash va mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi. Maktab o`quvchilarida muayyan vaziyatlarda tarbiyaviy ta`sirlar vositasida yuzaga keladigan ijobiy motivlar ularning lajribasida mustahkamlanishi va barcha boshlang'ich vaziyatlarga tarqalishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, shaxsning har bir sifat strukturasiga, binobarin, maktab o`quvchisining tegishli xatti-harakatiga ijobiy munosabatda bo`lishiga imkon beradigan motiv, ikkinchidan, xatti-harakatlarning mustahkamlangan usuli kiradi. Shun day qilib, shaxsning xislati olimlar fikriga ko`ra, xatti-harakat motivlari va bu motivlar tegishli shakllarining o ziga xos birikmasidir. Xatti-harakat barqaror, hukmron (asosiy) motiviarning sistemasini ba`zi psixologlar shaxsning yo`nalishi deb ta`riflay- dilar. M.S. Neymark maktab o`quvchilarining yo`nalishirii tadqiq qildi va bu yo`nalishning uchta asosiy turini — jamoa, shaxsiy va ishchanlik yo nolishlarini (ishga, faoliyat jarayoniga bo`lgan yo`nalishni, ijodiy faoliyatga qiziqishni) alohida ajratib ko`rsatdi. Yo'nalishning jamoa, shaxsiy turlari bir xil, to g`ri xarakteristikasiga ega bo`lmasligi kerak. Haqiqiy jamoa yo`nalishidan tashqari «xudbinlik guruhi» deb atalgan yo`nalish — boshqa jamoalarning qiziqishlarini mutlaqo mensimagan holda faqat bitta jamoaning (guruh, sinf) qiziqishlarinigina e`tirof etadigan yo`nalish ham bor. Shaxsiy yo'nalish shaxsiy yutuqlarga erishishga qaratilgan yo`nalish sifatida hamma vaqt ham jamoa yo'nalishiga qarama-qarshi bo`lavermaydi. Psixologlar tarbiyaviy ish metodlarining psixologik asoslarini ishlab chiqayotganlarida,

tarbiyaning har qanday metodiga abstrakt tarzda qarab va uni baholab bo`lmaydi, degan fikrga asoslanganlar. Bu metodlar qo`llanilayotganda, birinchidan, tarbiyalanayotgan o`quvchining yosh va individual xususiyatlarini, ikkinchidan, shu o `quvchi a`zo bo'lgan bolalar jamoasining xususiyatlarini, nihoyat, tarbiyaviy ta`sir ko`rsatiladigan muayyan konkret sharoitlarni hisobga olish zarur. Shaxsning ijobiy yo`nalishini tarkib toptirish uchun, maktab o'quvchisining barcha vaziyat va holatlarida to`g`ri yo`l tutishi uchun uning nima qilishni bilishi, o`zi hurmat qiladigan kishilarning nima qilayotganlarini ko`rishi va o`zi ham to`g`ri xulq-atvorli bo`lishni mashq qilishi zarur. Bilimlar, axloqiy tasavvurlar va tushunchalarning muayyan sistemasini egallamasdan turib haqiqiy e`tiqodlarni tarkib toptirib bo`lmaydi. O`z-o`zidan bu bilimlar axloqiy xulq- atvorni belgilamasdan turib, unga muhim ta`sir ko`rsata olmaydi. Psixologik tadqiqotlarda shu narsa aniqlanganki, axloqiy tushunchalarni o`zlashtirish jarayoni juda murakkab jarayon bo'lib, unga max sus rahbarlik qilishni talab etadi. O'quvchilarning tasodifiy hol lar, ko`chadagilarning bema`ni ta`siri, kattalarning yaramas xatti-harakatlari ta`sirida tarkib topadigan axloqiy tushunchalari tarbiyachilar va jamoa tomonidan to`g`ri g`oyaviy rahbarlik qilinmasa, xato, noto`g`ri, buzuq tushunchalarga aylanib qolishi mum kin. Ba`zan o `quvchi turmushdagi biror fakt yoki voqeani, adabiy asarlardagi mazmunni, kinokartinalarni o`zi mustaqil tushuna olmay, noto`g`ri xulosalarga kelib qoladi. Juda og'ir sharoitlar-da o'quvchida xato fikrlargina emas, balki ma`naviy tamoyillar va ustanovkalar ruhiga ko`ra bizga yot bo`lgan xatolar ham yuzaga kelishi mumkin. Ko`pchilik noto`g`ri xatti- harakatlarning yuz berishiga ana shular sabab bo'ladi. Axloqiy ongni tarkib topiirishning eng muhim yo`li o'quvchi larning o'zlarida to`g`ri xulq-atvorni yuzaga keltirish bilan axloqiy tajribani boyitish va umumlashtirish yo`lidir, albatta. O`quvchilardagi axloqiy bilimning turli-tuman shakllari, ularning ongi va his- tuyg`ulariga jonli, yorqin, otashin so`zning (jamoalarda uyushtiriladigan suhbatlar, ma`ruzalar, munozaralar) ta`siri bu ishni ancha to`ldirishi mumkin. Birinchi vazifa — o`quvchida o`zida shaxsning ijobiy xislatla rini taraqqiy ettirishga va o`z xulq-atvoridagi yomon tomonlardan xalos bo`lishga intilish istagini uyg'otish. Ikkinchi vazifa — o`quvchiga o`z shaxsiga tanqidiy munosabatda bo'lishda, o`z xulq- atvoridagi xususiyadarni diqqat bilan va odilona tushunib olishida, o`z kamchiliklarini

yaqqol ko`rishda, o`z nuqsonlarini fahmlab olishda yordamlashish vazifasi kelib chiqadi. Uchinchi vazifa — o'qituvchi tarbiyachi o'z-o'zini tarbiyalash dasturini tuzishda, shaxs xulq-atvori xislatlarining qaysi xu susiyatlarini (masalan, o`zini ushlay bilish. qat`iylik va shu singarilarni) taraqqiy ettirish, qaysilarga (masalan. o`jarlik, yalqovlik, qo'pollikka) barham berish kerakligini belgilab, hal qilib olishda o'quvchiga yordam beradilar. Xuddi shu yerda shaxs sifatlarini to`g`ri va obyektiv baholashda, ularni kelib chiqish sabablari hamda mazmuni jihatidan baholashda ham о quvchilarga ko`maklashish muhimdir. Nihoyat, to`rtinchi vazifa — o'qituvchi, tarbiyachi o'z o'zini tarbiyalashning oqilona yo`llarini ko'rsatib beradilar, o`quvchini shaxsning ijobiy hislatlarini tarkib toptirish va kamchiliklarga barham berishga oid eng maqsadga muvofiq va samarali yo'llarini ko`rsatadilar. O'smirlik yoshidan boshlab, tarbiyaning yangi omili — o'z-o'zini tarbiyalash vujudga keladi. O'quvchilar o'zlaridan ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan shaxs xislatlarini tarkib toptirish sohasida xulq-atvordagi kamchiliklarga salbiy xislat va sifatlarga bar ham berish sohasida ongli ravishda muntazam ishlay boshlay dilar. Odam yuksak darajada o`z-o`zini idora qiluvchi, o`z-o`zini kamol toptiruvchi birdan-bir sistemadir, — degan edi I.P. Pavlov. Agar o`z-o`zini tarbiyalashga bo`lgan intilishni kattalar, ja moa yetarli darajada boshqarib va tashkil qilib turmasalar, unda o`quvchi o`z-o`zini tarbiyalash mazmunida (nimani tarbiyalashda) hamda uning shaklida (qanday tarbiyalashda) jiddiy xatolar qilishi mumkin. O`qituvchi, tarbiyachi o`quvchilarning o`z-o`zini tarbiyalashiga rahbarlik qilishda 4 ta vazifani ko`zda tutishi kerak. Tarbiya uch narsaga ehtiyoj sezadi: iste`dodga, ilmga va mashqqa degan edi ulug` olim Arastu. Ana shu g`oyalarga asoslangan holda tarbiyachilar quyidagilarga amal qilishlari lozimdir: — tarbiyada ulg`ayayotgan inson shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir talaba, o`smir va yosh yigitning betakror va o`ziga xosligini hurmatlash, uning ijtimoiy huquqiy va erkinligining e`tiborga tutilishi: — milliylikning o`ziga xos an`ana vositalariga tayanish, jahon- madaniyatining ilg`or

tajribalariga asoslanish; — talabalar faoliyatida tarbiyaviy jarayonning asosini tashkil qilish, — qiziqarli, to`laqonli talabalar yosh jihatlariga mos hayot iqlimini yaratish, mehnat, xayriya, ijtimoiy foydali, ijtimoiy ko`ngilochar va shunga o'xshash tadbirlar tashkil etish lozimki, natijada talabalar o`zlari xohlagan ishga qo`l ursinlar, muvaffaqiyat hissini tushunib o`zlariga ishonchlari ortsin, axloqan barqaror bo`lsin. Xulosa qilib aytganda, mustaqil jamiyatning baxt-saodati yo`lida halol mehnat qilish; jamiyat boyligini saqlash va ko`paytirish yo`lida har bir kishining tinmay g`amxo`rlik qilishi, ijtimoiy burchni yaxshi anglash; jamiyat hayotida va shaxsiy hayotda halollik va rostgo`ylik, axloqiy sofdillik, odamiylik va kamtarlik, milliy va irqiy adovatlarga aslo yo`l qo`ymaslik va doimo o`z-o`zini tarbiyalab borish kabilar tarbiya jarayonining muhim xislatlaridir.

Adabiyotlar: 1. Z.T.Nishonova, Z.Qurbonova, Sh.To‘lyaganova, A.Abdiyev Psixolodiagnostika T. Fan va texnologiyalar 2008 2. Z.T.Nishonova Z.Qurbonova, D.S.Qarshiyeva, N.B.Atabayeva Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya T. Fan va texnologiyalar 20014 3. V,N.Drujinin, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2001 4. P.Press, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2003 5. Mirziyev.SH.M.Tankidiy taxlil kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016-yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutni Halq so‘zi gazetasi 2017-yil 16-yanvar №11 6. Mirziyev.SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” O‘zbekiston” 2016 7. Mirziyev.SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. ” O‘zbekiston” 2017 8. A.A. Ivin Logika M: 2002 (uchebnoye posobiye ) 9. R. S. Nemov Prakticheskaya psixologiya M 1998 (uchebnoye posobiye )

Похожие

O`qituvchi psixologiyasi

Yetuklik davri 3

Sport psixologiyasi fanining metodlari

Bilish jarayonlari psixodiagnostikasi 3

O`spirinlik davri 3