O`spirinplik davrida shaxsning rivojlanish xususiyatlari - Психология - Рефераты

O`spirinplik davrida shaxsning rivojlanish xususiyatlari

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

84 KB

O`spirinplik davrida shaxsning rivojlanish xususiyatlari Reja: 1. “Men” siymosi va barqaror o`zini-o`zi anglashni shakllanishi. 2. O`spirinlik davrida inqiroz muammosi. 3. O`spirinlik davrida ijtimoiy faollik.

Kelajakka intilish ilk o`spirinlarning psixologik xususiyati hi soblanadi. Ilk o`spirinlik davrida shaxs rivojlanishining muhim omili hayotiy rejalar qurish. hayotiy istiqbollarni anglash hisoblanadi. Hayotiy reja keng tushuncha bo`lib, shaxsiy o`z- o`zini belgilashning barcha sohasini qamrab oladi. Kelajakka hayotiy rejalar qurish, kasbiy o`z-o`zini belgilash — o`spirinlik davridagi markaziy psixologik yangilikdir. G`arb psixologiyasida o`z-o`zini belgnash jarayoni identiklikning shakllanish jarayoni ham deb ataladi. Erikson shaxsiy identiklikni izlashni kattalik davrida markaziy vazifa sifatida qaragan. Eriksonning ta`kidlashicha, identiklik inqirozi bir necha qarama-qarshiliklarni o`z ichiga oladi: — vaqtinchalik istiqbol; — o'ziga ishonish yoki tortinchoqlik; — turli rollarni sinab ko'rish yoki bir rolda qotib qolish; — shogird tushish; — lider munosabati (avtoritetning noaniqligi yoki davomchisi); — g`oyaviy e`tiqod yoki qadriyatlar tizimining aralashib ketishi. Bu murakkab yo'lda muvaffaqiyatsizliklar ham bolishi mum kin. Identiklik diffuziyasi (yoki rollarning aralashib ketishi) o'spirin ancha uzoq vaqtgacha psixoijtimoiy o`z-o`zini belgilashni amalga oshira olmay qiynaladi. Shunday qilib, hayotiy rejalarni tuzish o`tmish, kelajak va hozirgi «Men»ning qulay birikuvi asosida quriladi. O`spirinlik davrida shakllangan ijobiy «Men» konsepsiyasi, o`z- o`zini hurmat qilish, o`z-o`zini qadrlash hissi istiqbol maqsadlarni qurishga va ularga erishish uchun faol intilishga undaydi. O`spirinlarda qadriyatlar shakllanadi, dunyoga umumlashtirilgan qarashlar tizimi sifatida dunyoqarash shakllanadi, hayotga anglangan umumlashgan munosabat inson hayotining mazmu ni shakllanadi. O`spirinlarni hali to`la katta deb hisoblab bo`lmaydi, chunki ularning shaxs xususiyatlarida hali bolalikni kuzatish mumkin. Bu ularning fikrlarida, berayotgan baholarida, hayotga va o`z kelajaklariga munosabatlarida ko`zga tashlanadi. Ko`pchilik o`spirinlar maktabni tugatish vaqtiga kelib ham kasb tanlashga nis batan mas`uliyatsiz

yondashadilar. Bu davr o'spirinning axloqan o`z-o`zini anglashi va barqaror «Men» obrazining shakllanishi, shuningdek, axloqning yangi bosqichiga o`tishi bilan xarakterlanadi. Bu anglash oddiygina o`sishdan iborat bo`lib qolmasdan, u sifat jihatdan o`ziga xos xarakterga ega bo`ladi, bu hoi o`z shaxsi ning ma`naviy-psixologik xususiyatlarini konkret hayotiy maqsadlar va intilishlar nuqtayi nazaridan anglash va ularga baho berish ehtiyoji bilan bog`langandir. Ilk o`spirinning o`zini o`zi anglashi o`smirning o`zini o`zi anglashidan xuddi shu tomonlari bilan farq qiladi. Xuddi ana shu narsa ilk o`spirinlarda o'zining psixik hayotiga, o`z shax sining sifatlariga, o`z qobiliyatlariga chuqur qiziqish uyg`otadi, xuddi shuning uchun ham o`z xatti-harakatlariga nazar tashlash, o`z his-tuyg`ularini va kechinmalarini bilib olish ehtiyoji paydo bo'ladi. O`z-o`zini anglash o'quvchining ichki kechinmalar dunyosiga kirishi bilan bog`liq emas va foydasiz, maqsadsiz o`z-o`zini tahlil qilishdan ham iborat emas.O`z-o`zini anglash hayot va faoliyat talablaridan kelib chiqadi. Jamoadagi yangi vaziyat, tevarak-atrofdagilar bilan bo`ladigan yangicha munosabatlar o`quvchini o`z imkoniyatlarini baholashga, o`zining shaxsiy xususiyatlarini, o`ziga nisbatan qo`yilayotgan talablarga javob bera olishi yoki javob bera olmasligi nuqtayi nazaridan anglashga majbur qiladi. Ilk o`spirinning o`z-o`zini anglashiga oid bu qiziqarli xususiyat quyidagilardan iborat. Ilk o`spirin o`zining kuchli va ojiz tomonlarini, o`zining ustunligi va kamchiliklarini o`smirga qaraganda yaxshiroq va chuqurroq baholay oladi. Biroq o`smir ko`pincha ilk o`spiringa qaraganda o`ziga to`g`riroq baho beradi. O`smirda o`z-o`zini anglashning rivojlanishiga boshqa kishilarning fikrlari ta`sir qiladi. O`smir go`yo o`ziga tevarak- atrofdagilar ko`zi bilan qaraydi, uning aynan o`zi haqidagi fikrlari ko`pincha ota-onalari, o`qituvchilari va o`rtoqlarining fikrlarini takrorlaydi. Tabiiyki, uning o`z-o`ziga baho berishi ham ancha obyektiv bo`ladi, chunki u tevarak-atrofdagilarning obyektiv bahosini takrorlaydi. Bu hol akademik litsey va kollej o`quvchilarida boshqacha bo`ladi. Yoshining ortishi bilan unda o`z shaxsini, o`z xatti-harakat lari va faoliyatini mustaqil tahlil qilish va baho berish tendensiyasi kuchayadi. O`z-o`ziga baho berish esa hamisha tashqaridan berilgan bahoga qaraganda qiyinroqdir. Shuning uchun ilk o`spirin o`zining

shaxsiy xususiyatlarini va xatti-harakatlarini o`smirga qaraganda yaxshiroq tahlil qila olmasa ham, o`ziga ayrim hol larda obyektiv baho bera olmaydi. Shuning uchun ular ko'pincha o`z shaxslariga ortiqcha baho beradilar, g`ayritabiiy manmanlik, kekkayish, takabburlik, kibrlanish hollariga yo`l qo`yadilar, te varak-atrofdagi kishilarga mensimasdan munosabatda bo`ladilar; boshqalar esa o`zlariga g`ayritabiiy ravishda yetarli baho bermaydilar, o`zlarini «o`rtamiyona», «arzimas», «oddiy va ko`zga tashlanmaydigan odam» deb hisoblaydilar. Intellekti yaxshi rivojlangan o`spirinlar kattalarni tashvishga solayotgan muammolarni tushuna oladilar va ularni muhokama eta oladilar. O`spirinlar juda ko`p muammoli savollarga javob o`ylaydilar. Ularning diqqatini ko`proq axloqiy masalalar tortadi. Ilk o`spirinning o`z-o`zini anglashi o`smirning o`z-o`zini anglashidan shu jihatlari bilan farqlanadi. Xuddi ana shu narsa ilk o`spirinni o`zining psixik hayotiga, o`z shaxsining sifatlariga, o`z qobiliyatlariga chuqur qiziqish uyg`otadi, xuddi shuning uchun ham o`z xatti- harakatlariga nazar tashlash, o`z his-tuyg`ularini va kechinmalarini bilib olish ehtiyoji paydo bo`ladi. Agar o`smirning tushunchasida sezgir kishi hamisha boshqalarga yor dam ko`rsatsa, ilk o`spirin yoshidagi o'quvchilar esa bunda an cha nozik tafsilotlarning ham farqiga boradilar, ular sezgirlik — ayniqsa qanday yordam zarurligini his qila bilish va u ana shu yordamni ustalik bilan kishini xafa qilmasdan, ko`rsata olishdan iborat deb hisoblaydilar. O`smir o`zining hozirgi ahvoliga muvofiq ravishda o`ziga ba ho beradi, katta maktab yoshidagi o'quvchi o`zining kelajagiga muvofiq ravishda o`ziga baho beradi. O`smir o`zicha: «Men mak tab jamoasining a`zosi sifatida qandayman? » deb savol beradi. Ilk o`spirin esa o`ziga: «Men kelgusi mustaqil hayot uchun qanday man? Men unga yaroqlimanmi? » — deb savol beradi. Ilk o'spirin shaxsga, umuman uning barcha xususiyatlarini hisobga olgan holda baho bera bilsa, o`smir o`zining shaxsiga ayrim ishlar, xatti-harakatlarga qarab baho beradi va bu bahoni umuman shaxsga tatbiq etadi. Ilk o`spirinda o`zi, o`z shaxsi to`g`risida to`g`ri, obyektiv tasav vur hosil bo`lishi uchun unga ko`p o`ylab, ustalik bilan yordam ko`rsatish kerak. Agar o`qituvchining bergan bahosi do`stona va to`g`ri bo`lsa, uning fikrlari ilk o`spirinning imkoniyatlariga chuqur ishonch bilan, uning shaxsini chuqur hurmat qilish bi lan aytilgan boisa, hatto o`qituvchining

bildirgan keskin tanqidiy mulohazalari ham odatda yetarli darajada diqqat-e`tibor va min- natdorchilik bilan qabul qilinadi. Agar kichik maktab yoshidagi o`quvchilar uchun axloqiy masalalarni yechish manbayi o`qituvchilar bo`lsa, o`smirlar bu savollarga javobni ko`proq tengdoshlari davrasidan qidiradilar. O`spirin yoshdagilar esa savollarga to`g`ri javobni topishda ko'proq katta kishilar foydalanadigan manbalarga murojaat etadilar. Bun day manbalar asosan real, ko`pqirrali, murakkab insoniy munosabatlar va ilmiy- ommabop, badiiy, publitsistik adabiyotlar, san`at asarlari, matbuot, radio, televideniye bo`lib hisoblanadi. Bugungi o`spirinlarga hayotga nisbatan hushyor, aqliy-amaliy qarash, erkinlik va mustaqillik xos. Ular haqqoniy bo`lish tushunchasiga ham real tarzda yondashadilar. Litsey va kollejni tugallash vaqtiga kelib, juda ko'p o`spirinlar axloqiy jihatdan shakllangan va ma`lum axloq normalari qat`iylashgan xususiyatlarga ega bo`ladilar. O`spirinlarda axloqiy dunyoqarash bilan bir qatorda ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, madaniy, diniy va boshqa sohalar bo'yicha ma`lum bir qarashlar vujudga keladi. Juda ko`p yillardan beri о `spirinlarni yaxshilik va yomonlik, haqiqat va noqonuniylik, axloqiylik va axloqsizlik masalalari tashvishlantirib keladi. Hozirgi davr o`spirinlari har bir narsaga ishonuvchan yoki salbiy munosabatlar bo`lmay, balki hayotga real, aqliy, amaliy qaray- digan, ko`proq erkin va mustaqil bo'lishga intiluvchi yoshlardir. O'spirinlar ongli ravishda egallangan axloq normalari asosi da o`z xatti-harakatlarini yo'lga solishga intiladilar. Bu esa, avvalo o'spirin o`zini anglashining o`sishida namoyon bo'ladi. Bu narsa ularning alohida shaxs ekanligini tan olishga intilishida o`z ifodasini topadi. Buning uchun ayrim yoshlar turli modalarga mayl qo'yish, tasviriy san`atga, musiqaga, kasb-hunarga, tabiatga maftunkor qiziqishlarim namoyish qilishga harakat qiladilar. O'quv va mehnat jamoalari ta`sirida matonat, jasurlik, sabr-toqat, kamtarlik, intizomlilik, halollik kabi insoniy fazilatlar takomillashadi. Xud- binlik, loqaydlik. munofiqlik, laganbardorlik. dangasalik, qo'rqoqlik, g'ayirlik singari illatlarning barham topishi tezlashadi. O'spirinlar shaxsining shakllanishi jarayonida jamoat tashkilotlarining roli alohida ahamiyat kasb etadi. Ularda faollik, tashabbuskorlik, mustaqillik, qat`iyatlilik, mas`uliyatlilik, o'z hara katlarini tanqidiy baholash singari fazilatlari barqaror xususiyat kasb etib boradi. O'spirin yigit va qizlarning jamoatchilikda faol ishtirok etishi orqali muayyan

tashkilotchilik qobiliyati namoyon bo'ladi. O'zining kimligi, qandayligi, qobiliyatlari, o'zini nimaga hurmat qilishini aniqlashga intiladilar. Do'st va dushmanlarining kimligi, o`z istaklari, o`zini va tevarak-atrofni, olamni yax shi bilishi uchun nima qilish kerakligini anglashga harakat qiladi. Ma`lumki, o'spirinlarning hamma savollari anglangan bo`lmaydi. Ba`zan o`spirinlar o`zlaridan hech qanoatlanmaydigan, o`z oldilariga haddan tashqari ko`p vazifalar qo`yadigan, lekin uning uddasidan chiqa olmaydigan bo`ladi. Mana bulardan ko`rinib turibdiki, o`spirinlar o`z-o`zini analiz qilish teranligi va yuksak talablarni bajarish kerakligini o`zida aks ettira boradilar. Bu esa o`spirinlarning kelgusi yutuqlari shartlaridan biridir. Yuqorida ko`rsatib o`tilganidek, shaxsning ilk o`spirinlikdagi eng muhim xislatlaridan biri o`z-o`zini hurmatlash, o`z-o`ziga baho berish hamda o`zini shaxs deb tan olish yoki olmaslik darajasidir. O`spirinlar o`zlarida shaxsning muayyan kompleks sifatlarini hosil qilishga intiladilar. Ularni o`z-o`zini tarbiyalash borasida bir butun ma`naviy psixologik qiyofani shakllantirish masalasi qiziqtiradi. Bunda shaxs ideali va namunaning mavjudligi katta ahamiyatga ega. Masalan: o`g`il bolalar — qahramonlik, yaxshi ota, tadbirkor, o`qituvchi, vrach yoki badiiy asar hamda kinofilmdagi obrazlarni o`zlariga ideal deb bilsalar; qizlarimiz mehnatkash ayol, jozibali jamoat arbobi, nazokatli uy bekasi yoki ilmiy xodim va boshqalarni ideal deb biladilar. O`zaro munosabat va emotsional hayot o`z mavqeini belgilashning murakkab muammolarini o`spirinning o`zi hal qila olmaydi. Bu masalani o`spirinning ota-onasi, o`z tengqurlari, o'qituvchilar ishtirokida ular ning qo`llab-quvvatlashida hal qilishi mumkin. O`spirinlarni ming yillab tashvishlantirayotgan axloqiy muammolar bu — yaxshilik va yomonlik, adolat va qonunga xiloflik, tartiblilik va mas`uliyatsizlik va hokazo. Hozirgi ilk o `spirinlar ko`p asrlar oldin yashagan yigit va qizlardan farq qilmasalarda, ularga hayotga amaliy nuqtayi nazardan qarash xos bo`lib, ko'proq mustaqillik va erkinlik xos. Dunyoda va mamlakatimizda ro`y berayotgan jo'shqin ijtimoiy hodisalar, o`zgarishlar yosh avlodga mustaqil tanlash, barcha narsada shaxsiy yo`nalganlik, mustaqil qaror qabul qilish imkonini bermoqda. Zamonaviy yigit va qizlarning psixologiyasini hayot ning o`zi bir necha o`n yillar ilgari yashagan tengdoshlaridan farq qiladigan qilib shakllantirmoqda. Bu xislatlar quyidagilar: axlo qiy xarakterga ega bo`lgan ko`p muammolarni qo`yish va hal qi -

lish, mustaqillik, fikrlarning har doim to`g`ri emasligi, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va diniy muammolarni hal qilish. Respublikamiz psixologlari tomonidan ilk o`spirinlar shaxsining psixologik xususiyatlarini o`rganishga bag`ishlagan qator tadqiqotlar o`tkazilgan. Jumladan, M.G. Davletshin rahbarligida M.T. Isakova tomonidan o`tkazilgan «Yuqori sinf o`quvchilari xarakter xislatlarining shakllanishida milliy an`analarning ta`siri» mavzusida ilmiy izlanish olib borilgan. Tadqiqotda o`zbek etnik guruhiga xos bo`lgan yuqori sinf o`quvchilari xarakter xislatlari ning etnopsixologik xususiyatlari, ya`ni Vatanga muhabbat, kat talarga hurmat, mehnatsevarlik, rostgo`ylik, uyatchanlik, kamtarlik kabi xislatlarning shakllanishiga milliy an`analarning ta`siri o`rganilgan. Shunday tadqiqotlar sirasiga A. Jabborov rahbarligida o`tkazilgan O.U.Avlayevning tayanch-harakat a`zolari buzilgan ilk o`spirinlarning shaxs xususiyatlarini o`rganishga bag`ishlangan tadqiqotini keltirish mumkin. Tadqiqot natijasida muallif quyidagilarni aniqlagan: tayanch-harakat a`zolari buzilgan kontingentlar shaxsining motivatsiyalari mazkur yoshdagi sog`lom tengdoshlari singari bir xildagi munosabatni namoyon qilganiga qaramay ularning imkoniyatlari shaxslilik pozitsiyasidan cheklanib qoladi. Ichki motiv, bilish motivi, musobaqalashuv motivlaridagi natijalar nisbiy ma`noda tenglikni ifodalasada, ammo ularninng o`zini o`zi hurmatlashi sog`lom tengdoshlariga qaraganda ancha past ko`rsatkichli motiv darajasini namoyon etadi. Demak, ilk o `spirinlik davri katta mustaqil hayotga qadam qo`yish bo`sag`asidir. O`spirinlik davrida muloqot O`spirinlarda qadriyatli ma`noli muloqot dominantlik qila di. Yigit va qizlarning kattalar va ota-onalar bilan muloqoti demokratik xarakter kasb eta boshlaydi. O'spirinning kattalar bi lan muloqotining mazmuni hayot mazmunini izlash, o`zini bi lish. hayotiy rejalar va ularni amalga oshirish yo`llari, insonlar orasidagi shaxslararo munosabatlar, kasb egalari haqidagi muammolarni qamrab oladi. Kattalar bilan muloqot bir xil davom etmaydi, o`zini qiziqtirgan muammoni hal qilgach, keyingi muammo bo`yicha savol lar tug`ilguncha kamroq muloqot qilishi mumkin. Yigit va qizlar o`ziga yaqin kattalar bilan muloqot qilishga kasb tanlash muammolariga duch kelganlarida hayotiy tajribalarini o`rganish uchun ehtiyoj sezadilar. Bir-birini

tushunish, bir-birini qo`llab-quvvatlashga asoslangan hamkorlik sharoitida muloqot samarali kechadi. O`spirin uchun kattalar bilan ishonchli muloqotning mazmuni shundan iboratki, uning muammolarini tushunish, hamdardlik bildirish va uni hal qilish uchun yordamlashishdan iboratdir. Muloqotdagi o`zaro ishonch o`spirin shaxsiga hurmat, hayotiy qiyinchiliklarni yenga olishiga ishonch bildirish — ota-ona va farzand munosabatlarida uyg`unlikni ta`minlashning muhim asosidir. O`spirinlik davrida muloqotga ehtiyoj kuchayadi, muloqot vaqti ortadi, muloqot doirasi kengayadi. Muloqot doirasining kengayishi bilan muloqot chuqurlashadi va indivi- duallashadi. Axloqiy va ijtimoiy, siyosiy hislarning rivojlanishi ayniqsa xa- rakterlidir. Ular odatda muayyan axloqiy talablar bilan o`zaro to`g`ri munosabatda bo`ladilar. Boshdan kechirgan his-tuyg`ularni anglab yetish mahorati ham rivojlanadi. Ilk o`spirinlik davrida do`stlashish muammosi. Axloqiy va ij timoiy, siyosiy hislarning rivojlanishi ayniqsa xarakterlidir. Ular odatda muayyan axloqiy talablar bilan o`zaro to`g`ri munosabatda bo`ladilar. Boshdan kechirgan his-tuyg`ularni anglab yetish mahorati ham rivojlanadi. Do`stlik — ilk o`spirinlik davridagi shaxslararo munosa bat va hissiy bog`lanishning muhim turidir. O`spirinlik yoshida o`quvchilarda o`rtoqlik hissining rivoj topishi xarakterlidir. Rossiya psixologlari I.V. Straxov bilan A.L. Shnirman tadqiqotlarining ko`rsatishicha o`spirinlik yoshidagi do`stlik, o`smirlik yoshidagi do`stlikdan ba`zi bir xususiyatlari bilan farq qiladi. Birinchidan, o`spirinlarda do'stlik motivlari ancha chuqurroq bo`ladi. Do`stlikning o`ziga yuqori talablar qo`yiladi, bular: oshkoralik, o`zaro ishonch, talabchanlik, sadoqat, birgalikda doimiy yordam ko'rsatish, kamchiliklarni tugatish, do`stiga yordam be rish, o`zaro hurmat, bir-birini tushunish va hokazo. Ikkinchidan, do`stlik hislari ancha sermazmun bo`lib, qiziqishlar faoliyatning keng doirasini qamrab oladi. Uchinchidan, do'stlik emotsional bo`lib. do`sti kechiravotgan hislarga javob bera olish qobiliyatiga ega bo`ladi. O`spirinlik yoshidagi do`stlik ko'pincha butun umr bo`yi davom etadi. Ilk o`spirinlik davridagi do`stlikning psixologik qonuniyatlari o`zining barqarorligi bilan ajralib turadi. Har

xil insonlarning do`stlig bir xil bo`lmaydi, yosh, jins va individual-tipologik xususiyatlarga ega bo'ladi. O`rtoqlik munosabatlari jamoani jipslashtirishga yordam beradi, uning hayotiy faoliyati ni oshiradi. Yoningda o`rtog`ing borligini his qilishning o`ziyoq qiyinchiliklarni yengishga yordam beradi. O`spirinlar do`stlik, samimiylik, emotsional sofdillik kabi xislatlarni birinchi o`ringa qo`yishadi. Do'stlar bir-birlari bilan yuraklarini bo`shatadilar. Do`stlarga samimiy mehribonlik shaxsining reflektivlik darajasiga hamda uning emotsional hayot xususiyatlariga bog`liqdir. O`spirin hamma vaqt rostgo`y, samimiy bo`lishni istaydi. Ilk o`spirinlik davridagi do`stlikning mezonlarini aniqlash uchun ularga quyidagi bir necha tugallanmagan gaplar taklif eti ladi: «Do`st — bu.», «Do`stim bilan men ko`pincha», «Do`st va o'rtoq bir emas, chunki ular ...». Bunda do`stlikning ikkita bosh mezoni aniqlandi: birinchisi o'zaro yordam ko`rsatish va sodiqlik; ikkinchisi — psixologik yaqinlik («...meni tushunadigan»; « ...meni yaxshi ko`radigan», «...hamma narsa haqida gaplashish mumkin» va h.k.). Birinchi tipdagi javoblar ko`p uchrasada, yosh ulg`ayishi bilan, ayniqsa 18—19 yoshlilarda psixologik yaqinlik ehtiyoji or tadi. Bu ehtiyoj qizlarda o`g`il bolalarga nisbatan, shahardagi ilk o`spirinlarda qishloqdagi tengdoshlariga nisabatan kuchli namo yon bo`iadi. Ilk o`spirinlarning do`stlashishi o`z tabiatiga ko`ra ko`p funk- siyalidir, bu esa uning ko`p shakllari mavjudligini: oddiy birgalik da vaqt o`tkazishdan, to bir-birlariga sirlarini ochiq aytishgacha kuzatish mumkin. Aslida birgalikdagi faoliyat yotadigan guru hiy munosabatlardan farqli ravishda do`stlik bu eng avvalo hissiy bog`lanishdir. Dost uchun shaxsiy yaqinlik muhimdir. Ilk o`spirinlik davridagi do`stlikning psixologik ahamiyati shundaki, u bir vaqtning o`zida o`z-o`zini ochish maktabi va boshqa insonni tushunish maktabidir. Shuning uchun ilk o`spirinlar alter ego (ikkinchi «Men») ning qanday tipini tanlashlari qiziqish uyg`otadi. 15— 16 yoshli yigit va qizlar o`zlaridan kattalarni do'sx sifatida tanlashadi, ularning gaplarini jon deb eshitishadi, ularning xulq-atvorini kuzatishadi. Kattalar bilan do`stlashish ular uchun qadrlidir. Kattalar bilan emotsional aloqaga kirish ehtiyoji ba`zan o`z hayotiy ideallarini topgandek, ularga berilib ketishga ham olib kelishi mumkin. Lekin tengdoshlari bilan do`stlashish ehtiyoji undanda kuchli namoyon bo`ladi. «Kim bilan do`stlashishni xohlarding, o`zingdan kattalar bilanmi, tengdoshlaring bilanmi, yoki

o`zingdan kichiklar bilanmi? » degan savolga ilk o`spirinlarning ko`pchiligi (75—85%) tengdoshlarini tanlashgan, kattalarni (11—20%), ham da kichiklarni juda kam (1—4%) tanlashgan. Qizlar ham ko`pincha tengdoshlarini tanlashgan, lekin ko`pincha kattalarni ham tanlashgan (39—50%), o`zlaridan kichiklarni hech tanlashmagan (I.S. Kon va V.A. Losenkov tadqiqotlari natijalari). Do`st tanlashdagi bunday farqlarning psixologik mohiyati nimada? Fransuz psixologi B. Zazzo ham o`z tadqiqotlarida yuqoridagidek natijalarni qo`lga kiritgan. «Ideal do`st» yoshi ba`zi har doim anglanmaydigan psixologik ehtiyojlarni ochadi. Buning uchun tengdoshlarni tanlash teng munosabatlarga intilishni bildiradi. Tengdoshi bilan do'stlashish o`xshashlik va tenglik tamoyillariga asoslanadi: «Men bilan teng yigit bilan muloqot qilish oson», «Ustimdan kuladi, deb qo`rqmasdan unga hamma narsani aytish mumkin», «o`zimni aqlli ko`rsatishga intilmasdan, qanday bo`lsa shunday o`zimni ko`rsatishim mumkin, u bilan o'zimni er kin tutaman». O`zidan kattaroq do`stni tanlash g`amxo`rlik, rahbarlik ehtiyojini bildiradi: «Men bilmaydigan narsalarni aytib berishi mumkin» Do`stlarcha yaqinlik ba`zi do`stlarning o`xshashligini bildiradi. Lekin bunday o`xshashlik har doim hamma narsada ko'rinmaydi. Amerikalik psixolog D. Kendel 1900 nafar do`stlarni o`rganib, ba`zi obyektiv xarakteristikalarida (ijtimoiy kelib chiqish, jins, yosn va boshqalarda) o'xshashlikni aniqlagan; do`stlarning psixologik xususiyatlarida va ijtimoiy usianovkalaridagi o`xshashlik ahamiyatsiz bo`lgan. Ilk o'spirinlik davridagi do`stlik psixologiyasi shaxs xususiyat lari bilan chambarchas bog`liq. Bunda avvalo jins farqlari kuzatiladi. Qizlarda o`g`il bolalarga nisbatan 1,5-2 yil oldin yaqin do`stlikka ehtiyoj paydo bo`ladi, ularda do`stlik hissiyotlarga boy. Qizlarda do`stlikning mezonlari yigitlarga nisbatan psixologik motivlarga boy bolib, ular yozilib gaplashib, bir-birlariga sirlarini aytishga ehtiyoj sezishadi. Do`stlikning individual-psixologik xususiyatlari kam o`rganilgan. O'spirinning emotsional hayotida yangi bir holat sevgi pay do bo`ladi. O`spirinlik sevgisi sof, pokiza, beg`ubor, xilma-xil kechinmalarga boy, yoqimli, xayolga berilish va samimiyat belgilariga ega bo`ladi. Yigit va qizlarning sevgini boshdan kechirishida bir-birlarini hurmat qilish, do`stlik, o`zaro yordam, bir-birini tushunish kabi xislatlar xarakterli bo`lib, ular bir-birlaridagi yuksak

ma`naviy sifatlarni qadrlaydilar. Yigit va qiz bolalar o'rtasidagi munosabatlar o`spirinlik yoshida faollashgan bo`ladi. O`rtoqlariga nisbatan munosabatlar doirasi kengayadi, Ayniqsa, qizlarda aralash do`stlik ehtiyojlari kengayadi. Bolalarga xos 16—17 yoshlarda birinchi jinsiy moyillik va sevgi ehtiyojlari ko`rina boshlaydi. Ikki jins o`rtasidagi o`zaro munosabat masalasi asosiy muammolardan biri bo`lib hisoblanadi. Ilk o`spirinlarda kuchli va chuqur his bo`lgan sevgi hissi aks ettirilgan, kishiga yaxshi ta`sir ko`rsatadigan badiiy adabiyot, kino- film va teatrlarga zo`r qiziqish paydo bo`ladi. O`z hissiyotlarini o`zi ham qog`ozda bayon qilish, ko`pincha she`riy shaklda izhor etish ehtiyoji tug`iladi. Mabodo ana shunday hislar akademik litsey va kasb-hunar kolleji o`quvchilarida paydo bo`lsa, unga qanday munosa batda bo`lish kerak? Ayrim o`qituvchilar o`quvchilarda ana shu hisning paydo bo`lishidan ko'pincha cho'chiydilar va asabiylashadilar. Ular bu tuyg`uda «yomon berilib ketishlik»ni, «bemavrid va zararli sevgini» ko`radilar, bu o`qishga va jamoat faoliyatiga salbiy ta`sir ko`rsatadi, deb hisoblaydilar. Ta`nalar, boshqacha na zar bilan qarash va masxara qilishlar, «baloning oldini olish», «taqiq etilgan munosabatlarga chek qo`yish», «yo`l qo`ymaslik» kabi nojo`ya urinishlar boshlanadi. Bu hisga ko`pincha salbiy muno sabatda bo`ladilar. Vaholanki, 16—17 yoshda boshqa jinsdagi kishiga mayl qo`yish va qiziqish bilan qarash normal hodisadir. 18 yoshda yigit va qiz lar nikohdan o`tish huquqiga ega bo`ladilar. O`spirin sevgisi o`z asos e`tibori bilan sog`lom sevgi bo`la oladi. Samimiy kechinmalar olamiga qo'pollik bilan bostirib kirish sira ham mumkin emas, buning ustiga yigit yoki qizning ana shu tuyg'uga berilgani uchun uning ustidan kulish, haqorat qilish va koyishga yo`l qo`yib bo`lmaydi. Birinchi sevgi alomatlarini avaylash, ularga sezgirlik va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lish kerak. Lekin bu ana shu tuyg`ularga beparvo va befarq qarash kerak. degan ma`noni bildirmaydi Bu tuyg`ularning qanday xarakter kasb etishi, yigit va qiz o`rtasida qanday munosabatlarni keltirib chiqarishi o`quvchilar shaxsining ma`naviy darajasiga bog`liq. Ko`p hollarda sevgi tuyg'usi yigit va qizlarga yaxshi ta`sir ko'rsatadi. U yigit va qizlarga o`z kamchiliklariga barham berishga, shaxsning ijobiy fazilatlarini hosil qilishga intilishni

vujudga keltiradi, o`qib-o`rganishga, qiyinchiliklarga qarshi kurashga o'rgatadi. Bu tuyg`u ilk o`spirinlarni pokiza, muloyim qiladi, ularda oliyjanob tuyg`ular va intilishlarni tarbiyalaydi. Unday bo`lsa, nega bu tuyg`uga chek qo`yish kerak? Aksincha, tarbiyachi bunday tuyg`uni qadrlashi va hurmat qilishi, uning vujudga kelishidagi soflikni avaylashi, bu tuyg'uning kelgusida ham har ikkala tomonga yaxshi ta`sir ko`rsatishi uchun qolidan kelgan hamma chorani ko`rishi (hech bo`lmaganda, xalaqit bermasligi) kerak. O`spirinlarda sevgi hissi bir qancha holatlarga bog`liq. Birinchidan — jinsiy yetilish; ikkinchidan — ishonadigan, suyanadigan va har qanday nozik masalalar bo`yicha gaplashish mum kin boigan do'stga ehtiyoj; uchinchidan — bu tabiiy insoniy ehtiyoj hisoblanib, inson ko'pincha o`zini yolg`iz his qilganida kuchli emotsional bog`liqlikka intiladi. Tadqiqotlarning ko`rsa- tishicha bunday tuyg`u kuchaygan shaklda birinchi bor ilk o `spirinlik davrida yuzaga keladi. Ilk o'spirinlar yolg`iz bo`lishni istamaganliklari uchun o'zlari faol ravishda o`zaro yaqin muloqot, bir-birlari bilan intim munosabatni izlaydilar. Ba`zan o`spirinlar bu hislarga shunchalik berilib ketadilarki, boshqa narsalar mavjudligi haqida mutlaqo unutib qo`yadilar. Bu davrda o `spirinlarda sevish mumkin bo`lgan qiz yoki yigit ideali paydo bo`ladi va ko`p yillar davrida bu ideal saqlanib turadi. O`spirinlar tasavvu- ridagi ideal kimnidir yoqtirishiga, sevishiga turtki bo`ladi. O`spirinlarning ideal obrazlari ba`zan real bo`lmaydi, ya`ni ular hech kimni «unga» o`xshatmaydilar. Bu esa ularda ishonchsizlik ham da yolg`izlik hissini ham yuzaga keltirishi mumkin. Respublikamizda ilk o'spirinlik davrida do'stlikning psi xologik xususiyatlarini o`rganishga bag`ishlagan tadqiqotlarni prof. G`. B. Shoumarov rahbarligida F. A. Akromova o`tkazgan. Uning tadqiqotlarida ham do`stlikka doir yuqoridagi natijalar olingan. Shunday qilib, o'spirinlik davri 16—23 yoshni o`z ichiga ola di. Bunda 16—18 yosh ilk 0 `spirinlik, 18—23 yosh esa o `spirinlik deb ataladi. Bu davrda kasbiy o`z-o`zini belgilash yetakchi faoli yat hisoblanadi. E`tiqod va dunyoqarash bilan bir qatorda. axloqiy ideallar bu davrda paydo bo`lgan yangi psixologik tuzilmalardir.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

Похожие

O`smirlik davrida o`zini-o`zi anglashning shakllanishi

Yoshlik davri va uning o`ziga xos psixologik xususiyatlari

O`spirinlik davri 3

Psixokorreksion dastur tuzilishiga qo`yiladigan talablar va ularning o`ziga xos xususiyatlari

Idrokning umumiy xususiyatlari