O’smirlik davri inqirozi - Психология - Рефераты

O’smirlik davri inqirozi

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

O’smirlik davri inqirozi Reja: 1. O’smirlik davrida faoliyatning asosiy turlari. 2. Kattalar va tengdoshlari bilan muloqot. 3. Intellektual qiziqishlar va nazariy tafakkur elementlarini shakllanishi. 4. O’smir shaxsini xususiyati. Kattalik ko’rinishlari.

Tayanch so’zlar: o`smir, yetakchi faoliyat, muloqot, psi xologik yangilik, o`z- o`ziga baho berish, o’smirlik aftonomiyasi, akseleratsiya, o`smirlik davridagi inqiroz. Key words: adolescent, leadership activity, communication, psychological novelty, self-evaluation, adolescent autonomy, acceleration, adolescent crisis. Darsning maqsad i – talabalar d a o’smirlik davrida yuzaga keladigan psixologik, fiziologik o’zgarishlar, qonuniyatlar hamda yoshga bog’lik holda ta’lim va tarbiyani tashkil qilishning psixologik mexanizmlari borasida bilimlarni hosil qilish va amaliyotga tatbiq qilish ko’nikmasini tarkib toptirishdan iborat Darsning vazifasi - talabalarda mavzu yuzasidan nazariy bilimlar, amaliy ko`nikmalarni hamda ilmiy dunyoqarashini shakllantirishdan iborat. O`smirlik davrida yetakchi faoliyat shaxsiy intim muloqotdir. O`smirlik davrida yetakchi faoliyat - bu o`qish, muloqot ham da mehnat faoliyatidir. O`smirlik davri muloqotining asosiy va zifasi - bu do`stlik, o`rtoqlikdagi elementar normalarini aniqlash va egallashdir. O`smirlar muloqotining asosiy xususiyati shun dan iboratki, u to`la o`rtoqlik kodeksiga bo`ysunadi. O`smirlarni o`z tengdoshlari bilan muloqotda bo`lishi g`oyat katta ahamiyatga egadir. O`smirlar do`stlik, o'rtoqlik va o`zaro yordamlashuvni hamma narsadan yuqori qo`yadilar: ana shunday o`zaro mu nosabatlar, o'spirinlik yillarida ham davom eta beradi. Bunda o'smirlar va ilk yoshdagi o`spirin o`quvchilarning xulq-atvorlariga do`stlari ota-onalar va pedagoglarga nisbatan bir necha marta kuchliroq ta’sir etadilar. Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, o`smir bolaning yetilmaganligi va tajribasizligi uni tevarak-atrof dagi kimsalardan madad axtarishga majbur qiladi. O`smir bolaga uning istaklarini tushunadigan va ularni amalga oshirishga yor dam beradigan do`st kerak. O`smirning do'stlari bilan muloqoti ham о ziga xos xususiyatlarga ega. Tengdosh bolalar bilan prinsipial tenglik holatidagi munosabatlar muhiiiga nisbatan o`smirda alohida qiziqish bo'ladi. Bu hol o`smirda yuzaga keladigan shax siy kattalik hissining etik mazmuniga mos keladi. Kattalar bilan muloqotda bo`lish tengdoshlari bilan bo`lgan muloqotning o`rnini bosa olmaydi. O`smir uchun tengdoshlari bilan bo'lgan muloqot u musta qil harakat qiladigan o'zining shaxsiy munosabatlari muhitiga ajraladi. U bunga haqqim bor, deb o`ylaydi, o`z huquqlarini

hi moya qiladi va aynan shuning uchun ham o`rtoqlari bilan bo'lgan munosabatga kattalarning o'rinsiz, qo'pol aralashuvi o'smirning xafagarchiligiga va noroziligiga olib keladi. O`smirda tengdoshlar bilan muloqot qilish va hamkorlikdagi faoliyatga intilish yaqqol namoyon bo`ladi. Jamoa hayoti bilan yashash, yaqin o'rtoqlar, do`stga ega bo`lish xohishi - do`stlar to monidan qabul qilingan, tan olingan, hurmat qilingan bo`lishdek kuchli xohishdir. Bu o`smirning muhim talabiga aylanib boradi. O`smir uchun eng yoqimsiz vaziyat - jamoa va o'rtoqlarining noroziligi, muloqot qilishni istamaslik, eng og`ir jazo esa - ochiq yoki nooshkor aloqa uzish, gaplashmaslikdir. O`smirlar do'stlik kodeksining muhim me’yorlari — sha’nini hurmat qilish, tenglik, sodiqlik. do`stga yordam, to`g`riso`zlik. Do`stlik me’yorlarini egallash bolaning o`smirlikdagi muhim yutug`idir. Agarda u bunday do`stni qarindoshlari va pedagoglari orasidan topa olmasa, unday paytda u o`z qiziqishlari va intilishlarini qo`llab-quvvatlaydigan hamda undagi kamchiliklarni nimalar bilandir to`ldira oladigan odamni begona katta kishilar yoki о z tengqurlari orasidan albatta topadi. O`z tengdoshlari bilan tenglik asosida qilingan munosabat aso sida o`smir alohida bir ijtimoiy munosabatlar maktabini o'taydi. O`zaro qiziqishlar, atrof dunyoni, bir birlarini o`zligmi anglashlari va tushunishlari ular uchun juda qimmatlidir. O`smirlar uchun uy vazifalari, uy ishlari bo`yicha majburiyatlarni bajarishga qaragan- da tengdoshlari bilan muloqot qilish muhimroqdir. O`z sirlarini bola endi ota-onasiga emas, balki tengdoshiga ko'proq ishonadi. O`z tengdoshlari bilan muloqot va munosabat jarayonida o`z shaxsini erkinlik bilan to'la namoyon eta oladi. Shaxsiy erkinlikni u katta bo`lish huquqi deb anglaydi. O`smirning o`z tengdoshlari bi lan muloqotda bo'lishi g`oyat katta ahamiyatga ega ekanligini yax shi bilgan tajribali o`qituvchilar sinfda ham o'quvchilarning ayrim kichik-kichik guruhlari orasida ijobiy ijtimoiy fikrni shakllantirishga katta e’tibor beradilar, o`smirlarga ularning yaqin do'stlari orqali ta’sir ko`rsatishga harakat qiladilar. Ayrim o`quvchilarning (ayniqsa o`qishda orqada qoladigan va «tarbiyasi qiyin» bo`lgan o'quvchilarning) sinf jamoasidagi shaxslararo munosabatlar tizimidan «tushib qolishlariga» yo`l qo`ymaydilar. O`rtoqlarining ta’siri ostida o`smir o`zining ehtiyojlari va istaklarini qondirishi mumkin. Agarda bundan qanoatlanish un ga katta mamnunlik bag`ishlasa, bunday hollarda

uning ba’zi bir harakat yoki qiliqlarga nisbatan bo`lgan tasodifiy qiziqishlari dastavval ishtiyoqqa, undan keyin ehtiros yoki odatga aylanishi mumkin. Ana shunday yo`l bilan o`quvchilarda, masalan, matematikaga, fizika yoki ximiyaga, duradgorlik, slesarlik yoki qandaydir boshqa bir ishlarga nisbatan ishtiyoq yuzaga keladi, ammo o`quvchilar xuddi shunday yo`l bilan yolg`onchilikka, bezorilikka va boshqa axloqsiz xatti-harakatlarga ham o'rganib qolishlari mumkin. O`smir psixikasi va xulq-atvorining o`ziga xos xususiyatlari Ijobiy sifatlar, ehtiyojlar va intilishlar har bir yoshda, jum ladan, ma’lum darajada yo`ldan ozgan o'smirda ham bo`ladi. O`smirlar hamma narsani bilishga qiziqadilar. Ko`pchilik o`smirlar boshqalardan yomonroq bo`lishni xohlamaydilar va o`z muhitida ko'zga tashlanib turishga hamda boshqalardan nimalar bilandir farq qilishga intiladilar. O`smirlarning hammasi g`ayratli va faoldirlar, biroq, o`zlarining kuch-quvvatlarini qayoqqa yo`naltirishni hamma vaqt ham bilavermaydilar. Binobarin, ularni bevosita natijalari bilan xursand qiladigan xilma-xil foydali va qiziqarli ishlar bilan band qilish kerak. O`smirlar, garchi hamma vaqt ham bunga tayyor emasliklariga qaramay, mustaqillikka intiladilar. Ammo ko'pincha mustaqil ish-harakatlar uchun ularning imkoniyatlari bo`lmaydi. Demak, ularni mustaqil faoliyatga yaxshiroq tayyorlash va ularga mustaqil ishlarni ishonib topshirish hamda muvaffaqiyatli bajarilishini hamma vositalar bilan ta’minlash kerak. O`z-o`zidan ko`rinib turibdiki, o`smirlar psixikasida ijobiy tomonlar yetarli darajada mavjuddir. Bu ijobiy tomonlardan foydalanib va ularni rivojlantirish, salbiy ishtiyoq, mayl, ishlar va xatti- harakatlarni yo'qotish kerak. Katta o`smirlar asta-sekinlik bilan bevosita ishlari va xatti-harakatlarining natijalarini hamda oqibatlarini oldindan ko`ra boshlaydilar. Ularda o`z-o`zini tuta bilish, matonat paydo bo`ladi, qarorlari birmuncha qat’iy bo`la boshlaydi, iroda tarkib topadi. Ular o`zlarining faoliyatlarida ishtiyoq va istaklardan ko’ra ko'proq sog'lom fikrga asosianadigan bo`ladilar. Ularning ichki kechinmalari va hayajonlari endi irodaviy nazoratga bo'ysundirilgan bo'ladi. Lekin axloqiy va estetik hislarning taraqqiyoti tu fayli ichki kechinmalari va hayajonlari yanada kuchliroq bo'ladi. Kattalarga nisbatan qo'pol munosabatnmg paydo bo'lishi, noxush xulq-atvor alomatlari, o'smir yashaydigan ijtimoiy shart-sharoitlar, uning tengdoshlari va turli jamoalardagi mavqei, katta lar bilan munosabati, maktab va oilasidagi munosabatlari sababli

yuzaga keladigan xarakter belgilaridir. Mana shu ijtimoiy sharoitlarni o'zgartirish yo`li bilan o'smirlarning xulq-atvoriga to'g'ridan to`g`ri ta’sir ko`rsatish mumkin. Endi o'smirlar o`yin hamda damga kamroq vaqtlarini ajrat gan holda ko`proq jiddiy ishlar bilan shug`ullana boshlaydilar va ularda bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi. Maktab ta’limi o`smir bilish jarayonlarini rivojlanish yo'nalishini sifat jihatidan o'zgarishda asosiy omil bo`lib xizmat qiladi. O`qish o`smirlar hayotida katta o`rinni egallaydi. Ular uchun mashg’ulotlarning mustaqil shakllari yoqadi. Boshqa davr bolalariga nisbatan o`smirlarning fanlarni muvaffaqiyatli o`zlashtirishlari, qiziqishlarining ortishi, o`qituvchining o'quv materialini tushuntira olish mahoratiga bog`liq. O`qish faoliyati asosida o`smirning o`z-o`zini anglash darajasi kengayadi, boshqa odamlar, atrof olam haqida gi bilimlari chuqurlashadi. Psixik rivojlanishning yangi bosqichi boshlanadi. Bilim o`rganish ehtiyojlari asosida asta-sekinlik bi lan o`quv fanlariga nisbatan qat’iy ijobiy munosabat shakllanadi. Bu davrda o`qishning yangi motivlari yuzaga keladi. Bu motivlar o`smirning, hayotiy rejalari, kelajak kasbi va ideali bilan bog`liq bo`lgan holda bilish jarayonlari rivojlanish xarakteriga o`z ta’sirini ko`rsatadi. Aynan o`smirlik davridan boshlab, bolalar hayotiy, ilmiy, ba diiy bilimlarni kengaytirishga alohida ehtiyoj sezadilar va bunga harakat qiladilar. Bilimli bola tengdoshlari orasida hurmatga sazovor bo`ladi. Bilim o`smirlarga alohida bir quvonch bag'ishlaydi va uning tafakkur qilish layoqatini rivojlantiradi. Bilish jarayonlarining rivojlanishida nutq og'zaki va yozma mavjud bo`lishi bilan kuchli vosita hisoblanadi. Maktabdagi o`quv jarayonlarining to`g`ri tashkil etilishi va amalga oshirilishi bi lan o`smir nutqining to`g`ri rivojlanishiga qulay sharoit yaratiladi. Nutqni o`zlashtirishga harakat bu o`smirning muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirishiga ehtiyoj va intilish hisoblanadi. O`smirlik davrida nutqning rivojlanishi bir tomondan so`z boyligining oshishi hisobiga bo`lsa, ikkinchi tomondan tabiat va jamiyatdagi narsa, voqea va hodisalarning mazmun- mohiyatini anglashlari hisobiga bo`ladi. Bu davrda o`smir til yordamida atrof-borliqni aks ettirish bilan bir qatorda inson dunyoqarashini ham belgilab berish mumkinligini his qila boshlaydi. Aynan o`smirlik davridan boshlab, inson nutq bilish jarayonlarining rivojlanishini belgilab berishini tushuna boshlaydi. O`smirni ko`pincha muomalada so'zlarni ishlatish

qoidalari — «Qanday qilib to`g`ri yozish kerak? » «Qanday qilib yaxshiroq aytish mumkin? », «Nima deyish kerak? » kabi savollar juda qiziqtiradi. O`smirlar maktabdagi o'qituvchilar, kattalar, ota-onalar nutqidagi kamchiliklariga, kitob, gazeta, radio va televideniya diktorlari xatolariga tez e’tibor beradilar. Bu holat o`smirning bir tomondan o`z nutqini nazorat etishga o`rgatsa, ikkinchi tomondan kattalar ham nutq qoidalarini buzishlari mumkinligini bilishlariga va o`zida mavjud xatoliklarni birmuncha barham toptirishlariga olib keladi. O`smir so`zlarning kelib chiqish tarixiga, ularning aniq mazmuni va mohiyatiga juda qiziqadi. U endi o`z nutqida yosh bo la singari emas, balki katta odamlardek so`zlarni tanlab ishlatishga harakat qiladi. Nutq madaniyatini egallash borasida o`smir uchun o`qituvchi, albatta, namuna bo`lishi shartdir. Aynan mak tab ta’limi o`smir bilish jarayonlarini rivojlanish yo`nalishini sifat jihatidan o`zgarishida asosiy omil bo`lib xizmat qiladi. Maktab - dagi o`quv jarayonlarining to`g`ri tashkil etilishi va amalga oshiri lishi bilan o`smir nutqining to`g`ri rivojlanishiga sharoit yaratila di. Nutqni o`zlashtirishga harakat bu o'smirning muomala, bilish va ijodiy faoliyatga kirishishiga ehtiyoj va intilish hisoblanadi. O`smirlik davrida o`qish malakalari, yozma va monologik nutq jadal rivojlanadi. 5- sinfdan boshlab to 9-sinfgacha o'qish to`g`ri, tez va ifodali bo`lish darajasidan, yoddan ifodali, ta’sirli aytib be ra olish darajasigacha ko`tariladi. Monologik nutq esa asardagi kichik bir parchani qayta so`zlab berishdan, mustaqil ravish da nutq va chiqishlar tayyorlash, og'zaki - mulohaza yuritish, fikr bildirish va ularni asoslab berishgacha o`zgaradi. Yozma nutq ham rivojlangan holda o`smirlar endi ularga berilgan erkin mavzu bo`yicha mustaqil holda insho yoza oladilar. O`smirlarning nutqi to`la tafakkur bilan bog liq holatida amalga oshiriladi. 5-6- sinflardagi o`quvchilar og`zaki va yozma matn uchun reja tuzib, unga amal qila oladilar. O`zi yozgan fikrni qayta-qayta o`qib, o`z nutqini analiz qilib ko`rishga majbur qiladi. O'quvchi yozib bayon qilayotganida, ko’pincha, bu ishini bir necha marta qayta ko`rib chiqishga, o`zgartirishga, to`ldirishga, qaytadan ishlab chiqishga majbur bo`ladi. O`quvchi o`qituvchining topshirig`iga binoan yozma ishlar bajarayotganida o`zining shu ishiga baho berilishini, ammo bu ba ho ishning faqat mazmuniga qarabgina berilib qolmasdan, balki shu bilan birga, o`z fikrining «qanday til» bilan bayon qilinganiga qarab ham baholanishini oldindan bilib turadi. Mana shu hollarning hammasi bolani o`z nutqini grammatika va logika ta lablariga muvofiq keladigan qilib, ongli ravishda tuzishga majbur

etadi. Adabiyot darslari bilan shug`ullanish o'quvchilar nutqining o`sishiga ayniqsa katta ta’sir qiladi. O`quvchilar adabiyot darslarida to`g`ri tuzilgan nutqning eng yaxshi namunalari bilan tanishadilar. Bolalarning yozma nutqni egallashlari ularning nutqini o'stirishda muhim bosqich bo'ladi. O'quvchi yozma nutqni to`g`ri tushunishni o`rganib oladi, o`z fikrlarini yozma nutq holida ba yon qilish va boshqalarga tushuntirishni o'rganadi. Kitob o'qish va ayniqsa o'zidagi fikrlarni yozma tarzda ifodalab, bayon qilib berish tilning grammatika tuzilishini egallashda katta ahamiyat ga ega. Yozma bayon qilish vaqtida fikrni to'liq tushuntirib berish zarurligi o`quvchini o`zi yozayotganlarining mazmunigagina diqqat qaratmasdan, balki qanday qilib yozayotganligiga ham e’tibor berishga majbur etadi. Yozma nutqni egallash og`zaki nutqni va ayniqsa monolog nutqni to`g`ri va kengroq qilib tuzishga yordam beradi. O`quvchi maktabda berilgan topshiriqni tayyorlash vaqtida shu topshiriqni o`ziga-o`zi gapirib berishni muttasil mashq qilib turishi o`quvchi nutqining o`sishiga katta ta’sir qiladi. O`quvchi darslarni tayyorlayotgan vaqtda shu darslarni kitobdan o`qibgina qolmasdan, balki, odatda, u kitobdan o`qigan narsalarini kitobni yopib qo`yib, o`z-o`ziga yoki yonidagi sherigiga so`zlab ham be radi. Bunday hollarda o`quvchi o`zi tayyorlayotgan darsni grammatika qoidalariga to`g`ri rioya qilgan holda ayniqsa, tushunarli qilib og'zaki gapirib berishga intiladi. O`qituvchi o`quvchining nimalarni bilganligi va bilganlarini qanday gapirib berishi bilangina kifoya qilmasdan, balki, shu bilan birga, shu bilgan narsasini qanday qilib va qay tariqa gapirib berayotganiga ham e’tibor berishini o`quvchi yaxshi tushunadi. O`quvchi ovoz chiqarib, aynan yoki o`z so`zlari bilan takrorlash yo`li bilan o`zining artikulatsiya apparatini mashq qildiradi, o`z nutqining qay darajada to`g`riligini nazorat qiladi, shu bilan birga o`zi o`zlashtirgan bilimlarning to`g`riligini va mustahkamligini ham nazorat qiladi. Albatta, o'quvchi nutqining o`sishida o`qituvchining nut qi katta rol o`ynaydi, chunki o`qituvchining nutqi o`quvchilar uchun namunali nutq hisoblanadi. Shu sababli, har bir o `qituvchi o`quvchilar nutqini o'stirishga intilib, o`zi ham o`z nutqini takomillashtirish ustida to`xtovsiz va tinmay intilishi lozim.

Diqqat. Agar kichik maktab davrida ixtiyorsiz diqqat ustunlik qilsa, o`smirlik davrida bola o`z diqqatini o`zi boshqara oladi. Dars davomida intizomning buzilishi aksariyat hollarda o `quvchilar diqqatsizligidan emas, balki ijtimoiy sabablar bilan belgila nadi. O’smir o`z diqqatini to`la ravishda o`zi uchun ahamiyatli bo`lgan va yuqori natijalarga erishishi mumkin bo`lgan faoliyatlarga qarata oladi. O`smirning diqqati yaxshi boshqariladigan va nazorat etiladigan darajada rivojlangan bo`lishi mumkin. Bola ning rivojlanayotgan ixtiyoriy diqqati o'qituvchi tomonidan doimo qo`llab-quvvatlanishi juda zarurdir. Pedagogik jarayonda ixtiyorsiz diqqatni ixtiyoriy diqqat darajasiga ko'tarish uchun bir qancha uslublar ishlab chiqilgan. Shuningdek, o`smirning dars jarayonida o`z tengdoshlari orasida o`zini ko`rsatishi uchun sharoitni yaratilishi ham o`smirdagi diqqatni ixtiyorsizdan ixtiyoriyga aylanishida zamin bo`lib xizmat qilishi mumkin. O`smirlik davrida juda qattiq charchash holatlari ham bo'la di. Aynan 13—14 hamda 16 yoshlarda charchash chizig`i keskin ko`tariladi. Bunday holatlarda o`smir atrofdagi narsa va voqealarga to`liq diqqatini qarata olmaydi. O`smirlik davrida xotiraning barcha turlari o`zining sifat ko`rsatkichlari asosida jadal rivojlanadi. Bu davrda о quvchilarga beriladigan o`quv materialining hajmi katta bo`lgani uchun ham uni eslab qolishi yoki bir necha marta takrorlash yo`li bilan o`zlashtirish qiyin. O`smirlik yoshida bolalar o`qigan va o`rganganlarini so`zma-so`z yodlashdan voz kechib uning ma’nosiga ko`ra eslab qolishga harakat qiladilar. Ularda faol ravishda mantiqiy xotira rivojlanib boradi. Mexanik xotiraning rivoji esa bir muncha sustlashadi. Bu esa ba’zan salbiy holatlarni ham keltirib chiqarishi mumkin. O`smirlik davriga kelib yangi fanlar, jumladan, o`quvchilar eslab qolishi zarur bo`lgan ma’lumotlar miq dori ko`payadi. Ammo mexanik xotiraning sustlashuvi ma’lumot larni eslab qolishda muammolarni keltirib chiqaradi va o`smirlar tomonidan xotiralari zaiflashuvi haqidagi shikoyatlariga va o`z- o`zidan o`qishga bo`lgan qiziqishlarining pasayishiga sabab bo`lishi mumkin. Buning uchun o`quvchi o`quv materialining mazmunini tahlil qilishi, undagi mantiqiy tuzilishni bilishi muhim. O`smirlik davrida nazariy tafakkur yuqori ahamiyatga ega bo`la boshlaydi. Chunki bu davrdagi o`quvchilar atrof-olamdagi bog'lanishlar mazmunini yuqori darajada bilishga harakat qiladilar. Bu davrda o`smirning bilishga bo`lgan qiziqishida kes kin rivojlanish sodir bo'ladi. Ilmiy-nazariy bilimlarning egallab olinishi o'smir tafakkurining rivojlanishiga olib

keladi. Buning ta’sirida isbot, dalillar bilan fikrlash qobiliyati rivojlanadi. Unda deduktiv xulosalar chiqarishga qobiliyati paydo bo`ladi. O`smirlik davrida kattalardan masofa saqlash va begonalashish го ’ у beradi. Haqiqatan ham o`zini kattalarga qarshi qo'yish, mustaqil subyekt sifatida o`zinikini, o`z fikrini ajratish yaqqol namoyon bo`ladi. O`smirning kattalarga munosabati murakkabdir. O`smir bir tomondan kattalar bilan huquqlardan teng ekanligini prinsipial jihatdan talab qiladi, ikkinchi tomondan kattalarning yordamiga, qo`llab-quvvatlashiga, himoyasiga, bahosiga ehtiyoj sezadi. Kattalar o`smir uchun muhim, o`smirda ham kattalarga nisbatan empatiya kuchli, lekin amalda nazoratning «bolalarcha» shakli saqlanib qolganligiga, haddan tashqari g`amxo`rlik qilishlariga qarshi chiqadi. Ota-onalar bilan o`zaro munosabatlardagi muammolar, o'qituvchilar bilan nizolashishlar — o`smirlik davri uchun odatiy hol bo`lsada, bunday holatlarning namoyon bo`lish tezligi kattalarning unga bo`lgan munosabatiga, oilaviy tarbiya uslubiga, o`smir xulq- atvoriga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo`lish ko`nikmasiga bog`liq. O`smir va kattalar orasida qulay munosabatlarni o`rnatishning zaruriy sharti kattalarning tashabbusi bilan ular hayotida umumiylikni yaratish, hamkorlik sohalarini kengaytirish, mazmunli aloqalarni amalga oshirish, o`zaro yordam va ishonch muhitini yaratishdan iborat. O`smirlar kattalarning ularga bildiradigan ishonchlariga katta ehtiyoj sezadilar. Kattalarning o'smir yoshdagilarga ta’sir ko`rsatishi, tarbiya berishi uchun eng qulay sharoit - bu umumiy mehnat bilan shug`ullanishdir. Agar kichik yoshdagi bolalar yordamchi bo'lish rollaridan qoniqsalar, o`smirlar, ayniqsa katta o`smirlar kattalar bilan teng ravishda faoliyat ko'rsatayotganlaridan, lozim bo`lganda ularning o`rnilariga ham ishlay olishlaridan qoniqadilar. Kattalar o`smirlar bilan do`stona, uni to`la tushungan holda va aql bilan rahbarlik qilsalar, bunga o`smirlar ijobiy qaraydilar, lekin bu rahbarlik kattaning xohish- istagi ustunligida kechsa, un day holda ular to`la qarshilik ko'rsatadilar. Bu qarshilik ko`pincha salbiy natijalarga, ba’zan depressiya holatini ham yuzaga keltirishi mumkin. Bu holat ko`pincha ota-onasi avtoritar munosabatda bo`luvchi o`smirlarning oilalarida uchraydi. Bunday oilalarda tarbiyalanayotgan o`smirlar hayotda mustaqil holda harakat qilishlari, o`z rejalarini amalga oshirishlari, qiyin mas’uliyatni o`z zimmalariga olishlari birmuncha qiyin kechadi.

Ular ko'pincha intellektual xarakterdagi muammolarni ham qiyinchilik bilan yengadilar. O`smirlik davrida bolalarning atrofdagi odamlar bilan shaxsiy va ish yuzasidan bo`ladigan munosabatlaridagi mavqei o'zgaradi. Endi o`smirlar o`yin hamda damga kamroq vaqtlarini ajratgan holda ko`proq jiddiy ishlar bilan shug`ullana boshlaydilar va ularda bilish jarayonlari jadal rivojlana boshlaydi. O`qish o`smirlar hayotida katta o`rinni egallaydi. Ularga mashg`ulotlarning mustaqil shakllari yoqadi. Boshqa davr bolalariga nisbatan o`smirlarning fanlarni muvaffaqiyatli o`zlash- tirishlari, qiziqishlarining ortishi, o`qituvchining o`quv materia lini tushuntira olish mahoratiga bog`liq. Bilim o`rganish ehtiyojlari asosida asta-sekinlik bilan o`quv fanlariga nisbatan qat’iy ijobiy munosabat shakllanadi. Bu davrda o`qishning yangi motiv lari yuzaga keladi. Bu motivlar o`smirning, hayotiy rejalari, kelajak kasbi va ideali bilan bog`liq bo`ladi. Aynan o`smirlik davridan boshlab, bolalar hayotiy, ilmiy, badiiy bilimlarni kengaytirishga alohida ehtiyoj sezadilar va bunga harakat qiladilar. Bilimli bola tengdoshlari orasida hurmatga sazovor bo`ladi. Bilim o`smirlarga alohida bir quvonch bag`ishlaydi va uning tafakkur qilish layoqatini rivojlantiradi. Bu davrda o`quvchilarga beriladigan o`quv materialining hajmi katta bo`lgani uchun ham uni eslab qolishi yoki bir necha marta takrorlash yo`li bilan o'zlashtirishi qiyin. Buning uchun o'quvchi o`quv materialining mazmunini tahlil qilishi, undagi mantiqiy tuzilishni bilishi muhim. Bu davrda bolalarning idroki, diqqati va tasavvurlari rivojlanadi, lekin bu rivojlanish bolaning o`ziga va atrofdagilarga sezilmagan holda kechadi. Shu bilan birga bu davrda bolaning xotirasi, nutqi, tafakkur jarayon lari ham jadal rivojlanadi. Bu o`zgarishlar atrofdagilarga sezilarli darajada bo'ladi. O`smirlik davrida o`z-o`zini anglash daraja si kengayadi va unda boshqa odamlar, olam haqidagi bilimlari chuqurlashadi. O`yin faoliyati asta-sekin kamayib, yangi faoliyatlar yuzaga kela boshlaydi. Psixik rivojlanishning yangi bosqichi boshlanadi. O`smirlik davrida o`z faoliyatini nazorat qilish rivojlana boshlaydi va o`zini-o`zi boshqarishga intilishi kuchayadi. Bir so`z bilan aytganda, o'smirlik davri psixik rivojlanishda keskin burilish davri hisoblanadi.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

Похожие

Yoshlik davri inqirozi

Yetuklik davri 3

XX asrning 2-yarmida yangi yo’nalishlarni yuzaga kelishi

O`spirinlik davri 3

Kichik maktab yosh davri