Kichik maktab yosh davri - Психология - Рефераты

Kichik maktab yosh davri

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

131 KB

Kichik maktab yosh davri Reja: 1. Kichik maktab yoshida rivojlanishning umumiy shart- sharoitlari. 2. Yetakchi faoliyat sifatida o’quv faoliyatini shakllanishi va ta’lim motivatsiyasini shakllanishi. 3. Kichik maktab yoshida bilish jarayonlarini taraqqiyoti. 4. Kichik maktab yoshi shaxsini shakllanishi.

Shaxsiy tayyorgarlik. Motivatsion sohaning rivojlanganlik darajasi. Bilishga qiziqishning mavjudligi. Ijtimoiy munosabatlar tizimida o`zining maxsus o`rni bo`lishiga intilish, muhim baholanadigan faoliyatni bajarish — o`quvchi bo’lish. Motivatsion tayyorgarlik . Katta bog ` cha yoshdagi bolalar aso san , maktabda o ` qish uchun ehtiyoj sezadilar , lekin bu xohish va ehtiyoj motivi turlicha bo ` lishi mumkin . « Menga chiroyli for ma , daftar , qalam va ruchkalar sotib olib berishadi », « Maktabda o ` rtoqlarim ko ` p bo ’ ladi va men ular bilan mazza qilib o ` ynayman », « Maktabda uxlatishmaydi ». Bunday motivlarni bolalarga odatda ota - onalar singdiradilar . Maktabning tashqi ramzlari , shubhasiz bolalarni juda qiziqtiradi , lekin bu maktabda muvaffaqiyatli o ` qish uchun asosiy sabab bo ’ la olmaydi . Ota - onalar , pedagog , tarbiyachilar tomonidan bolalarga bilish , o ' rganish motivlarining singdirilishi maktabda muvafaqqiyatli o ` qish omili bo ` lib xizmat qila oladi . « Men otamga o ` xshagan bo ` lishim uchun o ` qishim kerak », « Yozishni juda yaxshi ko ` raman », « O ` qishni o ` rganaman », « Mak tabda qiyin misollarni yechishni o ` rganaman » — bunday motivlar to ` g ` ri motivatsion tayyorgarlikka misol bo ` la oladi . « O ` quvchining ichki pozitsiyasi » bolaning maktab ta ’ limiga tayyorligi ko ' rsatkichi sifatida — psixologik yangi tuzilma bo ` lib , kattaroq ijtimoiy mavqeni egallash ehtiyoji , bilish ehtiyojining o ` zgarishida namoyon bo ’ ladi . Ixtiyoriy sohaning rivojlanishi : ixtiyoriy diqqat , ixtiyoriy xotira , namuna bo ` yicha , qoida bo ` yicha harakat qilish . Intellektual tayyorgarlik . Tevarak-atrofda mo’ljal ola bilish, bilimlar zaxirasining mavjudligi. Idrok va ko`rgazmali-obrazli tafakkurning ma’lum darajada rivojlanganligi. Umumlashtirish darajasi narsa va hodisalarni farqlash va umumlashtira olish ko`nikmasi. Nutqining ma’lum darajada rivojlanganligi, ko`pincha aqliy tayyorgarlik deyilganda bolaning dunyoqarashi, jonli tabiat, insonlar va ularning

mehnatlari haqidagi bilimlari tushuniladi. Ushbu bilimlar maktab beradigan ta’limga asos bo’lishi mum kin, lekin so`z boyligi, ma’lum xatti-harakatlarni bajara olish la yoqati bolaning maktabga aqliy tayyorgarligining asosiy ko`rsatkichi bo`la olmaydi. Maktab dasturi bolalardan taqqoslay olish, tahlil eta olish, umumlashtira olish, ma’lum bir xulosa chiqara olish, shuningdek, yetarli darajada rivojlangan boshqa bilish jarayonlarini ham talab etadi. Masalan, 7 yoshli bola tabiat haqida ayrim hodisalarnigina emas, balki organizmning tabiat bilan bog`liqligini va o`zaro ta’sirini ham tushunishi va o`zlashtirishi mumkin. 7 yoshli bolalar aqliy rivojlanishning natijasi bo`lib, yuqori darajada rivojlangan ko`rgazmali obrazli tafakkur bilan bola atrof olamdagi predmetlarning asosiy xususiyatlarini va predmetlar orasidagi bog`liqlikni ajrata olishidir. Shuni alohi da ta’kidlab o`tish lozimki, ko`rgazmali-harakatli va ko`rgazmali-obrazli tafakkur nafaqat 7 yoshli bolalar, balki kichik mak tab yoshidagi o`quvchilarning ham aqliy rivojlanishida asosiy vazifani bajaradi. 1. Harakat tayyorgarligi. — mayda motorika; — katta harakatlarni amalga oshirish (qo`l, oyoq, tana). 2. O`quv faoliyatiga tayyorgarlik : — kattalarni diqqat bilan eshita olish va uning ko`rsatmalarini aniq bajarish; — topshiriqni mustaqil bajarish; — chalg`ituvchi omillarga e’tibor bermasdan topshiriqni bajarishga kirishish. Bola avvalo maktabga jismoniy jihatdan tayyor bo'lishi ke rak. 7 yoshli bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi o`ziga xos tarzda kechadi. Bu yoshda bola organizmi jadal rivojlana di. Uning og`irligi oyiga 150 dan 200 gacha, bo`yi esa 0,5 sm gacha ko`payadi. 7 yoshli bolalar turli tezliklarda, tez va yengil yugura oladilar. Ular sakrash, konkida yugurish, chang'ida uchish, suzish singari harakatlarni ham bemalol bajarishlari mumkin. Musiqa

bo`yicha mashg`ulotlarda esa xilma-xil ritmik va plastik harakatlarni bajaradilar, turli mashqlarni aniq, tez, yengil va chaqqon bajara oladilar. 7 yoshli bolalar nerv sistemasini mustahkamlash, ularni surunkali kasalliklardan xalos etish, ko'rish va eshitish qobiliyatiga alohida e’tibor berish, shuningdek, umurtqa pog`onasining to`g`ri rivojlanishiga ahamiyat berish, nihoyatda muhim. Katta lar shu yoshdagi bolalar bilan ish olib borar ekanlar, bu yosh dagi bolalar organizmi hali o`sishi davom etayotganligini doimo hisobga olishlari lozim. Masalan, bolani majburan yozishga o`rgatish hali barmoq muskullari to`liq rivojlanmaganligi sababli ularga ma’lum darajada zarar keltirishi, bolaning chiroyli yoza olmasligi esa, o`z-o`zidan bolani o`ziga nisbatan ishonchini yoki o`qishga nisbatan qiziqishining kamayishiga olib kelishi mumkin. Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o`qishi nafaqat uning aqliy va jismoniy tayyorgarligi, balki shaxsiy, ijtimoiy-psixologik tayyorgarligiga ham bogiiq. Kichik maktab yoshidagi o'quvchilar o`rtog`ining salbiy xususiyatlarini ko`pchilik va begonalar o'rtasida bemalol ayta olish xususiyatiga ega bo`ladilar. Bu esa axloqi va odobi jihatidan tanqidga uchrayotgan bolani o`rtoqlari jamoasiga qo`shilishdan bosh tortishiga yoki umuman maktabga kelishni istamasligiga sabab bo`lishi mumkin. Shu sabab bolani o'rtoqlari va ustozlari tomo nidan tanqidga uchramaydigan darajada axloq-odob qoidalariga o`rgatish ahamiyati jihatidan kam bo'lmagan axloqiy tayyorgar lik hisoblanadi. Bolani maktabga irodaviy tayyorgarligi uni yan gi kun tartibiga amal qilishida, dars jarayonida qunt bilan bilim larni o`zlashtirishida, uy vazifalarini bajarishida o`z yordamini ko`rsatadi. Maktabga o`qish uchun kelayotgan bola yangi ijti moiy mavqeyini - turli majburiyatlari va huquqlari bo`lgan va unga turli talablar qo`yiladigan - o`quvchi mavqeyini olish uchun tayyor bo`lmog`i lozim. Ushbu xohish va harakat bolaning mak tabda muvaffaqiyatli o`qishi uchun tabiiy ravishda asos bo`la ola di. Bolaning endi o`zini katta bo`lganini, bog`cha bolasi emas, balki ma’lum bir majburiyatlari

bor o`quvchi bo`lishini anglashi, jiddiy faoliyat bilan shug`ullanayotganligini bilishi nihoyatda mu him. Bolaning maktabga borishini istamasligi ham salbiy holat hisoblanadi. Maktabga shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgar lik bolalarda tengdoshlari, o'qituvchilari bilan munosabatga kirisha olish xususiyatini shakllantirishni ham o`z ichiga oladi. Har bir bola bolalar jamoasiga qo'shila olishi, ular bilan hamkorlik- da harakat qila olishi, ba’zi vaziyatlarda ularga yon bosib, bosh qa vaziyatlarda yon bosmaslikka erisha olishi zarur. Ushbu xususiyatlar bolaning maktabdagi yangi sharoitlarga tez moslasha olishini ta’minlab beradi. 7 yoshli bolalar o`qishidagi asosiy qiyinchilik shundaki, ko`pincha bu yoshdagi bolalar o'qituvchini uzoq vaqt davomida tinglay olmaydilar, o`quv harakatlariga uzoq vaqt o`z diqqatlarini qarata olmaydilar. Bunga sabab, faqat, shu yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning rivojlanmaganligida emas, balki bolaning kattalar bilan muloqotga kirisha olish xususiyatiga ham bogiiq. Chunki, shu xususiyati rivojlangan bola lar erkin muloqotga kirisha oladilar, qiziqtirgan narsalar haqida so`ray oladilar. Natijada ularning o ’ qishga bo’lgan qiziqishlari or tadi va o'qituvchi gapirayotgan narsalarni diqqat bilan uzoq vaqt eshita oladilar. Demak, bolaning maktabga tez moslashishi va muvaffaqiyatli o`qishida shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining ham ahamiyati juda katta. Bu davrda bolalarda avvalo bilish sohalari. so'ngra esa emot sional motivatsion yo`nalish bo`yicha ichki shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu yo`nalishdagi rivojlanish obrazlilikdan ramzlikkacha bo’lgan bosqichlarni o`taydi. Obrazlilik deyilganda bolalarning turli obrazlarni yaratishi, ularni o`zgartirishi va erkin harakatga keltirishi, ramzlilik deyilganda esa belgilar tizimi (matematik, lingvistik, mantiqiy va boshqalar) bilan ishlash malakasi tushuniladi. Maktabgacha yosh davrda ijodkorlik jarayoni boshlanadi. Ijodkorlik layoqati, asosan, bolalarning konstruktorlik o`yinlarida, texnik va badiiy ijodlarida namoyon bo`ladi. Bu davrda max sus layoqatlar kurtaklarining birlamchi rivojlanishi ko`zga tashlana boshlaydi. Maktabgacha davrda tasavvur, tafakkur va nutq umumlashadi. Bu esa bu yoshdagi

bolalarda tafakkur qilish omili sifatida ichki nutq yuzaga kelayotganligidan dalolat beradi. Bi lish jarayonlarining sintezi bolaning o`z ona tilini to`liq egallashi asosida yotadi. Bu davrda nutqning shakllanish jarayoni yakunla- na boshlaydi. Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada sodda axloq me’yorlari va qoidalar egallaniladi. Bu me’yor va qoidalar bo la axloqini boshqaradi. Kichik maktab davri 7 yoshdan 10 yoshgacha davom eta di. Uning psixikasi bilim olishga yetadigan darajada rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi bolaning muhim xususiyatlaridan bi ri, unda o`ziga xos ehtiyojlarning mavjudligidir. Bu ehtiyojlar o`z mohiyatiga ko`ra faqat muayyan bilim, ko`nikma va malakalarni egallashga qaratilmay, balki o`quvchilik istagini aks ettirishdan ham iboratdir. Shu ehtiyojlar asosida bolaning o`z portfeliga, shaxsiy o`quv qurollariga, dars tayyorlash stoliga, kitob qo`yish javoniga ega bo’lish, kattalardek har kuni maktabga borish istagi yotadi. Ana shu ehtiyoj bola shaxsining shakllanishida, shuning dek, uning ijtimoiylashuvida katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Bu davrda bola, fan asoslarini o`rganish uchun biologik va psixologik jihatdan tayyor bo’ladi. Fiziologlarning fikriga ko`ra, 6 yoshga kelib bolaning katta miya yarim sharlari ma’lum dara jada rivojlangan boMadi. Lekin bu yoshda inson miyasining psi xik faoliyatni rejalashtirish, boshqarish, nazorat qilish kabi mu rakkab shakllariga javob beradigan maxsus bo’limlari hali to’liq shakllanib bo’lmagan bo’ladi (miyaning bu qismlari 12 yosh da rivojlanib bo’ladi). Miyaning boshqaruv funksiyalarini to’liq shakllanib bo’lmaganligi kichik maktab yoshidagi bolalarning xulq-atvorida, faoliyatlarini tashkil etishlarida va emotsional sohalarida yaqqol namoyon bo’ladi. Ayrim 6 yoshli bolalar ota-onasining xohishi bilan hali o`qishga tayyor bo’lmay turib, maktab ostonasiga qadam qo`yishadi. Afsuski, o'qish davomida aqliy-ruhiy zo`riqish oqibatida turli xil kasalliklarga chalinib, jismoniy va psixik rivojlanishda nuqsonlar paydo bo’ladi. Bunday bolalarda eng avvalo miya strukturasining va nerv psixik jarayonlarining maktabda

o`qish uchun to’liq yetishmaganligi, ko`ruv harakat koordinatsiyasi va kichik motorikaning rivojlanmaganligi, mantiqiy fikr mahsuldorligining pastligi kuzatiladi. Undan tashqari motivatsiya, irodaviy jihatlarining ayniqsa, ixtiyoriy diqqat va xotiraning shakllanmaganligi, xatti-harakatlarni ixtiyoriy boshqaruvdagi muammolar, bir so`z bilan aytganda hali «o`quvchi ichki pozitsiya»sining shakllanmaganligi maktabda o'qishga tayyor bo`lmagan bolalarning muvaffaqiyatli o`zlashtirib ketishlariga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Pedagoglar, ota-onalar, bolalarni erta maktabga berishning foyda yoki zarari to`g`risida o`ylaganlarida inson miyasi rivojlanishi ning neyrofiziologik qonuniyatlarini ham alohida e’tiborga olishlari lozim. Bolani erta о qish, yozish, sanashga o'rgatib uning bilish jarayonlari zo'riqurilsa, bolaning emotsional hissiy rivojla nishi uchun zarur bo`lgan miya quvvatining tanqislashuviga sabab bo`ladi. Bundan bolalarning emotsional hissiy jarayonlarining kechishida yoki jismoniy rivojlanishida kamchiliklar sodir bo`ladi. Bunday holatda energiya taqsimlanishining majburan buzilishi sodir bo`lib, u 7—8 yoshli bolalarni qo'rquv, agressivlik yoki gineraktivlik holatlariga olib keladi. Bu bolani maktabda o`qishga tayyorlash kerak emas, degan fikr emas, lekin bolaning aqliy rivojlanishiga erta o'qishni, sanashni, yozishni o'rgatish bilangina erishib bo`lmaydi. Ma’lumki, rivojlanish qonuniyatiga ko’ra, har qanday taraqqiyot ko`rgazmali obrazlilikdan abstrakt mantiqiylikka qarab boradi. Agar bola hali o`qishga aqliy, ma’naviy-ruhiy jihatdan tayyor bo`lmay turib, unga harf va raqamlarni yozish, o`qish o`rgatilsa psixik rivojlanishning teskari tomonga ketishiga sabab bo`ladi. Psixolog olimlarning fikricha, psixik va evolutsiya taraqqiyot qonunlari ham fizik qonunlardek buzilmas, hamda universaldir. Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib aytish mumkinki, neyrofiziologik jihatdan ixtiyoriy diqqat va o qish uchun zarur bo`lgan ko`plab miyada kechadigan jarayonlar asosan 7— 8 yoshda (aqliy yoshi o`zib ketgan bolalarda olti yoshda ham) shakllanadi. Ya’ni shu yoshda bola 45 minutlik aqliy mehnatga tayyor bo`ladi. Maktabda o`qishning boshlanishi 7 yoshda bo’ladigan to`rtinchi

fiziologik krizis bilan mos keladi. 7 yoshli maktabga tayyor bolada «Men shuni xohlayman» motividan «Men shuni bajarishim kerak» rnotivi ustunlik qi la boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har bir o`quvchida psixik zo’riqish kuchayadi. Bu nafaqat uning jismoniy salomatligida, balki xatti-harakatida ham. masalan, ma’lum darajada qo`rquvning kuchayishi, irodaviy faollikning susayishida namo yon boiadi. Bolaning ijtimoiy munosabatlar tizimi va faoliyatidagi kardinal o`zgarishlar uning organizmidagi barcha tizimlar va funksiyalaridagi o`zgarishlarga to`g`ri kelib boladan kuchli zo'riqish va o`z ichki imkoniyatlaridan to'liq foydalanish zaruriyatini taqozo etadi. Maktabga tayyor bo`lgan boladagi ushbu o`zgarishlar salbiy oqibatlarni olib kelmay, aksincha uning yang' sharoitlarga muvaffaqiyatli moslashuviga yordam beradi. O`qituvchining munosabat uslubi o`quvchining faolligiga bevosita ta’sir ko'rsatadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar tez chalg`iydilar, uzoq vaqt diqqatlarini bir narsaga qarata olmaydilar, ta’sirchan hamda emot sional bo’ladilar. Kichik maktab yoshidagi o`quvchi faolligining asosan uch xil ko'rinishi mavjud bo lib, bular: jismoniy, psixik va ijtimoiy faollikdir. Jismoniy faollik — sog`lom organizmning ha rakat qilishga bo`lgan turli mavjud to`siqlarni yengishdagi tabiiy ehtiyojidir. Bu yoshdagi bolalar nihoyatda serharakat bo`ladilar. Bu jismoniy harakat bolaning atrofdagi narsalarga qiziqish bi lan qarayotganligi, ularni o`rganishga intilayotgani bilan ham bog`liqdir. Bolaning jismoniy va psixik faolligi o`zaro bog`liqdir. Chunki, psixik sog`lom bola harakatchan bo`ladi, charchagan, siqilgan bola esa deyarli hech narsa bilan qiziqmaydi. Psixik faollik - bu normal rivojlanayotgan bolaning atrof olamdagi predmetlarni, insoniy munosabatlarni bilishga nisbatan qiziqishdir. Psi xik faollik deganda, bolani o`zini bilishga nisbatan ehtiyoji ham tushuniladi. Maktabga birinchi bor kelgan bolada qator qiyinchi liklar yuzaga keladi. Ularning, avvalo, bir qancha maktab qoi dalariga bo`ysunishi qiyin kechadi.

Boshlang`ich sinf o`quvchisi uchun eng qiyin qoida bu dars vaqtida jim o'tirishdir. O'qituvchi- lar o'quvchilarning doimo jim o`tirishlariga harakat qilishadi, le kin kam harakatli, passiv, quvvati kam bo'lgan o`quvchigina dars jarayonida uzoq vaqt jim o`tira oladi. Birinchi sinfning birinchi kunlaridan boshlab bola yengishi kerak bo`lgan bir qancha qiyinchiliklarga uchraydi. Bu qiyinchiliklar: maktab hayotini o`zlashtirish, yangi kun tartibini yaratish va unga moslashish, u uchun yangi bo`lgan sinf jamoasiga qo`shilish, xatti-harakatlarini chegaralovchi qoidalarni qabul qi lish, o`qituvchi bilan munosabatlarni o`rnatish, oilaviy munosabatlarni qabul qilish va h.k. Bunday vaziyatlarda kattalar, ya’ni ustoz va ota-onalar bolalarga albatta yordam berishlari zarur. Maktabga moslashish Birinchi bor maktabga kelgan bola hali o`zini to`liq anglashi va o`z xatti-harakatlarini aniq bilishi qiyin. Faqat o`qituvchigina bolaga me’yorlar qo`yishi, ularning xatti-harakatlarini baholashi, o`z xatti-harakatlarii boshqalar bilan moslashtirishga sharoit yaratishi mumkin. Boshlang`ich sinfda o`quvchilar o`qituvchi to monidan qo`yiladigan yangi talablar va shartlarni qabul qiladilar, shuningdek, ularning qoidalariga to`la amal qilishga harakat qiladilar. Maktabga qabul qilingan bolalarning hayoti birmuncha qiyinlashib boradi. Birinchi kunlardan boshlab o`quvchi bir qan cha qiyinchiliklarni boshdan kechiradi: yangi maktab muhitiga moslashish; yangi kun tartibini ishlab chiqish; yangi tengdoshlari jamoasiga kirishish; xulq-atvorda ko`pgina cheklov va ustanovkalarni qabul qilish, o`qituvchi bilan munosabat o`rnatish, oilaviy vaziyatlarda yangi munosabatlarning uyg`unligini ta’minlash. Shu bilan birga o`quvchi yangi huquqlarga ham ega bo'la di: kattalar uning o'quv topshiriqlariga, dars qiladigan joyiga va o`quv qurollariga hurmat bilan munosabatda bo'ladi. Qulay sharoitlarda o`quv vaziyatlarini qabul qilish, egallash ikki oy (ba’zan bir yilgacha) davom etadi. Sevikli va g`amxo`r ota-onalar

farzandining «o`quvchi bo`lish» imkoniyatini qadrlab, o`quv faoliyati talablari majmuasini egallashga yordamlashmoqlari darkor. Bunday qiyin vaziyatda bolani o`zi mustaqil eplaydi deb, o`z holiga tashlab qo'yish mumkin emas, lekin bunda boladagi tashabbuskorlik cheklanishi mumkin. Ota-onaning qo`llab-quvvatlashi maktabda beriladigan topshiriqlarga yuqori qiziquvchanlik tarzida portfelini yig'ish, keyingi kunga tayyorlanish tarzida bo`lishi mumkin. «O`qituvchi aytgan topshiriqlarning» barchasini aniq bajarishga farzandining intilishini tushunish bilan qabul qilish lozim. O`qituvchilar va o`quv dasturlarining takomillashtirilmagani haqida fikrni keyinga qoldirgan ma’qul. O`g`il bolalar va qizlar rivojlanish tempidagi o'zgarishlar saqlanib qoladi. Qiz bolalar hamma tomondan rivojlanishda o`g`il bolalardan oldinga o'tib oladilar. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning axloqiy onglari I va IV sinfdagi o`qish mobaynida muhim o`zgarishlarga uchraydi va axloqiy sifatlar, bilim va tasavvurlar sezilarli darajada boyiydi. Bola o`quv faoliyatida o`qituvchi rahbarligida insoniy an’analar asosida harakat qilishga o`rganadi, o`z irodasini o`quv maqsadlariga erishish uchun mashq qildiradi. O'quv faoliyati boladan nutq, diqqat, xotira, tasavvur va tafakkurini kerakli darajada rivojlanishini talab etgan holda, bola xulq- atvorining rivojlanishi uchun yangi sharoitlarni yaratadi. Kichik maktab davri bu anglanilgan va ixtiyoriy xatti-harakatlarga o`tish davridir. Bola faol ra - vishda o`zini o`zi boshqarishga, qo`yilgan maqsadlarga ko`ra o`zining faoliyatini tashkil etishga o'rganish davridir. Kichik maktab davrida xatti- harakatlarning yangi shakllarini paydo bo`lishi be vosita o`quv faoliyati bilan bog`liqdir. Hech bir o`qituvchi mak tabga birinchi bor kelgan boladan o`zi o`rgatmagan arifmetik misol va masalalarni yechishni talab etmaydi, lekin afsuski, juda ko`p o`qituvchilar ulardan qunt bilan o'qishni, uyushqoqlikni, mas’uliyatlilikni, tartibga aniq rioya etishni talab etadilar. Vaholanki, ushhu

ko`nikmalar o'qituvchi tomonidan ma’lum odat va malakalarga o'rgatilganidan so`nggina paydo bo`ladi. Ixtiyoriy ravishda harakat qilish layoqati butun kichik maktab davri davomida shakllanadi. Psixik faoliyatning oliy shakli singari ixtiyoriy xatti- harakatlar ularning shakllanishini asosiy qonuniga bo`ysunadi. Unga ko`ra yangi xatti-harakatlar avvalo katta lar bilan bo`lgan umumiy faoliyatda yuzaga kelib, bola shunday xatti-harakatlarni tashkil etish imkonivatlarini o`rganadi va shun dan keyingina u bolaning individual xatti-harakat usuliga aylana di. Kattalar bolalarni amaliy jihatdan o`z vaqtlarini to`g`ri taqsimlash borasida yaxshi o`qish. o`ynash, sayr qilish va boshqa narsalar bilan shug'ullanish qoidalariga o`rgatadilar. Demak, oilada bola u bilan hisoblashadigan, maslahatlashadigan yangi bir o`rinni egallaydi. Kichik maktab davri bu ijobiy o'zgarishlar va yangilanishlar davridir. Shuning uchun ham rivojlanishning shu bosqichida har bir bola erishgan muvaffaqiyatlar darajasi nihoyatda muhim hisoblanadi. Agar shu yoshda bola bilish, o'rganish quvonchini his etmasa, o`qish malakalarini egallay olmasa, do stlashishni bilmasa, o`ziga nisbatan, o`z imkoniyat va layoqatlariga nisbatan ishonchli bo`la olmasa, bu ishlarni kelgusida amalga oshirish qiyinroq bo`lib, boladan yuqori ruhiy va jismoniy zo`riqishni talab etadi. Bu davrga kelib bola atrofidagilar bilan o`zaro munosabat da ma’lum bir natijalarga erishgan, o`zi xohlayotgan narsalarni hamda, o'z sinfi va oilasida o`zi egallagan o`rnini aniq biladigan bo'ladi. Shuningdek, u о zini-o'zi boshqarish malakasiga ega bo'ladi. vaziyat va holatga qarab ish yurita oladi. Bu yoshdagi bolalar xatti-harakatlari va motivlari ularning o'zlariga beradigan baholariga qarab «Men yaxshi bolaman» emas, balki bu xatti- harakatlar o'zgalar ko'z o'ngida qanday namoyon bo'lishiga qarab baholanishini tushuna boshlaydilar. Bola maktabda noaniqlikka duch kelsa, kattalarning xatti-harakatlari ma'nosini tushunmasa unda taqlidchanlik rivojlanadi. Bolaning taqlidchanligi ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo'lishi mumkin. Ixtiyorsiz taqlidchanlik ustozi va sinfdoshlarining xatti-harakatlarini

o`zlashtirishga olib keladi. Bunda xatti-harakatlarni anglamagan ravishda egallaydi. Shuni hamisha yodda saqlash lozimki. bola ixtiyorsiz ravishda nafaqat chiroyli va kerakli narsalarga, balki turli salbiy ko`rinish va holatlarga ham taqlid qilishi mumkin. Ixtiyoriy taqlidchanlik irodaviy zo'riqishni talab etadi. Bunday vaziyatlarda bola maqsadga yo'naltirilgan ravishda u yoki bu xatti-harakatni amalga oshira- di, bu xatti-harakatlarini qoida, namuna etalonga moslashtirishga intiladi. O`qituvchi boladagi ixtiyoriy taqlidchanlik xususiya ti orqali ularda samarali ijtimoiy odat va xislatlarni rivojlantirishi mumkin. Har qanday xatti-harakat va faoliyatda o'qituvchi bola ni baholaydi, o`quvchi shu baholash asosida esa o`z-o`zini baholashga o'rganib boradi. Bolaning usioziga bo'lgan munosabati yomon baho olib xafa bo`lgan taqdirda ham ijobiy bo`lib. unga ishonch bilan qarashi saqlanib qolaveradi. 3- 4-sinflarda o`quvchilarda o`rtoqlari va sinfdoshlari o`rtasida mavqeli bir o`rinni egallashga harakat yuzaga kelib, o`rtoqlari fikrlariga asoslanish paydo bo'ladi. O`qishning ijtimoiy ahamiyatini tushunish (2-3-sinflarda) o'qish mazmunini va bilimlarni egallash yo`llariga qiziqishning yuzaga keltirilishi bilan mustahkamlanishi mumkin. Bunday holda kichik maktab davrining oxirlarga borib o`qishga nisba tan motivatsiyaning pasayishi ko`zga tashlanmaydi. Kichik mak tab davrida maqsadni qo'yish shu bilan xarakterlanadiki, o`quvchi o'qituvchi tomonidan berilgan maqsadlarni qabul qilishga tayyor bo`ladi. Kichik maktab davrida o`quvchining o`z xatti- harakatlari ni o`qituvchi qo`ygan maqsad va vazifalarga moslashtirishi sinfdan-sinfga ko'tarilgan sari kuchayib boradi. Bu o'quvchining maktab qoidalariga amal qilishida, sinrdagi vazifalarini bajarishi- da ko'rinadi. O`quvchi darsdagi va darsdan tashqari o`z vaqtini mustaqil tashkil etish borasidagi maqsadlarining ahamiyatini belgilashni o`rganib boradi. Bu uy vazifalarini bajarish tartibiga amal qilishda ko`rinadi. Mustaqil ravishda o'qituvchi tomonidan qo`yilgan maqsadlardagi oraliq maqsadlari tizimini,

masalan, masalani yechishning o`z yo`llari va bosqichlarini mustaqil aytib bera oladi, shuningdek, oraliq maqsadlarga erishish vositalarini belgilay oladi. Kichik maktab davrida maqsad qo`yishning murakkab xarakteri birinchi sinf o`quvchisining irodaviy xat ti-harakatlari bilan bog'liqligi tadqiq etilgan. Yuqorida ko'rsatib o`tilganlar kichik maktab davridagi o`quvchilarning motivatsion sohasi o`zgarib borishini, maktabgacha davrda boigan umumiy bilish va motivlarning ijtimoiy yo`nalganligi aniqlanib, «o'quvchi mavqei»ni egallashiga. ya’ni maktabga borishga intilish, bu pozitsiya qondirilganidan so`ng esa yangi munosabatlarning - o`quv motivlari va bir qadar murakkab shaklda bo`lgan ijtimoiy motiv larning yuzaga kelishidan dalolat beradi. Kichik maktab davri ning oxirlariga kelib o'quvchilarda o`quv-bilish motivlari, ya’ni faqat yangi bilimlarnigina emas. hatto umumiy qonuniyatlarni emas, balki yangi bilimlarni topishning aynan biron-bir yo’llarini egallashga qiziqish shakllantirilgan bo`lishi lozim. Ushbu mo tivlarning shakllantirilishi kichik maktab yoshidagi bolalarning o`rta maktabga tayyorgarligining zaruriy jihati hisoblanadi. O`qish faoliyati kichik maktab yoshidagi o`quvchining aql- idroki, sezgirligi, kuzatuvchanligi, eslab qolish va esga tushirish imkoniyatlarining rivojlanishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratadi, hisoblash malakalarini shakllantiradi. Shu yoshdagi bola idrokining o'tkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi, xayoli- ning yorqinligi, xotirasining kuchliligi, tafakkurining yaqqolligi o`zining qiziquvchanligi, ishonuvchanligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Kichik maktab davrida o`qish faoliyati bilan shug`ullanish, jumladan, moddiy narsalarning har xil xossalari bilan tanishish sezgilarning o'sishiga katta ta’sir ko`rsatadi. Kichik maktab yoshida gi o`quvchilarda asosan farq qila olish, ko`rish va eshitish sezgilari ayniqsa tez o`sadi. 7—10 yoshli bolalarda ranglarning tuslarini sezish 45% ortishi. 10—12 yoshgacha bolalarda esa 65% gacha ortishi rus olimlari tomonidan aniqlangan. Kichik maktab o`quvchilarini rasm chizishga o`rgatish ranglarni farqlash

sezgirligining o`sishiga katta ta’sir ko l rsatadi. Ohanglarni farq qilish sezgirligi. ayniqsa bolalarga musiqa va ashula o`rgatish jarayonida kuchli sur’atda o'sadi. Sezgilarning o`sishida, shuningdek, jismoniy tarbiya mashg'ulotlarining ham ahamiyati katta. Aniq harakat qilishga jalb etuvchi mashqlar bolalarning muskul-harakai sezgilarini o'stiradi. Kichik maktab davriga kelib idrokning hamma turlari asosan ta’lim- tarbiya tufayli mazmun. aniqlik, ravshanlik jihatdan ko'p darajada takomillashadi. Mazkur yoshdagi bolalar o`z idroklari- ning aniqligi, ravonligi, o`tkirligi bilan boshqa yosh davrdagi insonlardan keskin farq qiladi. Ular har bir narsaga berilib, o'ta sinchkovlik bilan qarashlari sababli idrokning muhim xususiyatlarini o`zlashtirish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Birinchi sinfga kelgan bola predmetlarning rangi, shakli va kattaligini, ularni makonda joylashishini bilish bilan, birga ularni taqqoslay oladi. Maktabda muvaffaqiyatli o`qish uchun bola sensor rivojlanganlik darajasining yuqori bo`lishi juda muhim hisoblanadi. Maktab yoshiga kelib, normal rivojlanayotgan bolalar rasm va suratlar real hayotni aks ettirayotganligini yaxshi tushunadilar. Shuning uchun ham surat va rasmlarda nimalar aks etganini real hayotga taqqoslagan holda bilishga harakat qiladilar. Bola rasmlarda atrof-hayotdagi narsalarni kichiklashtirib tasvirlanganligini anglay biladi. Bu tasvirlar bolalarda estetik va badiiy didni rivojlantiradi. Chunki, bola shu rasmlar orqali olam go`zal- ligini, uning turfa ranglardan iborat ekanligini anglaydi, ajratadi va o z munosabatini bildira oladi. Ta’lim-tarbiya jarayonida bola larda ixtiyoriy idrok va kuzata olish qobiliyati o`sadi. Kuzata bilish muvaffaqiyatli o`qish uchun zarur shartlardan biridir. O`quvchilarda kuzata bilish qobiliyati ularning tafakkuri, irodasi, qiziqish, havaslari bilan birgalikda o`sib boradi. Bu yoshdagi o`quvchilar o`z idroklarini mustaqil idora eta oladilar. Boshlang`ich sinf o`quvchilari katta yoshdagi odamlardan deyarli qolishmasdan to`g`ri chiziqni ko`z bilan chamalab teng ikki bo`lakka bo`la oladilar, narsa va chiziqlarni katta- kichikligiga qarab taqqoslay oladilar, narsalarning fazoda turgan o`rnini,

ularning qaysi biri yaqinroq yoki uzoqroq, qaysi biri balandroq yoki pastroq joylashganini ko`z bilan chamalab, shu masofani bosib o'tish uchun talab qilinadigan vaqtni ham taxminan hisoblay oladilar. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq muddatli va shartli barqaror bo`ladi. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida diqqatni irodaviy zo`r berish bilan boshqarish va vaziyatga moslash imkoniyati yaxshi bo`lmaydi. Buning asosiy sababi, ularda ixtiyoriy diqqatning kuchsizligi va beqarorligidir. Bolalarda ixtiyor siz diqqat ko`proq rivojlangan bo`ladi. Boshlang`ich sinf o`quv ma- teriallarining yaqqolligi, yorqinligi, jozibadorligi, o`quvchida beixtiyor his-tuyg`ularni uyg`otadi va kuchli irodaviy zo`riqishsiz fan asoslarini egallash imkonini beradi. 1-2-sinf o`quvchilari diqqatining o`ziga xos xususiyatlaridan biri - uning yetarlicha barqaror emasligidir. Shuning uchun ham ular o`z diqqatlarini uzoq muddat muayyan narsalarga qarata olmaydilar va diqqat obyektlari ustida uzoq tura olmaydilar. Ta’lim jarayoni kichik maktab yoshi dagi o`quvchilarning ixtiyoriy, barqaror, mustahkam. kuchli, faol ongli diqqatni rivojlantirishga qulay shart-sharoit yaratadi. Bilim olish jarayonida mustaqil aqliy mehnat qilish, misol-masalalar yechish, mashqlar bajarish, takrorlash irodaviy zo`r berish jarayoni da ixtiyoriy, ongli diqqat tarkib topadi. O`quv faoliyati boladan berilgan o`quv materiallarini esda saqlab qolishni talab etadi, o`qituvchi o`quvchisiga nimalarni eslab qolishi zarurligi haqida ko`rsatmalar beradi. O`quvchi nimani eslab qolishi kerakligini takrorlaydi, uni tushunib olishga harakat qiladi. Lekin bu yoshda ixtiyorsiz xotira, shubhasiz, ustunlik qiladi. Bolaning xotirasida saqlab qolishini asosan uning ishga bo`lgan qiziqishi belgilab beradi. O`quv materialini tushunish, es lab qolishning asosiy sharti hisoblanadi Birinchi signal sistemasi ikkinchi signal sistemasidan birmuncha ustunligi tufayli kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda mantiqiy xotiradan ko`ra ko'rgazmali harakatli xotira ustunlik qiladi. Shuning uchun ham ular nazariy qonun va qoidalardan, mavhum tushunchalardan ko`ra yaqqol ma’lumotlar, axborotlar, voqea va hodisalarni,

obrazlar va narsalarni tezroq hamda mustahkamroq eslab qoladilar va uzoq muddat esda saqlaydilar. Kichik maktab yoshidagi bolalar ta’lim olish munosabati bilan mantiqiy, ya’ni ma’nosiga tushunib esda qoldirish qobiliyati o`sib boradi. Esda qoladigan material- ning hajmi kengayib boradi, materialning mazmunini tushunish ham chuqurlashadi va murakkablashadi. Ba’zan boshlang`ich sinf o'quvchilari, hatto mazmuni tushunarli bo`lgan materialni ham ma’nosiga e’tibor bermasdan, mexanik ravishda o`rganib oladilar. Respublikamizning psixolog olimi E.G`.G`oziyevning fikriga ko`ra, buning sabablari quyidagilar: 1) ularning mexanik xotira si boshqa xotira turlariga qaraganda yaxshiroq rivojlangani uchun ham ma’lumotlarni aynan, o`zgarishsiz eslab qolish imkonini be radi; 2) o'quvchilar o`qituvcbi qo'ygan vazifani anglab yetmaydilar, natijada uning «to`g`ri tushuntirib ber» degan talabini so`zma-so`z takrorlash deb biladilar; 3) ularning nutq boyligini yetishmasligi (ilmiy atamalar, til qonuniyatlarini bilmasligi) materialni ijodiy to`ldirish, unga qo`shimcha qilish imkoniyati yo`qligi uni so'zma- so`z qaytarishni osonlashtiradi; 4) o`quvchilar matnni to’g’ri usullar bilan eslab qolishni bilmaydilar. Bunday holat shu yoshda gi bolalarda albatta bo’lishi kerak emas. Mexanik esda qoldirish ko`pincha o qituvchilar o`quvchilarida mantiqiy xotirani o`stirishga yetarli e’tibor bermagan hollarda bo`lishi mumkin. Ta’lim ja rayonida o`quv materialining ma’nosini, mohiyatini, turli mulohazalarni, dalillarni, ilmiy asoslarini eslab qolish va esga tushirish orqali o`quvchilarda mantiqiy xotira takomillashadi. Birinchi sinfdan boshlab ixtiyoriy esga tushirish qobiliyati tez rivojlana bosh laydi. O`qish jarayoni uchun ixtiyoriy esda qoldirish ham. ixtiyoriy esga tushirish ham barobar talab etiladi. Busiz o`qish jarayoni ning normal bo`lishi mumkin emas. O`quvchilardan faqat o`rganib, bilib olishgina emas, balki o`rganib bilib olganini xotirlay olish ham talab etiladi. O`quv materialini muayyan sistema bilan xotirlash faqat ixtiyoriy esga tushirish yo`li bilan bo`lishi mumkin. O`quvchilar tushuncha va qoidalarni ta’riflab berolmay qolganlarida

yoki ta’riflash mumkin bo`lmagan paytlarda tasvirlab, taqqoslab, xarakterlab, misollar bilan ko`rsatib beradilar. Dars jarayonida o`qituvchi turli vaziyatlarni tasavvur qilishni so`raydi. Bu holat, albatta, biron-bir yordamchi qurollar-predmetlar, maketlar, sxemalar bo'lgan taqdirdagina o`quvchi tasavvurini rivojlantirishi mumkin. Aks holda bu yoshdagi bolalar mustaqil tasavvur, harakatlar qilishga qiynaladilar. Kichik maktab davri da tasavvur asosan bolalar rasm chizayotganlarida, shuningdek, ertak va hikoyalar to'qiyotganlarida rivojlanadi. Kichik mak tab yoshidagi o`quvchilar o`z xayollari va tasavvurlariga asoslan- gan holda qiziqarli ertak va hikoyalarni o`zlari mustaqil ravish da to`qiy oladilar. Kichik maktab yoshidagi bolalar tasavvuri juda keng va xilma-xil bo`ladi. Ayrim o`quvchilar real borliqni tasav vur etsalar, boshqalari esa fantastik obraz va vaziyatlarni tasav vur etadilar. Shu bois kichik maktab yoshidagi bolalarni realist- lar va fantazyorlarga ajratish mumkin. Bolalar ko`pincha o`zlariga ma’lum siymolar, sujetlardan foydalangan holda yangi obrazlarni tasavvur etadilar, yaratadilar. Juda ko`p multfilmlar ana shun day bolalarning tasavvurlari asosida yaratilgan. Turli tasavvurlar zamirida ularning qo`rquvni yengishi, do`st topishi, xursandchilik hislari yotadi. Bundan tashqari, tasavvur terapevtik natijaga olib keluvchi faoliyat sifatida ham namoyon bo`lishi mumkin. Bola real hayotda qiyinchiliklarga duch kelib, ulardan chiqib ke- ta olmagan holatda ham ko'pincha xayolga beriladi. Masalan, mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan bola o`zining hamma ha vas qiladigan oilasi, uyi bo`lishini, bu uyga o`g`rilar kelib qolsa, u qahramonlik qilishini tasavvur qiladi. O`z tasavvurida yaxshi yoki yomon holatlarni boshidan kechirgan bola o`zining kelgu si xatti-harakatlari motivatsiyasi uchun zamin tayyorlaydi. Kattalarga nisbatan bolgan tasavvurning bolalar hayotidagi ahamiyati juda katta. Bola tasavvur qilib atrof-hayotni chuqurroq bila bosh laydi, o`z-o`zining shaxsiy tajribasidan tasavvur yordamida chetga chiqa oladi, ijodiy layoqati rivojlanadi, shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishiga xizmat qiladi. Maktabning birinchi sinfiga kelgan bolada xayol yetarli darajada rivoj topgan

bo`ladi va u xilma-xil tasavvurlarning kattagina zaxirasiga ega bo`ladi. O`qish jarayoni da u faqat idrok va xotira tasavvurlariga tayanib qolmasdan, balki shu bilan birga, xayolida yaratilgan tasavvurlarga ham tayanib, o`rgatilayotgan materialni yaqqol tarzda o`zlashtira boradi. Bolaning xayoli tevarak-atrof taassurotlari, tasviriy san’at asarlarini yetarli darajada aks ettirishda vujudga keladi. Siymolar, shartli belgilar, tabiat manzaralari jamlanib, o`quvchilarda xayol paydo bo`ladi. Boshlang`ich sinf o`quvchilari o`ynaydigan o`yinlarda ham ularning xayolini o`sishi davom etaveradi. O`quvchilar o`z o`yinlarida turli narsalarni yasaydilar, turli yerlarga sayohat qiladilar. Bunday o`yinlardan o`quvchi mazmundor taassurotlar oladi va unda turli tasavvurlar hosil bo`ladi, uning ijodiy, qurish- yasash va badiiy qobiliyatlari o`sadi. Kichik maktab yoshi dagi o`quvchining xayoli o'zining kengligi va mazmundorligi jihatidangina o`zgarib qolmasdan, balki yo`nalishi jihatidan ham o'zgaradi. Kichik maktab davridagi o`quvchining ixtiyorsiz xa yoli ham, ixtiyoriy xayoli ham maktabgacha yoshdagi bolalarning xayolidan o'zining barqarorligi bilan farq qiladi. Maktabga kelish arafasida bolaning so`z boyligi o`z fikrini bayon eta oladigan darajada ortadi. 7 yoshdagi normal rivojlanayotgan bola o`z nutqida 3000—7000 so`zni ishlatadi. Bolalar nutqining o`sishida ularning maktabdagi o`qish faoliyati ayniqsa, katta rol o`ynaydi. Bola maktabga kelmasidan oldin o`zi qan day gapirayotgani ustida o`ylab o`tirmasdan, o`z nutqidan faqat aloqa va bilish vositasi tariqasida foydalanadi. Maktabda esa bola gaplashayotgan til o'qitiladigan va o'rganiladigan fan bo`lib qoladi. Maktabda o`qiyotgan: bola o`z ona tilining grammatikasi bilan shug`ullanishi natijasida, o`z nutqini grammatika qoidalariga mu vofiq ongli ravishda tuzishni o`rganadi. Grammatikani o`rganish jarayonida bola nutqining fonetika jihati aniqlanadi, nutqning morfologik jihati to`g`ri bo`lib boradi, sintaksis tuzilishi esa ancha takomillashadi. Nutqning ayrim jihatlariga xos bo`lgan bu sifatlar faqat grammatikani o'qib o`rganish natijasidagina o`sib qolmasdan, balki, shu bilan birga, maktabda o`qitilayotgan boshqa fanlarning ta’siri ostida ham o`sadi.

Maktabda o`qitilayotgan hamma fanlarni o`rganish va shu fanlar bilan shug'ullanish jarayonida o'quvchi nutqining lug`at zaxirasi boyiydi, so`zlarning mazmuni chuqurlashadi va kengayadi, har qaysi so'zning, har qaysi atamaning ma’nosi aniqlanadi. Boshlang`ich sinf yoshidagi bolalar nutqi asosan ot, sifat, son, fe’l va bog`lovchilardan iborat bo`ladi. Bu yoshdagi bolalar o`z nutqlarida qaysi so`zlarni ishlatgani afzal-u, qaysilarini ishlatish mumkin emasligini farqlay oladilar. 7 yoshli bola jumlalarini murakkab grammatik tizimda tuza oladi. Bola butun bolalik davrida nutqni jadal ravishda egallab borib, uni o`zlashtirishi ma’lum bir faoliyatga aylana boradi. 7—9 yoshli bolalar nutqining o`ziga xos xususiyatlaridan biri shunda- ki, ular o`z fikrlarini bayon etish uchungina emas, balki o`z suh- batdoshining diqqatini o`ziga jalb qilish uchun ham gapiradilar. Bu davrda bolaning yozma nutqi ham shakllana boshlaydi. Yozma nutq jumlalarni to`gri tuzish va so`zlarni to`g`ri yozishga ma’lum talablar qo'yilganligi bilan xarakterlanadi. Bola so`zlarni qanday eshitgan bo`lsa, shundayligicha yozilmasligini bilishi, ularni to`g`ri talaffuz etishga va yozishga o`rganishi zarur. Yozma nutqni egallash asosida bolalarda turli matnlar haqida ma’lumotlar yuza ga keladi. Bu davrda yozma nutq endigina shakllana boshlaganligi bois, bolada o`zi yozgan fikrlarni, so`z va harflarni nazorat etish malakasi hali rivojlanmagan bo`ladi. Lekin unga ijod qilish imkoniyati beriladi. Ushbu mustaqil ijodiy ish kichik maktab yoshi dagi o'quvchilarda berilgan mavzuni anglash, uning mazmunini aniqlash. fikrini bayon etish uchun ma’lumot to'plash, muhim jihatlarini ajratib olish, reja tuzish, uni ma’lum ketma-ketlikda ba yon etish, malakasini yuzaga keltiradi. Jumlalarni to`g`ri tuzish, aynan shu mazmunga mos so`zlarni topish va ularni to`g`ri yozish, tinish belgilarini to`g`ri qo`yish, o`z xatolarini topa olish va to`g`rilash aqliy rivojlanishning ko`rsatkichlaridan hisoblanadi. 7—11 yoshli o`quvchilarning bilish jarayonlaridagi ixtiyoriylik irodaviy zo`riqish asosidagina, shuningdek, bola o`zini atrofdagilarning talabini bajarishga yoki shaxsiy harakat qilishga intilgandagina yuzaga kelishi

mumkin. Kichik maktab yoshidagi bola psixikasining sog`lomligida, uning bilish faolligida tafakkurning ham rivojlanishini ko`rish mumkin. Bolaning qiziquvchanligi, asosan, atrof-olamni bilish, o`rganishga qaratilgan bo'ladi. Boshlang'ich sinf o'quvchisi o`ynab turib, olam sir-sinoatlari, sabab- hodisalari va bog`liqlaridan xabardor bo`lishga intiladi. Masalan, u o`zi mustaqil ravishda qan day predmetlar suvda cho`kishi, qaysilari esa suzishini tadqiq qi la oladi. Bola aqliy munosabatlarda faol bo`lsa, u shunchalik ko`p savol beradi va bu savollar, asosan, xilma-xil bo'ladi. Bolani qor, yomg`ir qanday yog`ishi, quyosh kechasi qayerda bo`lishi, mashina qanday qilib yurishi, yerdan osmongacha bo`lgan masofani bilish juda qiziqtiradi. Bu ularning «Nima uchun? », «Qanday qilib? », «Nima orqali? » kabi savollariga javob olishga qaratilgan bo'ladi. Bu yoshdagi bolalar asosan o`zlari ko`rib turgan narsalar haqi da chuqurroq fikr yurita oladilar. Bu yoshdagi bolalar tafakkurining asosiy turi obrazli tafakkurdir. Bolalarga beriladigan va aso san maktabda amalga oshiriladigan ta’lim bolalar tafakkurining o'sishi uchun g'oyat katta ahamiyatga egadir. Masalan, psixolog olim Piaje tadqiqotlarida 7 yoshli bolalardan bir-biri bilan teng bo'lgan idishlardagi suv miqdori so'ralgan. Bolalar «Idishlardagi suv miqdori teng», — deb javob berishgan. Aynan shu miqdordagi suv bolalar ko`z o'ngida turli xil balandlikdagi idishlarga quyilib, so'ngra qaysi idishdagi suv miqdori ko`pligini so'ralganida bola lar ingichka, lekin baland idishdagi suvning miqdori ko'pligini aytishgan. Bolalar aynan o`sha suv miqdorini yana bir-biri bilan teng bo'lgan idishlarda ko`rganlaridan so'nggina o`z javoblari noto`g`riligini bilganlar. Aynan shunday tajriba bir xil kattalikdagi plastilin shakllari o`zgartirilganida hamda teng miqdordagi tugmachalar orasi ochiqroq qilib qo`yilgan qatordagi tugmachalar bi lan solishtirilganida ham xuddi shunday javoblar bo'lgan. Bu tajriba 7 yoshli bolalar asosan ko`rganlari bo`yicha fikrlashlarini isbotlab beradi. Bolalarga beriladigan va asosan mak tabda amalga oshiriladigan ta’lim bolalar tafakkurining o'sishi uchun g`oyat katta

ahamiyatga egadir. Ta’lim va maktabda beri ladigan bilimlarni o`zlashtirish jarayonida, kuzatuvchanlik, xotira va xayol o`sib borishi bilan kichik maktab yoshidagi bolalar tafak- kuriga material bo'ladigan narsalar doirasi kengaya boradi, bola larda mantiqiy tafakkur va tanqidiy fikrlash о’sib boradi. Ta’lim jarayonida bolaning tafakkuri katta o`sish yo`lni — konkret tafakkurdan abstrakt — nazariy tafakkurga o'sish yo`lini bosib o`tadi. Kichik maktab yoshidagi bolalarning tafakkuri hali ham amaliy, konkret tafakkur bo`ladi, lekin ta’lim jarayonida bola larning bunday konkret tafakkuri, maktabgacha tarbiya yoshi dagi bolalarning konkret tafakkuriga qaraganda, murakkabroq va mazmunliroq bo`lib qoladi, ulardagi fikrlash jarayonlarining hammasi takomillasha boradi. Maktabda o’quvchi bola tobora murakkabroq narsalarni va o`zi idrok qilayotgan narsalarni ham da hodisalarnigina emas, balki shu bilan birga, tasavvur qilayot gan narsalar va hodisalarni ham bir-biriga taqqoslashni, analiz va sintez qilishni o`rganib oladi. Bolaning maktabdagi o`qishi jarayonida unda abstraksiyalash qobiliyati o`sa boshlaydi. Matematika darslarida amaliy konkret sanashdan abstrakt hisoblashga o`tilgan vaqtda, shuningdek, ona tili darslari davomida bu qobiliyat ayniqsa, sezilarli sur’atda o`sadi. Boshqa fanlarni o`qish jarayonida bu qobiliyat yanada o'sadi. Bola analiz qilish, abstraksiyalash va taqqoslashni, mashq qilish yo`li bilan narsalarning muhim belgilari bilan ahamiyatsiz belgilarini bir-biridan farq qilishni, predmet, voqea- hodisalarning muhim belgilariga qarab turib xulosalar chiqarishni o`rganadi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning tafakkuri mantiqiy fikrlash, mulohaza yuritish, hukm va xulosa chiqarish, taqqoslash tahlil qilishning turli usullarini qo`llashda o'ziga xos xususiyat lari bilan maktabgacha yoshdagi bolalar va o'smirlardan farq qila di. Ta’lim jarayonida tafakkur operatsiyalariga, mustaqil fikrlashga o'rgatish kichik maktab yoshdagi o`quvchilarni barkamollikka erishtirishning garovidir. 7—11 yoshli bola mantiqiy fikrlay oladi, lekin bu yosh asosan ko`rganlariga tayanib, ta’lim

olishga senzitiv bo`lgan davr hisoblanadi. Boshlang`ich maktabning o`zidayoq bolalar birinchi sinfdan boshlab ko`p miqdorda xilma-xil tushunchalarni - grammatikaga, arifmetikaga, tabiatga doir, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy tushun chalarni o`zlashtirib oladilar. O`quvchilar o`zlashtirib oladigan tushunchalar doirasi, asosan, har qaysi sinf uchun turli fanlar yuzasidan tuzilgan o`quv dasturi bilan belgilanadi. Muayyan ilmiy mazmunga ega bo`lgan tushunchalar o`quvchilarga mantiqiy ifodalangan shaklda bayon qilib beriladi. O`quvchilar o'zlarining ham tushunchalarini mazmunini ta’riflab, ularning jins va turlariga doir belgilarini ko'rsatib, aytib berishni o`rganadilar. O`quvchilar tu - shuncha va qoidalarni ta’riflab berolmay qolganlarida yoki ta’rif- lash mumkin bo`lmagan paytlarda tasvirlab, taqqoslab, xarakterlab, misollar bilan ko`rsatib beradilar. N.S. Leytes mulohazalariga ko`ra, inson yoshi ulg`aygan sari aqliy rivojlanish darajasi birmuncha ko`tariladi, uquvchanlik xususiyati esa birmuncha pasayadi. Ki chik maktab yoshidagi bolalarning uquvchanligi, albatta, o`smir va o`spirinlarga nisbatan yuqori, lekin o'smir va o`spirinlarning aqliy rivojlanganligi boshlang`ich sinf o`quvchilariga nisbatan yuqoridir. Bu holat kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning yetakchi faoli - yati - o`qish bo`lishi bilan, lekin bilish jarayonlari hali hamma to- monlama rivojlanib bo`lmaganligi bilan bog`liq hisoblanadi. Kichik maktab davridagi bolalarning aqliy rivojlanishi ijtimoiy omillar bilan belgilanadi. Individ ijtimoiy munosabatiar ta’sirida o`zgaradi. Bolaning maktabda muntazam ravishda o`qishga o`tishi uning barcha bilish jarayonlarini rivojlanishiga va o`z-o`zidan atrof-hayotdagi narsa-hodisalarga nisbatan fikrini, munosabatlarini o'zgarishiga olib keladi. Kichik maktab yoshida yetakchi faoliyat Kichik maktab yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati o`qish hisoblanadi. Bolaning maktabga borishi, uning psixologik rivoj lanishi va xulq-atvoridagi o`rni nihoyatda katta. Bu davrda ax loqiy xatti-harakat qoidalari

o`zlashtiriladi, shaxsning ijtimoiy yo`nalishi tarkib topa boshlaydi. O`qish faoliyati kichik maktab davridagi bolalar psixikasi rivojidagi o`zgarishlarni belgilab beradi. Maktabga birinchi bor kelgan bola o`z faoliyatining tub mohiyati va vazifasini to`la tushunib yetmaydi, balki hamma maktabga borishi kerak, deb biladi. Katta larning ko`rsatmalariga amal qilib, tirishqoqlik bilan mashg`ulotlarga kirishib ketadi. Oradan ma’lum vaqt o`tgach, shodiyona lahzalarning taassuroti kamayishi bilan maktabning tashqi bel gilari o`z ahamiyatini yo`qota boradi va bola o`qishni kundalik aqliy mehnat ekanligini anglaydi. Shunda bola aqliy mehnat ko'nikmasiga ega bo`lmasa uning o`qishdan ko`ngli soviydi, un da umidsizlik hissi vujudga keladi, o`qituvchi esa bunday holning oldini olish uchun bolaga ta’limning o'yindan farqi, qiziqarliligi haqida ma’lumotlar berishi va uni shu faoliyatga tayyorlashi ker ak. O'qish faoliyati davomida tarkib topgan xususiyatlar bolaning kelgusi rivoji uchun zamin bo`lib xizmat qiladi. Maktabdagi o`qish bolalarning bilish ehtiyojlarini tez rivojlanishi va sifatli tarkib topishi, ularning atrof-hayotga faol qiziqishlarini yuzaga keltirib, yan gi bilim va konikmalarni egallashlari uchun sharoit yaratadi. Bo la asta-sekinlik bilan o`z psixik jarayonlariga egalik qilib, idrok, diqqat va xotirasini boshqara olishga o’rgana boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi bola o'qituvchisi bilan yaxshi emot sional munosabatda bo`ladi. Shu davrgacha bevosita kattalar rahbarligida u yoki bu axborotlarni o`zlashtirib kelgan bo`lsa, endi o`z xohish-irodasi bilan zarur ma’lumotlar to`plashga, o`z oldiga aniq maqsad va vazifa qo`yishga harakat qiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasining muayyan darajada rivojlanganligini bildiradi. Oqilona tashkil qilingan ta’lim jarayoni mazkur yoshdagi bola larning tafakkurini jadal rivojlantiradi. Bu yoshdagi bola boshqa davrlarga nisbatan ko`proq narsani o`zlashtiradi. Maktab ta’limi o`quvchining turmush tarzini, ijtimoiy mavqeyini, sinf jamoasi va oila muhitidagi o`rnini o`zgartiradi. Uning vazifasi o`qishdan, bi lim olish, ko`nikma va malakalarni egallash, o`zlashtirishdan ibo rat bo lib qoladi.

Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning o`quv faoliyatlari murakkab bo`lgan ko`p darajali motivlar tizimi bilan boshqariladi. O`quv faoliyati motivlari o`quvchilar nima uchun o’qiyotganlarini ko`rsatib beradi. Maktabning birinchi sinfiga kel gan bolalarda ijtimoiy motivlar ustunlik qiladi. Bu motivlar atrof- dagilar orasida yangi mavqeni egallash, ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan va baholanadigan faoliyat bilan bog'liq bo`lgan motivlardir. Lekin birinchi sinfning oxirlariga borib, ko'pchilik o'quvchilar o`z maktab majburiyatlariga mas’uliyatsizlik bilan qaray boshlaydilar. Bu bir qancha sabablar bilan bog'liq: 1) bola endi o`quvchi bo`ldi, o'quvchi bo`lish istagi qondirildi. Bu maqomni ushlab turish uchun hech narsa qilmasa ham boMadi; 2) o`quvchining ijtimoiy mavqeyi maktabda ularga beriladigan o`quv faoliyati mazmuni bi lan belgilanmaydi. Yangi dasturlar ta’lim mazmuni va uni tashkil etishga mutlaqo yangicha yondashuv asosida tuzilgan bo`lib, ki chik maktab yoshidagi o'quvchilarning yosh imkoniyatlarini yu zaga chiqarib, bolalarda qat’iy o`quv motivlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ta’limning mazmuni oquvchining bilimlarni egallashga qiziqishi, o`z aqliy mehnati natijasidan qanoatlanish hissi bilan uzviy bog`liqdir. Bu his o'qituvchining rag`batlantirishi bi lan yuzaga keladi va o`quvchida samaraliroq ishlash mayli, istak va ishtiyoqini shakllantiradi. Bolada paydo bo`lgan faxrlanish, o`z kuchiga ishonch hislari bilimlarni o`zlashtirish va malakalarning rivojlanishiga xizmat qiladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarni o'qitish jarayoni, o`quv faoliyatining asosiy komponentlari: o`quv masalalari, o`quv vaziyatlari, o'quv harakatlari. nazora; etish va baholash bitan (W. Davidov bo'yicha) tanishtirishdan boshlanadi. Bu borada barcha predmetli harakatlar aqliy rivojlantirishga qulay boMgan sharoitda amalga oshirilishi juda muhim. O`quvchining o`quv faoliyatini o`zlashtirishi o`quv masalalari tizimini yechish jarayonida amalga oshiriladi. O`qishning boshida kichik maktab yoshidagi o'quvchilar mustaqil ravishda o`quv masalalarini qo`yish va yechishni bilmaydilar. Bu vazifani boshida o`qituvchi bajaradi. Asta-sekinlik bilan o`quvchilarning o`zlari ham o`quv masalalarini qo`yish va

yechish uchun zarur bo`lgan ko`nikma va malakalarni egallay boshlaydilar. Bu mustaqil o`quv faoliyati shakllanishining muhim bosqichidir. O`quv masalalarini ajratib olish boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun ma’lum bir qiyinchiliklarni yuzaga kel- tiradi. Shuning uchun ham har bir darsning so`nggida o`qituvchi o`quvchilari aniq bir topshiriqlarni bajarishning ma’nosini qanday tushunganliklarini aniqlash uchun vaqt ajratishi kerak. «Biz bugun darsda nimalarni o'rgandik? » tarzidagi savol bolalarga shunchaki daftarda chiziqchalarni chizib, doirachalarni bo`yashni emas, balki sanashni, qo`shishni yoki ayirishni o`rganganlarini tushunishlarida yordam beradi. Agar bola o`quv harakatlarini noto'g'ri bajarsa, bu uning o`quv harakatlarini yo nazorat va baholash bilan bog'liq harakatlarni bilmasligi, yoki ularni yaxshi egallamaganligidan dalolat beradi. Bolaning mustaqil ravishda bajargan ha rakatlari natijalarini o`z xatti-harakatlarining xususiyatlari bilan taqqoslay olishlari unda o`z-o`zini nazorat etish layoqati ma’lum darajada shakllanganidan dalolat beradi. Kichik maktab davrida yetakchi faoliyat doirasida refleksiya avvalo o`quv harakatlari, na zorat va baholash bilan bog`liq bo`ladi. Bu harakatlarning interiorizatsiyasi o'quvchiga mustaqil ravishda o`zlashtirilayotgan ko`nikma va layoqatlarga mustaqil ravishda yondashish imkoniyatini bera di. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning o`quv faoliyatini jamoa faoliyati sifatida tashkil etilishiga ko`p vaqt unchalik e’tibor berilmadi. Bilimlarni o`zlashtirish jarayoni individual jarayon deb hisoblangan. Buning natijasida pedagogik psixologiyada o`quvchilarning mustaqil fikrlashi va mustaqil faoliyati ishning individual shakllaridagma ro`yobga chiqishi mumkin deb hisoblangan. Le kin so’nggi yillarda sobiq ittifoq davlatlarida, shuningdek, Polsha, Germaniya kabi mamlakatlardagi ilg`or o`qituvchilarning ishlarida guruhiy bilish faoliyati har bir o`quvchiga darsda maksimal faollik va mustaqillikni ta’minlanishi zarurligi tasdiqlangan. So'nggi yillardagi olib borilgan tadqiqotlar tafakkur mustaqilligini faoliyat sifatida an’anaviy tushunishga jiddiy tuzatishlar kiritdi. O`quvchilarning o`zaro nazorati va javobgarligiga asoslangan guruhiy o`quv faoliyati tafakkur

mustaqilligining rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratishi aniqlangan. Taniqli psixolog va pedagoglarning ilmiy asarlarida kichik mak tab yoshidagi o'quvchining o`quv faoliyatidagi mustaqilligi uchun shart- sharoitlarni yaratijh nihoyatda ahamiyatli ekanligi haqida fikrlar mavjud. Shunday shart-sharoitlardan biri boshlang`ich davr da o`quv faoliyatini jamoaviy faoliyat sifatida tashkil etilishidir. Quyidagi belgilar mavjud bo`lgan taqdirdagina ishni jamoaviy deb hisoblash mumkin. 1. O`qituvchi tomonidan berilgan o`quv vazifasi yoki alohida bir mikroguruh tomonidan baravar bajarish qabul qilinsa. 2. Vazifalarni o'zaro taqsimlagan holda birgalikda biron-bir ish bajarilsa. 3. O`zaro nazorat va mas’uliyat mavjudligi. 4. Ishlarni taqsimlashni tashkil etish va uning kechishini o`quvchilarning o`zlari nazorat qilishlari. Frontal ishda (ma’ruza, hikoya qilib berish, frontal so`rovnoma va h.k.) o`qituvchi butun sinfga teng ravishda ta’sir ko`rsatishga harakat qiladi. Bunday holatda o`quvchi bilan muloqot o`qituvchining tashabbusi bilan lekin, juda kam miqdorda amal ga oshiriladi. Individual ishda (darslik bilan mustaqil ishlash, misol, masala yechish, mashqlarni bajarish va h.k.) o`qituvchi bilan to`g`ridan to`g`ri muloqot yo`q. Bunday holda ko`pincha o'quvchi- o`quvchi, ya’ni sinfdoshi bilan muloqotga yo`l qo`yilmaydi yoki cheklanadi. Darsdagi jamoaviy faoliyat o`quvchining to`liq mustaqilligi va faolligini rivojlantirishda katta ahamiyatga egadir. Bunda o`quvchilar asta- sekinlik bilan o`quv faoliyatining subyekti sifatida yangi imkoniyatlarini o`zlari uchun ochib boradilar. Bu jarayonda o`quvchi faoliyati samaraliroq bo`lishi uchun o`zini o`zi nazorat etishga harakat qiladi. O`quv vaziyatlarida bolalar ayrim turdagi masalalarni yechish yo`llari bilan tanishadilar va ularni egallagan zahoti aniq bir masalalarni yechishda amaliy foydalanadilar. O`quv faoliyatida nazorat va o`z-o`zini nazorat qilish kichik mak tab

yoshidagi o`quvchilarda o`quv harakatlarini mustaqil rejalashtirishi va bajarishni shakllanishida juda muhimdir. Tadqiqotlarning ko`rsatishicha, boshlang'ich sinf o`quvchilarining masalalarni yechishdagi ayrim yo`l va tushunchalarni yetarlicha egallamaganli- gi bu tushuncha va yo`llarni shakllantirishda bolalar barcha kerakli o`quv harakatlarini bajarishga o`rgatilmaganligining natijasidir. Bolalar tafakkuri va nutqining rivojlanishida ovoz chiqarib mulohaza yuritishning va bu uslubdan o'quv jarayonida foydala nishni ng ahamiyati katta. Ovoz chiqarib mulohaza yuritish va o`z yechimini asoslab berish aqliy sifatlarning o`sishiga xizmat qilib, kishi o`z mulohazalari va xatti-harakatini tahlil etishi va anglashini rivojlantiradi. Kichik maktab yoshidagi o'quvchilarda aqliy va o`quv materialini o'zlashtirish imkoniyatlari ancha yuqori hi soblanadi. To`g`ri tashkil etilgan ta’limda bu yoshdagi bolalar o`rta maktab dasturida ko`rsatilgan bilimlarga nisbatan ko`proq bilimlarni tushunishlari va o`zlashtirishlari mumkin. Kichik mak tab yoshidagi bolalar o'quv faoliyatining o`ziga xos xususiyatla- ridan yana biri shundaki, shu davrdan boshlab, o`quv materialini o`zlashtirmaslikning dastlabki belgilari ko`zga tashlanadi. Kichik maktab yoshida past o'zlashtirish sabablari va o`qishdagi qiyinchiliklar quyidagilar bilan bog`liqdir: 1) neyrofiziologik sabablar; 2) bilish jarayonlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi; 3) erkin va mustaqil harakat qilish darajasining pastligi; 4) motivatsion sohalarining yetarli rivojlanmaganligi; 5) oila tarbiyasidagi, oilaviy munosabatlardagi kamchiliklar; 6) maktab ta’limi va tarbiyasidagi kamchiliklar; 7) o`zaro muloqot va munosabatdagi kamchiliklar; 8) shaxs xususiyatlardagi og'ishishlar. Kichik maktab yoshidagi bolalar o`qishidagi qiyinchiliklar bola shaxsining barcha shaxsiy, bilish, motivatsion va hissiy va irodaviy sohalarda aks etadi. Bu qi yinchiliklar o`zaro bir-biri bilan bog'liq. Bir qiyinchilikni bartaraf etilishi ikkinchi qiyinchilikni ham kamayishiga olib keladi. O`qishga nisbatan ijobiy munosabat kichik maktab davrining oxirlariga kelib, birmuncha pasayish ko`zga tashlanadi. O`quv faoliyatiga qiziqish – 1-

2-sinflarda ko`tarilib, 3-4-sinflarda pasayadi. O`quv faoliyatiga qiziqishning pasayishida o`qituvchining tayyor materialni bayon etishi va o`quvchilarning yodlab olishlari usta- novkasi ustunlik qiladi va o`quvchilarning faolliklari taqlid qilish xarakterida boMadi. 3-4-sinf o`quvchilari odatda o`qilganlarni qay ta hikoya qilib berishni, doskada yozilgan mashqni ko`chirib yozishni, qoidalar va she’rlarni yodlashni yoqurmaydilar va aksincha, misol va masalalarni mustaqil ravishda yechishni, tabiat hodisalarini kuzatishni, rasm chizish va plastilin va loydan narsalar yasash ishlarini yaxshi ko’radilar. Boshqacha aytganda, kichik mak tab yoshidagi o`quvchilar tashabbus va mustaqillik imkoniyati bor bo'lgan ishlarga ko`proq qiziqish bildiradilar. Kichik maktab yoshi da o`qishga qiziqishning pasayish sabablaridan biri sifatida V.A. Suxomlinskiy o`qituvchi tomonidan past bahoning ko`p qo`yilishi, bu esa bolada o`qishga nisbatan qiziqishning pasayishi va o`z imkoniyatlariga nisbatan bo`lgan ishonchning pasayishida deb biladi. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida o`quv faoliyatining hamma elementlari shakllantirilganligi va mustaqil bajara olinishi yetak chi faoliyat sifatidagi o`qish o`z vazifasini bajarganligini anglatadi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning o`quv faoliyati o`z tarkibiga quyidagilarni kiritadi: -masalalar yechimlarining umumiy yo'llarini mustaqil ravish da topish ko`nikmaiari; -o'quv vazifalarini ajrata olish, topish va o`zlashtirish; o`zini va o`z faoliyatini adekvat baholay olish va nazorat qi la olish; -faoliyatda o`zini-o`zi boshqara olish; mantiqiy fikrlash qoidalaridan foydalana olish; umumlashtirishning turli shakllarini egallash va ulardan foy - dalana olish; -jamoaviy faoliyatlarda ishtirok eta olish; -yuqori darajada mustaqil ijodiy faollikka ega bo`lish. Lekin aksariyat hollarda kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning o`quv faoliyati maktab amaliyotida birinchi o`ringa bola larni amaliy ko`nikmalarga, o'qish, yozish, sanash malakalariga o`rgatish muammosi turadi.

Xulosa: Xulosa sifatida aytish mumkinki, boshlang`ich sinf o`quv faoliyatining asosiy vazifasi — bu o`quvchilarni «o`qish»ga, bilim olishga o`rgatishdir. Kichik maktab yoshidagi bolalarning psixik rivojlanishida ta’limning ta’sirida jiddiy o`zgarishlar yuz beradi. Bu o`zgarishlar ularni hayotlarining mas’uliyatli davri bo`lmish o`smirlik davriga o`tish uchun tayyorlaydi.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

Похожие

Kichik maktab yoshida ijtimoiy hayot. O’qituvchilar va tengdoshlari bilan muloqot

Nisbiy yosh geoxronologik shkalasi

O’smirlik davri inqirozi

Yetuklik davri 3

Yoshlik davri inqirozi