Nisbiy yosh geoxronologik shkalasi - Психология - Рефераты

Nisbiy yosh geoxronologik shkalasi

Загружено в:

15.09.2023

Скачано:

0

Размер:

92.9462890625 KB

1Nisbiy yosh geoxronologik shkalasi Reja: 1. Geoxronologik shkala 2. Nisbiy geoxronologiya 3. Geoxronologik va stratigrafik tabaqalar Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

2Geoxronologik shkala. Er po‘stining geologik rivojlanish tarixida voqealarning ketma-ketligi asosan turlicha kelib chiqishga ega bo‘lgan tog‘ jinslarida qayd etilgan. Ulardan birlari (cho‘kindi va vulkanogen) qatlam deb ataluvchi eng oddiy shakllarni hosil qiladi. Ular bir-biriga ketma-ket yotadi. Boshqalari esa (intruziv magmatik jinslar) o‘lchami va shakli bo‘yicha murakkab tanalarni hosil qiladi. Ularning vujudga kelgan vaqtini aniqlash muhim vazifa hisoblanadi. Geologiyada nisbiy va mutlaq yosh (geoxronologiya) tushunchalari mavjud. 1-rasm. Geoxronologik shkala. Nisbiy geoxronologiya Hududlarning geologik tuzilishi va tarixiy taraqqiyoti stratigrafik tadqiqotlar asosida aniqlanadi. Bundan tashqari, stratigrafik tadqiqotlar geologik, tektonik, litologo-paleogeografik xaritalar va sxemalar tuzishda, shu jumladan foydali qazilma konlarini bashorat qilishda va ularni qidirishda keng qo‘llaniladi.

Stratigrafiya fanining asosiy vazifasi bo‘lib yotqiziqlarni stratigrafik tabaqalash va taqqoslash sanaladi. Stratigrafik tabaqalash - bu kesmada ma’lum belgilari bilan farqlanuvchi alohida gorizontlar, pachkalar va qatlamlarni ajratishdan iborat. Tabaqalangan kesmalardagi stratigrafik birliklar yoshi bo‘yicha o‘zaro taqqoslanadi. Bir-biridan uzoqda joylashgan kesmalarni o‘zaro taqqoslashda biostratigrafik, litostratigrafik, ritmostratigrafik va magnitostratigrafik usullardan foydalaniladi. Ularning har biri o‘ziga yarasha yutuqlarga va kamchiliklarga ega. Shuning uchun ham ko‘p hollarda ulardan birgalikda foydalaniladi. Biostratigrafik usul (lotincha “bio” – hayot, “stratum” - qatlam) qarilarining ustiga yosh qatlamlar yotuvchi qonuniy ketma-ketlikka asoslangan. Nisbiy yoshni aniqlashning eng ishonchli usuli bo‘lib biostratigrafik usul hisoblanadi. U XIX asrning boshlarida V. Smit tomanidan taklif etilgan va keyinchalik J. Kyuve va A. Bronyar tomonidan batafsil ishlab chiqilgan. Biostratigrafik usul tog‘ jinslaridagi hayvon (fauna) va o‘simlik (flora) qoldiqlarini o‘rganishga asoslangan. Paleontologik ma’lumotlar asosida Erda hayotning evolyusiyasidagi muayyan ketma-ketlik va takrorlanmaslik aniqlangan bo‘lib, u nisbiy geologik yil hisobi tizimini yaratishga imkon berdi. Tog‘ jinslarining nisbiy yoshini aniqlash uchun asosan organik qoldiqlarning eng kichik taksonomik birliklari – avlodlar va turlardan foydalaniladi. Ularning orasida etakchi toshqotgan organik qoldiqlargina bu masalani echish uchun yaroqli bo‘ladi. Etakchi maqomiga ega bo‘lish uchun ular uchta asosiy talabga javob berishi shart: - mumkin qadar qisqa geologik vaqt davomida paydo bo‘lgan, gurkirab rivojlangan va qirilib ketgan bo‘lishi;

- son jihatdan juda ko‘p bo‘lishi; - er yuzasining katta maydonlarida tarqalgan (kosmopolit) bo‘lishi lozim. Demak etakchi organik qoldiq deb qisqa geologik vaqt davomida yirik hududlarda tarqalgan, son jihatdan ko‘p bo‘lgan va oson taniladigan qirilib ketgan organizmlarning toshqotgan qoldiqlariga aytiladi. Bu tushuncha stratigrafiyaga XIX asrning o‘rtalarida nemis paleontologi G. Broni tomonidan kiritilgan va u dunyoda birinchi bo‘lib umurtqasizlar etakchi shakllarining atlasini tuzgan. Etakchi organik qoldiqlar usuli bir xil etakchi organik qoldiqlar uchraydigan yotqiziqlar bir xil yoshli degan tushunchaga asoslangan. Uzoq vaqtlar davomida bu usul biostratigrafiyada asosiy usul bo‘lib kelgan va uning sharofati bilan tafsiliy stratigrafik shkala tuzilgan, bir - biridan ancha uzoqda joylashgan yotqiziqlarning kesmalari tabaqalangan va taqqoslangan. Qirilib ketgan sanoqsiz organizmlarning orasida etakchilik talablariga javob beradigan shakllari ham ko‘p. Bularga misol tariqasida Obolus apollinis – ordovikning tremadok yarusi uchun, Choristites mosquensis – karbonning moskva yarusi uchun, Cadoceras elatmae – o‘rta yuraning kellovey yarusi uchun, Cardioceras cordatum – yuqori yuraning oksford yarusi uchun, Deshayesites deshayesi, Acanthohoplites – quyi bo‘rning apt yarusi, Leymeriella va Anahoplites - alb yarusi uchun, Belemnitella mucronata – yuqori bo‘rning kampan yarusi uchun va boshqalarni ko‘rsatish mumkin. Etakchi organik qoldiqlar bo‘lib faqat organizmlarning turlarigina emas, balki avlodlari va hatto oilalari, otryadlari va sinflari hisoblanishi mumkin. Bu stratigrafik tabaqalarning taksonomik birliklariga bog‘liq. Masalan, seratitlar faqat perm va trias davrlaridagina rivojlangan, arxeotsiatlar esa erta

kembriyda, trilobitlar - kembriy, ordovik va silurda yashagan, devon va erta karbonda ular inqirozga uchragan va qirilib ketgan. Oddiy bo‘lgan bu etakchi organik qoldiqlar usuli ham kamchiliklardan holi emas. Chunki ba’zi shakllar keng tarqalgan va ularni kosmopolitlar deyiladi, boshqalarining tarqalish maydoni chegaralangan bo‘lib, ularni endemiklar deyiladi. Demak bunday tadqiqotlarda organizmlarning yashagan davridagi tabiiy-geografik sharoitlar ham hisobga olinishi shart. SHu bilan bir qatorda tabiatda mutlaq kosmopolitlar bo‘lishi mumkin emasligini ham hisobga olish zarur. Chunki bir vaqtning o‘zida ham quruqlikda, ham dengizda, yoki turli sho‘rlikda va chuqurlikda yashaydigan organizmalar yo‘q. YAshash muhitining tabiiy-geografik sharoitlarga bog‘liq holda har bir tur yoki avlod o‘zining muayyan tarqalish hududiga ega bo‘ladi. Organik majmualar usuli. Etakchi organik qoldiqlar usulidan farqli o‘laroq bunda butun paleontologik materialdan foydalaniladi. Tadqiqotchi kesmada tarqalgan qoldiqlarni o‘rganadi, ularning kesma bo‘ylab komplekslari almashinishini va kesmadan kesmagacha o‘zgarishini aniqlaydi. Mazkur usulning ustuvorligi shundan iboratki, bunda kesmalarning yoshi va ularni taqqoslash haqidagi xulosalar yakka etakchi organik qoldiqlargagina emas, balki qatlamda uchraydigan barcha fauna va flora shakllari majmuasiga asoslangan bo‘ladi. Shunday qilib, yotqiziqlarning yoshi haqidagi xulosalarning ishonchliligi oshadi. Ushbu usul hozirgi vaqtda keng qo‘llaniladi va biostratigrafiyada asosiy usul sanaladi. Usulning mazmuni grafik tasvirlanadi. Unda toshqotgan qoldiqlar kesmada paydo bo‘lishi va qirilib ketishi tartibida joylashtiriladi. Bunda muayyan majmualarning almashinishi bo‘yicha pog‘onalar hosil bo‘ladi va ularga asoslanib yotqiziqlarning yoshi haqida xulosa chiqarish va kesmalarni tabaqalash mumkin.

Organik qoldiqlar majmuasini tahlil qilishda muayyan qatlamda uchraydigan va uning chegarasidan chiqmaydigan shakllar ajratilishi

mumkin. Bu bizga ma’lum bo‘lgan etakchi shakllardir va ular kesmada juda kam uchrashi mumkin. Ammo ulardan tashqari pastki qatlamda paydo bo‘lgan va keyingi qatlamda uchramaydigan yoki pastki qatlamda uchramaydigan, ushbu qatlamda mavjud bo‘lgan va ustki qatlamga o‘tuvchi shakllar ham uchraydi. Qatlamda topilgan organik qoldiqlar majmuasi uning tipik turi (indeks-tur) bo‘yicha nomlanadi, bu kompleksning barqarorligi bir qancha kesmalarda tekshirib ko‘riladi. Bunday shakllar majmuasi yotqiziqlar yoshini ishonchli aniqlashga yordam beradi. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan biostratigrafiyaning xususiy usullaridan tashqari evolyusion (filogenetik), paleoekologik va taqqoslashning sonli usuli kabilar ham mavjud. Ular bilan talabalar yuqori kurslarda maxsus fanlarni o‘rganishda tanishadi. Litostratigrafik usul kesmani tog‘ jinslarining tarkibi, strukturaviy va teksturaviy xususiyatlari bo‘yicha qatlamlar va ularning majmualariga tabaqalashga va ularning turli joylarda tuzilgan stratigrafik kesmalarni o‘zaro taqqoslashga asoslangan. Bir xil litologik tavsifga ega bo‘lgan qatlamlar va qatlamlar majmualari va turli kesmalardagi o‘xshash ketma- ketligi hamda ularning bir xil yoshdaligini taxmin qilishga imkon beradi. Litostratigrafik usul «soqov» qatlamlarning, ya’ni fauna va flora qoldiqlariga ega bo‘lmaganlarining yoshini aniqlashda foydalaniladi. Bu usul yordamida qatlamlarning yoshini aniqlash yoki boshqa usullar bilan aniqlangan muayyan etalon geologik kesmalar bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Ammo ko‘p hollarda bir litologik tarkibdagi qatlamlarning turli joydagi yoshi sinxron bo‘lmaydi. Bu litostratigrafik usulning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Bunda qatlamlar yaqin masofalardagina o‘zaro taqqoslanishi mumkin. Ritmostratigrafik usul - geologik hodisalar davriyligini va qatlamlarning stratigrafik ketma-ketligini cho‘kindi to‘planish ritmlarini aniqlash yo‘li bilan

o‘rganish usuli. Masalan, flish, ko‘mirli va tuzli formatsiyalarning siklotemalari (ritmlari), muz va muzoralig‘i gorizontlari, tasmali gillarda yil qatlamchalarining geoxronologik, daraxtlarning yillik halqalarini (dendroxronologiya) hisoblash va boshqa usullar. Ritmostratigrafiya usuli iqlimstratigrafiya kabi biostratigrafiya usulini sezilarli darajada to‘ldiradi. V.I.Popov bo‘yicha ritmostratigrafiya – bu ritmoseriyalarni hamda magmatizmning fazoviy shakllarini ajratishga yordam beruvchi fatsial-siklik (fatsial-ritmik) tahlil asosida kesmalarni stratigrafik tabaqalashdir. Ritmostratigrafik tabaqalashda ritmlarning geologik kompleks (GK), ritmokompleks (RK), ritmotolsha (RT), ritmosvita (RS) va ritmopachka (RP) kabi taksonomik birliklari ajratiladi. Cho‘kindi yotqiziqlar kesmasidagi ritmiylik ular hosil bo‘lish davridagi magma-tektonik faollik xususiyati bilan bevosita bog‘liq. Masalan, geologik kompleks biron-bir tog‘ burmalanish bosqichini (kaledon, gersin, alp va h.k.) o‘z ichiga olsa, ritmokompleks undagi tektonik fazalarni o‘zida aks ettiradi. V.I.Popov fikricha ritmostratigrafik sxemalarning odatdagi litologik sxemalarga nisbatan yutug‘i ritmoseriyalar chegarasining izoxronligidir. Ritmostratigrafiyani biostratigrafiya yoki mutlaq geoxronologiya bilan birga qo‘llash yaxshi natijalar beradi. Magnitostratigrafik usul . Ma’lumki, Er po‘stida uchraydigan ba’zi minerallar magnitlik xususiyatiga ega. Ferromagnitli minerallar hosil bo‘lishida, masalan magma yoki lava suyuqligining kristallanishi natijasida bu minerallar shu vaqtdagi magnit maydoni yo‘nalishiga mos holda magnitlanib qoladi. Suvli muhitda loyqa tarkibidagi ferromagnit minerallar ham Erning magnit maydoniga muvofiq mo‘ljallanib cho‘kadi. Shu tufayli cho‘kindi jinslar ham cho‘kish vaqtidagi Er magnit maydoni to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘ladi, ya’ni cho‘kindi hosil bo‘lish jarayonidagi Erning magnit maydoni kuchlanish chiziqlarining yo‘nalishi va magnit qutublarining

o‘rni tog‘ jinslarining “hotirasida” saqlanib qoladi. Ammo muayyan vaqtlarda magnit qutblari o‘zaro o‘rnini almashtirib turgan, ya’ni magnit maydoni inversiyasi sodir bo‘lgan. Shu tufayli cho‘kindi jinslar kesmasida qoldiq magnitlanish xususiyatlarini o‘rganish asosida to‘g‘ri va teskari magnitlanish oraliqlari ajratiladi. Boshqacha qilib aytganda, kesmalar stratigrafik tomondan tabaqalanadi va o‘zaro taqqoslanadi. Magnitostratigrafik usulga 1947 yilda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi V.I.Popov tomonidan asos solingan. Yuqorida sanab o‘tilgan usullar stratifikatsiyalangan hosilalarning, ya’ni qatlamlanib yotuvchi tog‘ jinslarining nisbiy yoshini aniqlashga imkon beradi. Ularga cho‘kindi, vulkanogen-cho‘kindi, vulkanogen va mintaqaviy metamorfizmda o‘zining birlamchi yotish sharoitlarini saqlab qolgan metamorfik jinslar kiradi. 1881 yili Bolone shahrida bo‘lib o‘tgan II Xalqaro geologik kongressda birinchi geoxronologik va unga mos keluvchi stratigrafik shkalalar qabul qilingan. Ularda er po‘sti va organik dunyoning rivojlanish ma’lumotlari bo‘yicha Erning butun tarixi vaqt oraliqlariga (geoxronologik tabaqalar) va shu vaqt oraliqlarida hosil bo‘lgan tog‘ jinslarining qatlamalariga (stratigrafik tabaqalar) bo‘linadi. Geologik vaqt – bu tabiiy kalendar bo‘lib, uning har bir varag‘i, har bir satri bir vaqtning o‘zida rivojlanuvchi son-sanoqsiz hodisalarning o‘zgarishidagi ketma-ketlikni aks ettiradi. Ulardan ba’zilari muayyan chegaralangan hududlarda, boshqalari keng mintaqalarda, uchinchilari esa sayyoralar miqyosda sodir bo‘lib, rivojlanayotgan Erning birligini aks ettiradi. Shuning uchun ham stratigrafiya mahalliy, mintaqaviy va umumiy stratigrafik shkalalar tushunchalariga tayanadi. Geologik jarayonlarning izlari bo‘yicha hodisalar tiklanadi. Ularni xronologik ketma-ketlikda joylashtirib,

tadqiqotchilar kesmalarni tabaqalaydi va taqqoslaydi, bu esa oqibatda turli miqyosdagi stratigrafik shkalalarni tuzishga imkon beradi. Mahalliy stratigrafik shkalalar o‘zaro taqqoslanib mintaqaviy shkala ishlab chiqiladi. Ular asosida Xalqaro stratigrafik shkala yaratiladi. U esa global etalon sanaladi. Eon (eonotema) - eng yirik geoxronologik birlik bo‘lib, uning davomiyligi ko‘plab million, hatto, milliard yillarni tashkil etadi. Yer tarixida arxey, proterozoy va fanerozoy eonlari ajratiladi. Arxey va proterozoy tokembriy yoki kriptozoy nomi bilan yuritiladi. Era (eratema) - eonning bir qismi bo‘lib, uning davomiyligi bir necha yuz million yilni o‘z ichiga oladi. Eralar Yerning va undagi organik dunyoning yirik rivojlanish bosqichlarini aks ettiradi. Eralar orasidagi chegaralar organik dunyo rivojlanishidagi tub o‘zgarish bosqichlarini xarakterlaydi. Fanerozoy eonida uchta: paleozoy, mezozoy va kaynozoy eralari ajratiladi. Davr (sistema) – bu davomiyligi o‘nlab million yil bo‘lgan geologik vaqt oralig‘i bo‘lib, uning nomi aksariyat hollarda shu davr yotqiziqlari birinchi bor aniqlangan joyning nomidan kelib chiqqan. Epoxa (bo‘lim) – bu geologik davrning bir qismi bo‘lib, bir necha o‘n million yilni qamrab oladi. Epoxalarning nomi vaqt ketma-ketligiga asosan erta, o‘rta va kechki bo‘lishi mumkin. Ba’zi epoxalar o‘zining xususiy nomiga ega. Asr (yarus) – bu geologik epoxaning bir qismi bo‘lib, davomiyligi bir necha million yilni qamrab oladi. Asrlarning nomlari shu vaqtda rivojlangan yotqiziqlar birinchi bor o‘rganilgan viloyatlar, rayonlar, daryo havzalari, aholi manzillari nomidan olingan bo‘ladi. Ajratilgan stratigrafik tabaqalarni geologik xaritalarda tasvirlash uchun muayyan ranglar va indekslardan (harfli va raqamli belgilar) foydalaniladi.

Arxey, indeksi Ar, rangi to‘q pushti; Proterozoy, indeksi Pr, rangi osh pushti Paleozoy, indeksi Pz, rangi jigarrang; Mezozoy, indeksi Mz; ko‘k rang Kaynozoy, indeksi Kz; rangi sariq. Butun dunyoda Xalqaro geologik kongressda oldingilariga o‘zgartirishlar kiritib qabul qilingan geoxronologik (stratigrafik) shkaladan foydalaniladi. Yangi shkala quyidagi tabaqalarni o‘z ichiga oladi (4-jadval): 1-jadval Geoxronologik va stratigrafik tabaqalar Geoxronologik Stratigrafik Eon Eonotema Era Erate ma Dav r Siste ma Epo xa Bo‘li m Asr Yarus Faz a Bo‘g‘ in Pay t Zveno Termoxrona Bosqi ch Fanerozoyning geoxronologik (stratigrafik) shkalasida eralar (eratemalar), davrlar (sistemalar), epoxalar (bo‘limlar), asrlar (yaruslar) kabi geoxronologik (stratigrafik) toifalar ajratiladi va ularning boshlanish davri million yillarda ko‘rsatiladi (5-jadval).

2-jadval Fanerozoyning geoxronologik (stratigrafik) shkalasiEra, Eratema Davr, Sistema Epoxa, Bo‘lim Epoxa, bo‘lim indeksi Asr, Yarus M ln yil To‘rtlamchi Golotsen Q 2 0,01 Pleystotsen Q 1 Kechki 0,26 O‘rta 0,78 Erta 1,8 Neogen Pliotsen N 2 Gelas 2,58 Pyachens 3,6 Zankl 5,3 Miotsen N 1 Messi 7,2 Torton 11,6 Serraval 13,6 Lang 15,8 Burdigal 20,3 Akvitan 23,0 Paleogen Oligotsen E 1 Xatt 28,4 Ryupel 33,7 Eotsen E 2 Priobon 37,2 Barton 40,4 Lyutet 46,6 Ipr 55,8 Paleotsen E 3 Tanet 58,7 Seland 61,7 Dat 65,5 M ezo zoy Bo‘r Kech ki K 2 Maastrixt 70,6 Kampan 83,5

Santon 85,8 Konyak 89,3 Turon 93,5 Senoman 99,6Erta K 1 Alb 112,0 Apt 125,0 Barrem 130,0 Goteriv 136,4 Valanjin 140,2 Barrias 145,5 YUra Kechki J 3 Titon 150,8 Kimmerij 156,7 Oksford 161,2 O‘rta J 2 Kellovey 164,7 Bat 167,7 Bayos 171,6 Aalen 175,6 Erta J 1 Toar 183,0 Plinsbax 189,6 Sinemyur 196,5 Gettang 199,6 Trias Kechki T 3 Ret 203,6 Noriy 216,5 Karniy 228,0 O‘rta T 2 Ladin 237,0 Aniziy 245,0 Erta T 1 Olenek 249,7 Hind 251,0 Perm Loping P 3 Changsin 253,8 Vachiping 260,4 Gvadelup P 2 Kepiten 265,8 Vord 268,0 Rodiy 270,6 Sisurel P 1 Kungur 275,6 Art 284,4 Sakmar 294,6 Assel 299,0 Karbon Pensilvan Yuqori Gjel 303,9 Qosimov 306,5 O‘rta Moskva 311,7 Quyi Boshqird 318,1 Missisip Yuqori Serpuxov 326,4 O‘rta Vize 345,3 Quyi Turne 359,2 Devon Kechki D 3 Famen 374,5 Fran 385,3 O‘rta D 2 Jivet 391,8 Eyfel 397,5 Erta D 1 Ems 407,0

Praga 411,2 Loxkov 416,0Silur Prjidol Kelishilmagan 418,7 Ludlov Ludford 421,3 Gorst 422,9 Venlok Xomer 426,2 Sheynvud 428,2 Llandoveriy Telich 436,0 Aeron 439,0 Ruddan 443,7 Ordovik Kechki O 3 Ximant 445,6 Yarus 6 455,8 Yarus 5 460.9 O‘rta O 2 Darriul 468.1 Yarus 3 471.8 Erta O 1 Yarus 2 478,6 Tremadok 48836 Kembriy Furong Yarus 10 492 Yarus 9 496 Peyb 501 Seriya 3 Yarus 7 503 Yarus 6 506 Yarus 5 510 Seriya 2 Yarus 4 517 Yarus 3 521 Seriya 1 Yarus 2 534 Yarus 1 542

3-jadval Stratigrafik shkalasiEon, eonotema Era, eratema Davr, sistema Yoshi, mln yil Proterozoy Neoproterozoy Ediak ar 630 Kriog en 850 Ton 1000 Mezoproterozoy Sten 1200 Ektas 1400 Kelim m 1600 Paleoproterozoy Stater 1800 Orosir 2050 Rich 2300 Sayder 2500 Arxe y Neoarxey 2800 Mezoarxey 3200 Paleoarxey 3600 Eoarxey Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar  https://uz.m.wikipedia.org  https://uz.ziyo .net  https://arxiv.uz

 https://fayllar.org

Похожие

Kichik maktab yosh davri

Eksperiment natijalar tahlili 2

Eksperiment natijalar tahlili

Intellekt psixodiagnostikasi

Qobiliyat psixodiagnostikasi