Intellekt psixodiagnostikasi - Психология - Рефераты

Intellekt psixodiagnostikasi

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

272 KB

Intellekt psixodiagnostikasi Reja : 1. Intellek haqida tushuncha 2. Intellekt koeffitsenti haqida umumiy ma`lumot. 3. R. Amtxauer intellekt strukturalari testi haqida. 4. D. Vekslerni intellekt shkalalari haqida.5. J.Raven progressiv matritsalari testi. 5. M aktab a qliy taraqqiyoti testi

Kichik maktab yoshidagi o`quvchilar psixodiagnostikasining o`ziga xosligi Bolalarda maktabga chiqish vaqtida psixologik rivojlanish darajasiga ko`ra o`ziga xos xususiyatlar paydo bo`ladi. Bu xususiyatlar shundan iboratki, bolalar bir-birlaridan intellektual-axloqiy jihatdan farqlanadilar. Ular bir xil ko`rsatma va psixodiagnostik holatga har xil javob berishlari mumkin. Ba'zi maktabga kirayotgan bolalarga kattalar uchun mo`ljallangan psixodiagnostik testlar mos keladi. Ayrim rivojlanishi past bo`lganlariga bog`cha yoshidagi bolalar uchun mo`ljallangan testlar to`g`ri keladi. Asosan, o`z-o`zini verbal baholash, tashqi muhitni ongli baholash holatidagi testlarda bu aniq bilinadi. Shuning uchun kichik maktab yoshidagi bolalar bilan u yoki bu psixodiagnostik testni o`tkazishdan avval bolaning real psixologik rivojlanishiga mos keluvchi testni tanlab olish kerak. 6-7 yoshdagi bolalarning maktab ta'limiga tayyorgarligiga oid empirik ma'lumotlarga ko`ra, 50 foizdan 80 foizgacha bolalar u yoki bu jihatdan boshlang`ich ta'lim dasturini o`zlashtirishga tayyor emas. Ko`p bolalar maktabga chiqishga tayyor bo`lsalar-da, aqlan 5-6 yosh darajasida rivojlangan bo`ladilar. Agar bunday bolaga uning uchun murakkab va qiziqarsiz psixologik testlar berilsa, bu testlar rivojlangan aql, diqqat-e'tibor va xotira talab qilganligi sababli, ular testni bajara olmaydilar. Bu intellektual qobiliyatning yo`qligi emas, shaxsiy psixologik rivojlanish etarli bo`lmaganligi sababli sodir bo`ladi. Agar vazifa o`yin sifatida qiziqarli qilib berilsa, test natijasi yuqori bo`lishi mumkin. Mazkur holatlar bolalar psixodiagnostikasida amaliy psixologlar tomonidan hisobga olinishi kerak. 3-4 - sinf o`quvchilari uchun qiziqarli va kattalarga mo`ljallangan testlar to`g`ri kelishi ham mumkin. Test o`tkazishda faollik, ruhiy qiziqish Yuqori bo`lsa, natija ham Yuqori bo`ladi. Agar kattalar test vaqtida ongli ravishda irodasini ishga solib o`zini boshqara olsalar, kichik yoshdagi maktab bolalari va hatto o`smirlar ham buni bajara olmaydilar. Kattalar uchun mo`ljallangan testlarni kichik maktab yoshidagi bolalarga qo`llashda ma'lum cheklashlar mavjud. Bu cheklanishlar shaxslararo munosabatlar,

shaxs va idrokni tahlil qilishga mo`ljallangan testlarga tegishlidir. Kattalar uchun qo`llanilayotgan intellektual (aqliy) testlarning ko`pchiligi so`z-mantiqiy tafakkurning rivojlanish darajasini aniqlash uchun ishlatiladi. Bu xususiyat kichik yoshdagi maktab o`quvchilarida taraqqiy etib, o`smirlik davriga kelib rivojlanishi tugallanadi. Amaliyot va hayotdagi o`rniga ko`ra, kichik yoshdagi maktab o`quvchilarida ko`rgazmali-harakat va ko`rgazmali-obrazli tafakkur so`z-mantiqiy tafakkurdan ustun turadi. Bundan tashqari, katta odamlar uchun mo`ljallangan testlar ularning hayotiy tajribasini hisobga olgan holda tuziladi. Shuning uchun bu testlar kichik bolalarda qo`llanganda jiddiy yondashish va soddalashtirilishi lozim. Ba'zan kichik maktab yoshidagi bolalar uchun yangi variantdagi testlar tuzishga to`g`ri keladi. Bu holatda yangi muammo tug`iladi, ya'ni bir psixologik sifatni, tuzilishi va ma'nosi har xil testlarning natijasini solishtirish orqali aniqlash lozim bo`ladi. Kattalarni turli testlar yordamida baholash, ularni solishtirishni talab qiladi va doimo bir xil natija bermaydi. Testlararo solishtirishning natijasi o`tkazish koeffitsienti bilan baholanadi. Bunda bir testdan ikkinchi testga o`tishda mumkin bo`lgan xato ko`zda tutiladi. O`tkazish koeffitsienti bir psixologik xususiyatni baholash uchun mo`ljallangan ikki usul natijalari sifatida qaraladi. O`tkazish koeffitsienti uchun tekshiriluvchilarning soni etarli darajada ko`p bo`lishi, shaxsiy ko`rsatkichlar dispertsiyasi esa juda kichik bo`lishi kerak. Masalan; o`smirlar Vekslerning bolalar va kattalar uchun mo`ljallangan testlaridan, 1- da 100 foiz ko`rsatkich, 2 - da esa 85 foiz ko`rsatkich bilan baholanishdi. O`tkazish koeffitsienti 1,25 ni tashkil qiladi. Bu koeffitsient kichik maktab yoshidagi bolalar uchun mo`ljallangan test natijasini katta yoshdagilar uchun mo`ljallangan test natijasiga bo`lib olinadi. Olingan 1,25 natija amaliy psixolog uchun bolalarni kichik yoshdagi bolalar test varianti bilan tekshirib, o`smirlarni katta yoshdagi odamlar testi bilan tekshirish, bu bevosita ko`rsatkichlarni 1,25 ga bo`lib yoki ko`paytirib katta yoshlilar testi natijasiga solishtirish imkonini beradi. Katta yoshlilar uchun mo`ljallangan shaxsni o`rganuvchi testlarni bolalar psixodiagnostikasida qo`llashdagi cheklanishlar jiddiy ahamiyatga ega, chunki kattalardagi sifatlar kichik bolalarda, aksincha, kichik bolalardagi o`ziga xos

xususiyatlar kattalarda bo`lmasligi ham mumkin. Shuning uchun katta yoshlilar testi etarli darajada validlikka ega bo`lmasligi ehtimoli mavjudligidan, birinchi tomondan, hali boladagi yo`q xususiyatni baholash kerak bo`ladi. Ikkinchi tomondan, ulardagi biror-bir xususiyat baholanmay qolishi mumkin. Bu holatdan chiqish uchun katta yoshlilar testini bolalar uchun qo`llashda uning psixologik o`sishini va yoshga bog`liq psixologik xususiyatlarni bilish lozim. Bularni bilgan holda test natijalarini baholash mumkin. Bolalar va kattalarning shaxsiy rivojlanish darajasini bevosita solishtirish, baholash juda qiyin, kattalar shaxsini miqdoriy baholashdan ko`ra sifat jihatdan baholash muhimrokdir. Lekin miqdorni baholashning ham alohida o`rni mavjud. Tavsiya etilayotgan psixodiagnostik metodlar tizimidan maktabga kirayotgan kichik yoshli bolalarning va boshlang`ich sinf o`quvchilarining aqliy jarayonlarini, shaxsiy va shaxslararo munosabatlarini, ulardagi amaliy ko`nikmalarni baholash maqsadida foydalaniladi. Bu tizim asosida bolalarning maktabga psixologik tayyorgarligini, ularning boshlang`ich sinflarda o`zlashtirish darajasini baholash mumkin. Bunday psixodiagnostik baholash kompleksiga quyidagilar kiradi: 1. Atrof-muhitda umumiy mo`ljal olish. 2. Bolalarning maktab ta'limiga munosabati. 3. Diqqat-e'tibor. 4. Xotira. 5. Tafakkur. 6. Nutq. 7. Badiiy-tasviriy qobiliyat. 8. Maktab malakasi va ko`nikmalari. 9. Muvaffaqiyatga erishish motivlari. 10. Shaxs xususiyatlari. 11. Shaxslararo munosabatlar. Bu to`plamga kiritilgan metodikalardan foydalanib, bolaning maktabga tayyorligi yoki tayyor emasligini baholash va rivojlanishdan oldinda

borayotganligini aniqlash mumkin. Bu usullar bolaning qobiliyatlarini aniqlash va u bilan maqsadga muvofiq holda mashg`ulot olib borishga yordam beradi. Metodikalar to`plami maktabdagi muayyan bir tarbiyaviy ishlarning samaradorligini to`g`ri baholash imkonini berish bilan birga 6–7 yoshdan 10–11 yoshgacha bo`lgan bolalarni o`rganishda qo`llash mumkin bo`lgan usullarni ham o`z ichiga oladi. Bu usullar yordamida olingan baholar bitta yagona standart tizimga o`tkaziladi va kichik maktab yoshidagi maktab o`quvchisining psixologik rivojlanishi individual xaritasiga yoziladi. To`plamga 3 xil tipdagi metodikalar kiritilgan. 1. Bola endi maktabga kirayotganda qo`llaniladigan uslublar. 2. Maktab ta'limiga tayyorgarligini va ruhiy rivojlanganligini baholovchi testlar. 3. Bolaning ruhiy rivojlanishini aniqlovchi testlar. Bolalar uchta asosiy sohada – bilish jarayonlari, shaxs xususiyatlari, shaxslararo munosabatlar asosida psixologik jihatdan o`rganiladi. Agar bolaning ruhiy rivojlanish darajasi baholanishi zarur bo`lsa, ularning har biri maxsus usullar bilan baholanishi mumkin. Bu to`plamdagi metodikalar diqqat, tafakkur, xotira, nutq va idrokning rivojlanish darajasini aniqlaydi. O`quv faoliyati motivatsiyasi, muvaffaqiyatga erishish, o`rtoqlari va katta yoshlilar bilan munosabat xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan. Psixologiyada har bir bilish jarayonlarini o`rganishda turli-tuman natijalar olinganligi sababli metodikalarning minimal aniqligiga e'tibor berilgan. Birinchidan, bola tarbiyasiga ta'sir etuvchi holatlar, ikkinchidan, o`qitish va tarbiya ta'sirida shakllanadigan xususiyatlar, masalan: diqqat - e'tibor, xotira, idrok, tafakkur, nutq, tasavvur, muvaffaqiyat motivatsiyasi va shu kabilar. Har bir metodika bitta ko`rsatkichni baholash imkonini beradi va 5–10 daqiqa vaqt talab qiladi. Har bir bolani har tomonlama tekshirish uchun 3–6 soat vaqt kerak bo`ladi. Tavsiya etilayotgan uslublar yordamida bolani psixodiagnostika qilish quyidagi vazifalar echimini ta'minlaydi: 1. Mazkur bola qanday rivojlanayotganligini aniqlash.

2. Boladagi layoqat va qobiliyatni o`z vaqtida aniqlash. 3. O`qishdan ortda qolish noto`g`ri tarbiyaning sababini topish. 4. Kelajakda tanlanadigan kasbga tayyorlanish va tanlash uchun bolaga, o`qituvchiga va ota-onalarga ilmiy asoslangan tavsiyalar berish. Bu metodikalar yordamida bolani tekshirishda vaqtni tejashning yana bir usuli yakka tartibda emas, balki guruhiy tekshirish olib borishdir. Bu shart-sharoitlar to`g`risida har bir uslubdan keyin yozma izohlar berilgan. Agar izohlar yo`q bo`lsa, bu uslubni ham yakka tartibda, ham guruh sharoitida qo`llash mumkin. Psixodiagnostik tekshirishga kirishishdan oldin quyidagilarni bajarish lozim: 1. Metodika matnini diqqat bilan o`qib, tanishib chiqish kerak. 2. Izohlar mavjud bo`lsa, uni o`qish lozim. 3. Metodikani qo`llash uchun kerakli narsalarni tayyorlash. 4. Metodika yordamida hech bo`lmasa bir bolani sinov uchun mukammal tekshirib, natijalarni tahlil qilib ko`rish lozim. Bolaning maktab ta'limiga tayyorgarligi va bilish jarayonlari rivojlanish darajasini aniqlash metodlari Bolalarning maishiy turmush haqidagi tushunchalarini aniqlash, atrof-muhitda mo`ljal ola bilishini o`rganish. Bolaning turmush haqidagi tushunchalar boyligiga: o`zi, yaqinlari, qarindoshlari, atrofdagilari, u yashayotgan hududdagi kishilar, buYumlar haqidagi tushuncha va bilimlari kiradi. Bunday bilimlar bola ulg`aygan sari ortib boradi. Turmush haqidagi tushunchalar boyligini tadqiq etish uchun 6–7 yoshdan 10– 11 yoshgacha bolalarga beriladigan savollar 10 tadan oshmasligi kerak. Har bir yosh uchun savollar ma'no jihatidan bir xil bo`lsa ham, lekin asta-sekin murakkablashib boradi. Masalan: maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaga «Isming nima?» deb savol bersak, 1-sinf o`quvchisiga bu savol biroz boshqacha beriladi: «Isming va familiyang kim?», 2-sinf: «Ota-onangning ismi va familiyasi qanday?», 3-sinf: «Buving va buvangning familiyasi va ismi qanday?» tarzida o`zgarib boradi. Savollarning har bir yosh xususiyatlarini, shu yoshdagi turmush haqidagi tushunchalar boyligini, shu savollarga javob bera olish qobiliyatini

hisobga olib tuzilganligi Yuqoridagi misoldan ham ko`rinib turibdi. Har bir yoshdagi bola shu savollarga javob bera olishiga qarab ball bilan baholanadi. Quyidagi metodikada javoblar 0-1 ball bilan baholanadi. Lekin ba'zan shunday holatlar xam bo`ladiki, bolaning javobini 0 - 1 ball bilan baholab bo`lmaydi, shuning uchun mezonga 0,5 ballni kiritishga to`g`ri keladi. Ba'zan savollarga javob berish jarayonida bola savolga bilmagani uchun emas, bu savolga javob berish imkoniyati yo`qligi yoki xohlamagani uchun javob bermasligi ham mumkin va tadqiqotchi bunday holatni e'tiborga olishi kerak. Tafakkurni diagnostika qilish metodlari «Ob'ektlarning o`xshashligi va farqini aniqlash, sababini tushuntirish, tushunchalarni ta'riflash» metodikasi Biz tushunchani ta'riflash, sabablarini izohlash, predmetlarning o`xshashlik va farqini aniqlash kabi tafakkur jarayonlarini baholash orqali bolaning aqliy rivojlanish darajasini o`rganishimiz mumkin. Bu tafakkur jarayonlari bolaning quyidagi savollarga to`g`ri javob berishiga qarab aniqlanadi. 1. Bu hayvonlarning qaysi biri katta? Otmi it? 2. Ertalab odamlar nonushta qiladi. Kunduzi va kechqurun ovqatlanganda- chi? (To`g`ri javob: Tushlik va kechki ovqat) 3. Kunduzi ko`chada yorug`, kechqurun-chi? (To`g`ri javob – qorong`i). 4. Osmon ko`m-ko`k, o`tlar-chi? (To`g`ri javob: yashil rangda). 5. Gilos, nok, olxo`ri va olma – bu ... (To`g`ri davom ettirish – mevalar). 6. Poezd o`tayotganda nega shlagbaum tushiriladi? 7. Toshkent, Xiva, Samarqand – nima? (To`g`ri javob –shaharlar). 8. Soat necha bo`ldi? (Bolaga soatni ko`rsatib, vaqtni aytib berish so`raladi) (To`g`ri javob: soat millari ko`rsatgan vaqt). 9. Sigirning kichigini buzoq deyiladi. Kichik it va qo`yni nima deyiladi? (To`g`ri javob: kuchuk va qo`zi). 10. It ko`proq nimaga o`xshaydi? Mushukkami tovuqqa? Javob ber va tushuntirib ber, nima uchun shunday deb o`ylaysan?

11. Avtomobilga tormoz nima uchun kerak? (Kerak bo`lganda avtomobil tezligini pasaytirishni ko`rsatuvchi biror-bir javob to`g`ri deb topiladi). 12. Bolta va arra bir-biriga qay jihatdan o`xshash? (Bajariladigan ishlarni ko`rsatuvchi javob to`g`ri). 13. Olmaxon bilan mushuk orasida qanday o`xshashlik bor? (Kamida ikkita o`xshash belgilarni to`g`ri ko`rsatilgan javob to`g`ri. Masalan, bular – hayvonlar daraxtga chiqa oladilar, qalin yung bilan qoplanganligi, dumi va to`rtta oyog`i borligidir). 14. Mix, vint, shurup bir-biridan nimasi bilan farq qiladi? (To`g`ri javob – mixning yuzasi tekis, vint va shurup burama kertikli; mix bolg`a bilan uriladi, vint va shurup buraladi; shurup konus shaklida, vint va mix yumaloqdir). 15. Futbol, uzunlikka va balandlikka sakrash, tennis, suzish nima? (To`g`ri javob – bular sport turlari, jismoniy mashqlar turi). 16. Transportning qanday turlarini bilasiz? (transport vositasining kamida ikki turini aytishi kerak). 17. Yoshlar katta odamdan qanday farqlanadi? (Javobda keksalar bilan yoshlar o`rtasidagi kamida ikkita farq sanaladi). 18. Nima uchun odamlar jismoniy tarbiya va sport bilan shug`ullanadi? (Quyidagi javoblar to`g`ri deb topilishi mumkin – o`zining salomatligini saqlab turish, kuchli bo`lish, qaddi-qomati kelishgan bo`lishi, chiroyli bo`lish, sportda muvaffaqiyat qozonish va musobaqalarda Yutish uchun). 19. Nima uchun ishlamaslik yomon deyiladi? (To`g`ri javob variantlari – chunki hamma odamlar ishlashlari kerak, negaki, yaxshi yashab bo`lmaydi; chunki bu odam o`rniga boshqalar ishlashi kerak bo`ladi; ishlamasa, kerakli narsalarni sotib ololmaydi; oziq-ovqat, turar joy va boshqalar) 20. Nima uchun konvertga marka yopishtiriladi? (To`g`ri javob – pochta orqali jo`natilayotgan xabarlar uchun to`lanadigan haq) Natijalarni qayta ishlash

Har bir to`g`ri javob uchun 0,5 ball beriladi, bolaning to`plashi mumkin bo`lgan Yuqori ballar 10 ga teng bo`ladi. Izoh. Bolaning mustaqil fikr yuritib, savolning mohiyatiga mos keladigan javobi ko`rsatilgan javobda bo`lmasa ham to`g`ri hisoblanadi. Yuqoridagi metodika maktabga kirayotgan bolaning so`z-mantiqiy fikr Yuritish qobiliyatini psixologik tashxis qilish uchun qo`llaniladi. Bu metodika Yuqorida aytilgan aqliy, xulosa chiqara olish qobiliyatidan tashqari bolaning aqliy fikrlay olish faoliyati to`g`risida ham ozmi-ko`pmi xulosa qilish imkonini beradi. Tekshiruvchida bola javobining to`g`riligiga ishonch noto`g`ri deb xulosa chiqarish uchun asos bo`lmasa, u holda bunday javobga 0,5 ball beriladi. Bolaning javobini to`g`ri noto`g`ri deb baholashdan avval bola savolni to`g`ri tushunganligiga ishonch hosil qilmoq kerak. Masalan: hamma bolalar ham shlagbaum nimaligini bilavermaydi va bu savolning ma'nosini anglab eta olmaydilar. Ba'zan «ishlamoq» so`zi ham qo`shimcha tushuntirish talab qiladi, chunki maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning hammasi ham buni bila olmaydilar. Rivojlanish darajasi haqida xulosa: 10 ball – juda yuqori 8-9 ball – yuqori 4-7 ball – o`rtacha 2-3 ball – quyi 0-1 ball – juda past «Miyada hisoblay olish» metodikasi Ushbu metodika yordami bilan bolaning arifmetik amallarni va turli xil kasr sonlar ya'ni, oddiy, o`nli, butun kasrlarni tezlik bilan ishlay olish qobiliyatini psixodiagnostika qilish mumkin. Agar bolaga sanoq maktab yoshiga qadar o`rgatilgan bo`lsa, unda berilgan metodikani maktabgacha tarbiya yoshidan boshlab qo`llash mumkin. Asosan, bu metodika maktab yoshidagi o`quvchi bolalarning qobiliyatlarini baholashga xizmat qiladi.

Jadvalda berilgan misollar namunasini bolaga tartib bilan oddiydan murakkabga qarab o`qib eshittiriladi. Bola tezlik bilan o`qilgan misollarni miyasida ishlab, og`zaki javob berishi lozim. Jadvalning o`ng va chap tomoniga to`g`ri ishlangan arifmetik misolning ballari keltirilgan. Jadvaldagi keltirilgan barcha namunalar guruhlarga ajratilgan. Agar berilgan guruhlardagi 3 misoldan, 2 tadan kam bo`lmagan misolni echa olmasa, unda bolaga aniq bali yozib qo`yiladi. Jadvaldagi namunada ballar miqdoriga mos keluvchi baholar bir-biridan gorizontal yo`nalishdagi chiziqlar bilan ajratilgan. Ular orasida bolaning berilgan misollarga to`g`ri javobi uchun oladigan ballari joylashgan. Topshiriqni to`la bajarishga ketgan umumiy vaqt 5 daqiqaga teng. Topshiriq mohiyati bola shu vaqt ichida qancha ko`p misol ishlashi bilan belgilanadi. Namunada berilgan to`g`ri javoblar faqatgina tadqiqotchiga ma'lum bo`lishi kerak, bu unga bolaning javoblarini tekshirib borishda qo`llanma bo`lib xizmat qiladi. jadval «Miyada hisoblay olish» metodikasiga misollar Baholar ballda Misollar Baholar ballda 0 0 ,8 0 0 ,1 1.5+2=7 25.0,83+0,12=0,95 2.4+5=9 26.0,47+0,35=0,82 3.6-2=4 27.0,22-0,13=0,09 0 0 ,7 3,2 0 0 ,2 4.9-6=3 28.0,87-0,43=0,44 5.3*2=6 29.0,22 0,1=0,022 6.2*4=8 30.0,15*02-0,03 0 0 ,8 0 0 ,2 7.9/3=3 31.0,21:0,1=2.1 8.6/2=3 32.0,48:0,24=2,0 9.10+6=16 33. %+1/4=1/2 0 0 ,8 0 0 ,3 10.12+4=16 34.'/4+2/4=3/4 11.16-4=12 35.3/5+1/8=29/40 12.19-7=12 36.9/6-5/16=1/4 0 0 ,9 1 1 ,6 0 0 , 3 13.4*3=12 37.1/3*1/3=1/9 14.6*3=18 38.2/8*3/8=3/32 15.18/3=6 39.4/5:2/5=2,0 0 0 ,9 2, 0 00,4 16.15/5=3 40.5/16:3/16=5/3 17.25+32=57 41. '/ 2 +2/4= 1,0 18.41+23=6442.8/32+3/4=1,0 11,1

00,4 19.43-17=26 43.9/10-2/5=1/2 20.67-21=46 44.9/16-3/4=3/16 21.16*5=80 45.2/6:1/2=1/6 11,1 2,4 00,5 22.22*4=88 46. 3/16: U 4 =9/64 23.48/12=4 47.4/12:2/3=1/2 24.84/14=6 48.8/32:4/16=1 11,3 Bola tomonidan 5 daqiqa vaqt ichida to`plagan ballarning yig`indisi keyinchalik 10 ballik shkala asosida standartlashtirilgan ballarga o`tkaziladi. Rivojlanish darajasi haqida xulosa: 7,7 ball va undap ko`p – juda Yuqori; 5,7-7,6 ball – Yuqori; 2,5-5,6 ball – o`rtacha; 0,9 -2,4 ball – past; 0,8 baldan kam– juda past. Bunda 7,7 – 10.0 gacha oraliqdagi ballar yig`indisi juda yaxshi natijani ko`rsatib, bolaning matematik qobiliyati kuchli ekanligidan dalolatdir. 5,7-7,6 gacha oraliqdagi ballar ko`rsatkichi yaxshi natijani bildirib, bolaning matematik qobiliyati o`rtacha ekanligini ko`rsatadi. 2,5-5,6 gacha oraliqdagi ballar bolaning matematik qobiliyatlarini kuchsiz ekanligini ko`rsatadi. 0,9-2,4 gacha oraliqdagi ballar natijasi bolaning matematikani o`zlashtirish uchun qobiliyatsizligidan dalolat beradi. 0,8 dan oz natija ko`rsatkichi bolaning matematik tafakkuririvojlanishdan orqada qolganini bildiradi. «Rubik kubiklari» Bu metod bolaning ko`rgazmali-harakat tafakkurining rivojlanish darajasini tashxis qilish uchun mo`ljallangan. Bizga tanish bo`lgan Rubik kubiklaridan foydalanib, bolaga murakkablik darajasi har xil bo`lgan amaliy vazifalar beriladi, bu vazifalarni tig`iz vaqt sharoitida echish taklif qilinadi. Quyida shunday topshiriqlardan 9 tasi keltirilgan va so`ngida qavs ichida ballar miqdori ko`rsatilgan. Ushbu ballar bola 1 daqiqada echgan topshiriq soni bilan belgilanadi. 9 ta masalani echish uchun 9 daqiqa vaqt beriladi. Eslatma: 1 topshiriqni echgandan so`ng ikkinchisiga o`tishda Rubik kubiklari rangi o`zgartirilib beriladi.

1-topshiriq: Bir xil rangdagi 3 ta kvadratdan xohlagan Yuzasi bilan ustuncha chiziqcha shaklini yasash (0,3 b). 2-topshiriq: Bir xil rangdagi kvadratlardan xohlagan Yuzasi bilan 2 ta ustuncha 2 ta chiziqcha yasash (0,5 b). 3-topshiriq: Bir xil rangdagi kvadratchalardan kubikning bir tomonini yasash (0,7 b). 4-topshiriq: Ma’lum bir rangda yuza yasash va unga 1 ta chiziqchani ustunchani 3 ta kvadratlardan yasab yondashtirish (0,9 b). 5-topshiriq: Kubikning yuzasini to`la yig`ib, unga qo`shimcha xuddi shu rangda 2 ta chiziqcha ustuncha yasab yondashtirish (1,16). 6-topshiriq: Kubikning 2 ta yuzasini bir xil rangdagi kvadratlardan yasash (1,3 b). 7-topshiriq: 2 ta yuzasi bir xil 2 ta kubik yasash va undan tashqari xuddi shu rangdagi kvadratlardan bir ustun bir chiziqcha yasash (1,5 b). 8-topshiriq: Bir xil rangdagi kvadratlardan 2 ta kubik yuzasi yasab, yoniga o`sha rangda bir xil 2 ta chiziqcha ham qo`yish (1,7 6). 9-topshiriq: Kubikning 3 ta yuzasini bir xil rangda yasash (2,0 b). Natijani baholash Agar to`plangan ballar 10 ga teng bo`lsa, ko`rgazmali-harakat tafakkuri juda Yuqori darajada rivojlangan. Berilgan vaqt davomida bola vazifani to`g`ri hal qilib, 4,8-8,0 ball to`plagan bo`lsa bu tafakkur turi yuqori darajada rivojlangan. 1,5-3,5 ball – bu tafakkur turining o`rtacha rivojlanganligini bildiradi, bola maktab ta’limiga tayyor hisoblanadi. 1,5 ballgacha – ko`rgazmali-harakat tafakkuri yaxshi rivojlanmagan, bola maktab ta’limiga tayyor emas.

Klassifikatsiya Guruhlar bo`yicha klassifikatsiya qilish metodikasi birinchi marta K.Goldstein (1920) tomonidan taklif etilgan bo`lib, keyinchalik L.S.Vigotskiy (1934) va B.G.Zeygarnik (1958) tomonidan o`zgartirilgan. Metodika umumlashtirish va mavhumlashtirish jarayonlari darajasini o`rganish uchun qo`llaniladi. Shu bilan tajriba vaziyatida topshiriqni bajarayotganda sinaluvchi xulq-atvor xususiyatlari, uning xatolarga munosabati hamda yordam berilganda, ularni kuzatish qobiliyatlari ko`rinadi. Tajriba o`tkazish uchun har xil predmetlarning, o`simliklarning, hayvonlarning rasmlari tasvirlangan kartinkalar kerak bo`ladi. Bunda rasmlarda B.V.Zeygarnik (1958) taklif etgan rangli bezash, turli umumlashtirish darajalari aks etgan bo`lishi kerak. Bog`cha bolalarini tekshirishda (S.YA.Rubinshteyn, 1970) kartochkalarning ba’zilaridan (o`lchash asboblari, o`quv qurollari) foydalanmaslik kerak, chunki bolalar ular haqida hech qanday tasavvurga ega emaslar. Bu metodikalarning boshqa variantida predmetlarning, o`simliklarning, hayvonlarning nomlari kartochkalarga yozilgan bo`lishi mumkin. Bu (og`zaki) variantini kattaroq bolalarni (3–4-sinf o`quvchilarini) tekshirishda qo`llash mumkin. Shunday qilib, metodikaning birinchi varianti predmetli klassifikatsiya, ikkinchi varianti – og`zaki klassifikatsiyadir, ikkala variant ham bolalarning umumlashtirish, yangi tushunchalarni shakllantirish qobiliyatini aniqlaydi. Sinaluvchiga quyidagi qo`llanma beriladi: «Hozir siz turli predmetlar, o`simliklar, hayvonlar, tevarak atrofdagi barcha narsalar tasvirlangan kartochkalar to`plamini olasiz. Siz ularni qaysi narsa nimaga kirishiga qarab guruhlarga ajratasiz». Keyin tadqiqotchi bir kartochkani olib sinaluvchidan unda nima tasvirlanganini so`raydi. To`g`ri javob olgach, uni bir tomonga qo`yib qo`yadi. Keyin navbatdagi kartochkani olib, unda nima tasvirlanganini ham aniqlaydi. Bu tasvirlar bir-biriga qanchalik o`xshashligi va farq qilishi ularni bir guruhga kiritish mumkinligini aniqlaydi. Sinaluvchi ko`rsatmani tushunib, kartochkalarni mustaqil guruhlarga ajrata boshlaganidan so`ng, tadqiqotchi tomonidan ko`rsatiladigan

yordam to`xtatiladi. Klassifikatsiya metodida og`zaki metodni qo`llashda ham Yuqoridagi kabi ko`rsatma beriladi. Bunda tadqiqotchi sinaluvchiga predmetlarning belgilari va xususiyatlarini ko`rsatib, bir guruhga kiritish kerakligi haqida yo`l-yo`riq bermasligi kerak. Predmetli klassifikatsiya bo`yicha tajribalar 3 guruhda bajariladi. Birinchi bosqichda sinaluvchi kartochkalarni ko`rsatma bo`yicha ajratadi. «Tadqiqotchi tadqiqot qarorida sinaluvchi harakatlarini, ajratish xususiyatlari (masalan, «shkaf», «pal’to» «velosiped» va «sportchi» kartochkalarini qaysi guruhga kiritganligi)ni yozib boradi. Barcha kartochkalar guruhga ajratib bo`linganidan so`ng ikkinchi bosqichga o`tiladi. Bir turdagi belgilariga ko`ra kartochkalarni kattaroq guruhlarga birlashtirish haqida sinaluvchiga qo`llanma beriladi. Ikkinchi bosqich sinaluvchi o`z harakatlarni to`g`rilashga kirishganidan boshlanadi. Sinaluvchi ko`rsatilgan yordamni qanday qabul qilishiga, o`xshash xatolarni to`g`rilay olishiga e’tibor qaratiladi. Bu bosqich eng uzoq davom etadi, chunki bu bosqichda topshiriqni bajarish davomida nima uchun har bir kartochka u yoki bu guruhga kiritilganligi aniqlanib, barcha harakatlar batafsil yozib boriladi. Sinaluvchi u yoki bu kartochkani bir guruhga kiritilganligiga emas, sinaluvchining tushunchalarni umumlashtirish qobiliyati ham aniqlanadi. («mebel’», «uy hayvonlari», «transport» va boshqalar). Sinaluvchi uchinchi bosqichda rasmlar guruhini birlashtirib, yanada kamroq guruhlar qolishi kerak va ularni qandaydir tushuncha bilan umumlashtirish kerak. Ba’zan qo`llanmada «o`simliklar», «hayvonlar», «jonsiz predmetlar», «odamlar» deb guruhlar soni aniq ko`rsatiladi. Tadqiqotchi sinaluvchi topshiriqni bajarayotgan vaqtda tadqiqot qarorini to`ldirib borishi zarur (jadval). j adval Predmetli klassifikatsiya bo`yicha tadqiqot qarori Tadqiqotchi harakatlari Sinaluvchi harakatlari Sinaluvchi tushuntirishlari Klassifikatsiya metodikasidagi og`zaki usul qo`llanganda sinaluvchi aniq tushunchalar, so`zlarni guruhlarga ajratishi kerak. Bu erda rasmning ta’siri yo`q

bo`lib, sinaluvchi so`zlarning mazmunini yaxshi tushunadi, atrofdagi predmet va hodisalar haqida ma’lum bilimlarga ega bo`ladi. Shu bilan bir vaqtda klassifikatsiyaning bu usulida sinaluvchi predmetlarni o`ziga ma’lum guruhlarga ajratish qobiliyati osonlik bilan aniqlanadi. Tadqiqotchi sinaluvchi bilan birga tadqiqot natijalarini muhokama qilganda uning tafakkur jarayonlari xususiyatlari haqida qo`shimcha ma’lumot oladi. Yuqorida qayd etilgan usullardan tashqari umumlashtirish geometrik figuralarni klassifikatsiya qilish metodikasi (Yu.F.Polyakov, 1954) ham qo`llanishi mumkin. Tajribao`tkazishuchun 3 belgisiga: rangiga, shakliga, kattaligiga ko`ra farqlanadigan geometrik figuralar tasvirlangan 2 ta to`plam (har birida 24 tadan kartochka bor) kerak bo`ladi. Geometrik figuralarning birinchi to`plami erkin jadval sifatida bo`lishi mumkin (8-ilova). Ikkinchi to`plamda xuddi shu geometric figuralar tasvirlangan alohida kartochkalar bo`lib, bolaga belgilari bo`yicha guruhlash uchun beriladi. Tajriba boshida sinaluvchiga namuna 30 soniya ko`rsatiladi va unga berilgan alohida kartochkalarni o`xshash belgisiga ko`ra 2 guruhga ajratish kerakligi aytiladi. Tadqiqot qarorida ajratishga ketgan vaqt, xatolar xarakteri qayd etiladi. Tajriba jarayonida umumlashtirish qobiliyatini shakllantirish bo`yicha o`rgatuvchi dars elementlaridan foydalanish mumkin. Ortiqchasini o`chirish Ortiqchasini o`chirish metodikasi umumlashtirish va chalg`ish, muhim belgini ajratish kabi tafakkur jarayonlari darajasini o`rganish uchun qo`llaniladi. Bu metodikaning ham ikki turi bor: predmetli va so`zli. Metodikaning predmetli turida qo`z g` atuvchi material alohida qo g` ozlarda berilishi zarur. Har bir qo g` ozda (kartochkada) 4 ta predmet tasvirlangan (8 - ilova). Rasmlar oq-qora rangli bo`lishi mumkin. Sinaluvchi 4 ta predmetdan, umumiy belgi bo`yicha birlashuvchi 3 tasini tanlashi kerak. Odatda quyidagi ko`rsatma beriladi: «Bu rasmlarga diqqat bilan qarang. Bu erda 4 ta predmet tasvirlangan , siz 3 ta predmetni birlashtirib turadigan narsani topib, unga nom berishingiz kerak, bir

predmet bu guruhga kirmaganligi uchun uni o`chirish kerak». Tadqiqotchi birinchi topshiriqni sinaluvchi bilan birga bajaradi, keyin u mustaqil ishga kirishadi. Bu metodikadan bolalarni va kattalarni tekshirishda foydalanish mumkin. Metodikaning o g` zaki variantini 11-12 yoshdan katta bolalar uchun qo`llash mumkin. Tajriba o`tkazish uchun so`zlar qatori yozilgan maxsus toza var aq kerak bo`ladi. Q o`llanma: «Har bir qatorda 5 ta so`z bor, 4 ta so`zni bir guruhga kiritib, bu guruhga nom bering, bir so`z ortiqcha bo`lib, uni o`chirish kerak». Stol, stul, k a rovat, pol, shkaf. Sut, qaymoq, qatiq, suzma, go`sht. Botinka, etik, bo g` ich, tufli, shippak . Bol g` a, arra, mix, bolta, randa. Shirin, issiq, achchiq, nordon, sho`r. Terak, tol, daraxt, archa, shaftoli. Samolyot, arava, odam, kema, velosiped Abror, Muro d , Aziz, Asqarov, Nabi. Santimetr, metr, kilogramm, kilometr, millimetr. Pal’to, plash’, ko`ylak, tugma, shim. Uy, orzu, mashina, sigir, daraxt. M uhim belgini ajratish Bu metodika tafakkur xususiyatlarini, predmetlarning muhim belgilarini ajratish qobiliyatini tekshirishda foydalaniladi. Ajratiladigan belgilarni xarakteriga ko`ra, tafakkur uslubi, ya’ni aniq va mavhum tafakkurning ustunligi haqida bilish mumkin. Bu metodikani 3 – 4 - sinf o`quvchilarini tekshirishda qo`llash mumkin. Tajriba o`tkazish uchun maxsus toza var aqq a yozilgan so`zlar kerak bo`ladi. Ko`rsatma: «Har bir qatorda bir asosiy so`z va 5 ta unga tegishli so`z qavs ichida beriladi. Bu so`zlardan qavs oldida turgan so`zga ko`proq aloqador bo`lgan ikki so`zni ng tagiga chizish kerak». 1. Bo g` /daraxt, bo g` bon, qo`r g` on, er/ 2. Daryo /sohil, baliq, baliqchi, suv, suv o`tlari/

3. Shahar /avtomobil’, bino, velosiped, ko`cha, olomon/ 4. Omborxona /pichanxona, ot, tom, mol, devorlar/ 5. Kitob /rasmlar, urush, qo g` oz, sevgi, matn/ 6. O`yin / shaxmat , o`yinchilar, jarimalar, jazo, qoida/ 7. Musiqa /ovoz, san’at, jarang, olqishlar, kuy/ 8. O`qish /ko`z, asar, kitob, rasm, so`z/ 9. Kubik /burchaklar, chizma, tomonlar, tosh, daraxt/ 10. Kasalxona /xona, bo g` , vrach, radio, bemorlar/ 11. Bo`lish /sinf, bo`linuvchi, qalam, bo`luvchi, qo g` oz/ 12. Sport /medal’, orkestr, musobaqa, g` alaba, stadion/ Topshiriqni bajarishda sinaluvchining ko`rsatmani tushunganligi, yo`l qo`ygan xatolariga e’tibor qilinadi. Agar sinaluvchi topshiriqni bajarish shartlarini tushunmagan bo`lsa, tadqiqotchi dastlabki ikki misolda topshiriqni qanday bajarish zarurligini ko`rsatib beradi. Barcha hollarda sinaluvchining topshiriqni qanday bajarganligini muhokama qilish zarur. Ba’zi muhokama jarayonida sinaluvchi qo`shimcha fikrlar bildiradi, xatolarni to`ldiradi. Sinaluvchining xatolari aniq- vaziyatli tafakkur xususiyatlarini aks ettirishi bilan, shoshmashosharlik natijasi bo`lishi mumkin. Ijodiy tafakkurni aniqlash metodikalari “Tasniflash”metodikasi Mazkur metodika semantik materialda divergent tafakkur mahsuldorligini tekshirish uchun qo’llanadi.Metodikaning qo’llanish tartibi . Sinaluvchilarga narsa- buYumlarning bir guruhi – o’q, ari, timsoh, baliq, ilon, qayiq, musicha kabilarni turli belgi va xususiyatlariga ko’ra imkon qadar ko’proq (xilma- xilroq) tasniflarga ajratish taklif qilinadi. Ish uchun ajratilgan vaqt – 8 daqiqa. Natijalarni qayta ishlash. Sinaluvchi tomonidan narsa-buyumlarni tasniflash orqali hosil qilingan guruhlar miqdori hisoblanadi hamda ushbu ko’rsatkich semantik material bilan ishlashda divergent tafakkur mahsuldorligi ko’rsatkichi sifatida talqin etiladi. “Gaplar”metodikasi

Mazkur metodika ramziy material bilan ishlashda divergent tafakkur mahsuldorligi (verbal kreativlik) darajasini aniqlash uchun qo’llanadi. Metodikaning qo’llanish tartibi. Sinaluvchilarga uch harf – D, M, T harflari bilan boshlanuvchi so’zlardan tashkil topadigan gaplar tuzish taklif qilinadi. Ish uchun ajratilgan vaqt – 8 daqiqa. Natijalarni qayta ishlash. Sinaluvchi tomonidan ajratilgan vaqt ichida qoidaga binoan tarzda nechta gap tuzilgani hisoblanadi hamda ushbu ko’rsatkich ramziy material bilan ishlashda divergent tafakkur mahsuldorligi (verbal kreativlik) ko’rsatkichi sifatida talqin etiladi. “Vartega doiralari” metodikasi Mazkur metodika ijodiy tafakkurning uch asosiy sifati – tezligi, egiluvchanligi va originalligi darajasini aniqlash uchun qo’llanadi. Ko’rsatma: “Hurmatli ishtirokchi! Ushbu test sizga o’z ijodiy qobiliyatlaringizni sinovdan o’tkazish imkonini beradi. Buning uchun sizga berilgan varaqda tasvirlangan 20 ta doiraning tasviridan asos sifatida foydanib, turli narsa-hodisalarni chizishingiz zarur bo’ladi. Rasmlarni doiralar ichida ham, ulardan tashqariga chiqib ham chizish mumkin. Rasmlar chapdan o’ngga qarab chizilishi kerak. Ish uchun sizga jami 5 daqiqa vaqt ajratiladi. Unutmang rasmlar imkon qadar original (betakror) bo’lishiga intilish lozim”.

Natijalarni hisoblash 1.Tafakkur tezligi bo’yicha: rasmlarning jami miqdori hisoblanadi va har bir rasm uchun 1 balldan baho qo’yiladi. 2.Tafakkur egiluvchanligi bo’yicha: rasmlarning guruhlari miqdori (necha xil toifadagi narsa chizilgani) hisoblanadi va har bir guruh uchun 1 balldan baho qo’yiladi. Rasmlar quyidagi guruhlar bo’yicha tasniflanadi – tabiat, maishiy buYumlar, fan va texnika, sport, bezak buYumlari, odam, iqtisod, olam. 3.Tafakkur originalligi bo’yicha: har bir kamyob rasm uchun 2 balldan baho qo’yiladi. 2 .Intellekt koeffitsenti haqida umumiy ma`lumot Intellekt (lat. intellectus – tushunish, bilish)- keng ma`noda insonning barcha bilish funktsiyalarining majmuasi, tor ma`noda tafakkuri. Intellekt inson tomonidan borliqni bilishning asosiy shaklidir. Intellekt koeffitsenti sinaluvchining aql yoshini xronologik yoshga nisbatining foizda ifodalanganiga teng. Aql yoshi x 100 IQ =-------------------- Pasport yoshi

Aql yoshi insonning test topshiriqlarini bajarishi natijalarini matematik qayta ishlashda paydo bo’ladigan son bo’lib, bu natijalar aqliy taraqiqiyotning qaysi o’rta statistik yosh darajasida ekanligini ko’rsatadi. Aql yoshi xronologik darajaga mos bo’lganda shaxsning intellekti yoshiga mos bo’ladi. Aql yoshi xronologik darajaga mos bo’lmaganda quyi yoki Yuqori bo’lishi mumkin. Aql yoshi tushunchasi fanga 1908 yilda A.Bine va T.Simon tomonidan kiritilgan.1912 yilda V.S h tern tomonidan intellekt koeffitsenti tushunchasi kiritilgan. R.Amtxauer intellekt strukturalari testi Test 1953 yilda R.Amtxauer tomonidan taklif etilgan bo’lib, 13 yoshdan 61 yoshgacha shaxslarning intellektual rivojlanish darajasini aniqlashga mo’ljallangan.Amtxauer intellekt strukturalari testi9 ta subtestdaniborat bo’lib, ularning har biri intellektning turli funktsiyalarini o’lchashga qaratilgan. 1 . Mantiqiy tanlash(LS) - induktiv tafakkur , til boyligini aniqlaydi . Sinaluvchi – keltirilgan so ’ zlarning biri bilan gaplarni tugatishi zarur . 20 ta topshiriq berilgan . Bajarish vaqti - 6 minut . 2 . Umumiy hususiyatlarni aniqlash(GE) - mavhumlashtirish , verbal tushunchalarga tayanish qobiliyatini tekshiradi . Har bir topshiriqda sinaluvchiga beshta so ’ z beriladi , ulardan to ’ rttasi mazmunan bog ’ langan, bittasi ortiqcha . Bu so ’ zni topish va belgilash zarur . 20 ta topshiriq berilgan . Bajarish vaqti - 6 minut . 3 . Analogiya(AN) - kombinator qobiliyatlar taxlili . Har bir topshiriqda sinaluvchiga uchta so ’ z taklif etiladi , birirnchi va ikkinchi so ’ z orasida ma ’ lum bir bog ’ lanish bor . Uchinchi so ’ zdan keyin chiziqcha qo ’ zyilgan . Beshta javob varianti orasidan birirnchi va ikkinchi so ’ z orasida qanday bog ’ lanish bo ’ lsa , uchinchi so ’ z bilan bog ’ langan so ’ zni topish zarur . 20 ta topshiriq berilgan . Bajarish vaqti - 7 minut . 4 . Klassifikatsiya(KL) - fikrlash qobiliyatini baholash . Sinaluvchilar ikki so ’ zni umumiy tushuncha bilan nomlashi zarur . 16 ta topshiriq berilgan . Bajarish vaqti - 8 minut . Javoblar umumlashtirish darajasiga ko ’ ra 0 dan 2 ballgacha baholanadi .

5. Hisoblash (RA) - amaliy matematik tafakkur rivojlanganlik darajasini baholaydi.Subtest 20 ta arifmetik topshiriqdan iborat.Echish vaqti 10 minut. 6 . Sonlar qatori (ZR) – induktiv tafakkurni tahlil qilish . 20 ta topshiriqda sonlar qatoridagi qonyniyatni aniqlash va ularni davom ettirish zarur . Bajarish vaqti - 10 minut . 7 . Figuralarni tanlash (FS) - fazoviy hayolni , kombinator qobiliyatlarni tekshirish . Sinaluvchiga qismlarga bo ’ lingan geometrik figuralar tasvirlangan kartochkalar ko ’ rsatiladi . Javobni tanlashda qismlarga bo ’ lingan figuraga mos kartochkani topish zarur . 20 ta topshiriq berilgan . Bajarish vaqti - 7 minut . 8.Kubiklar bilan topshiriq (WU) - 7 subtestga yaqin ko’rsatkichlar tekshiriladi.20 ta topshiriqning har birida kub ma’lum kublar to’plamiga nisbatan o’zgartirilgan holatda joylashtiriladi.Kubni harflar bilan belgilangan kublardan biriga o’xshatib belgilash zarur. Bajarish vaqti - 9 minut . 9. Diqqatni to’plash va o’zlashtirilganni xotirada saqlash qobiliyatiga topshiriq(ME). Sinaluvchi so’zlar qatorini yodlashi va ularni topshiriqda berilgan so’zlar ichidan topishi lozim.YOdlash uchun berilgan so’zlar jadvalda ma’lum kategoriyalarga birlashtirilgan, masalan : gullar : lola, jasmin, rayxon.25ta so’zlar yodlash uchun beriladi.Jadvalni yodlash vaqti 3 minut.20 ta topshiriqni bajarishga 6 minut beriladi. Amtxauer testida sinaluvchiga jami 176 ta topshiriq beriladi . Bajarish vaqti - 90 minut . ” Xomaki ” ballarni hisoblashda (4 subtestdan tashqari) har bir to ’ g ’ ri javob 1 ball bilan baholanadi . Har bir subtest bo ’ yicha dastlabki baholar shkala baholariga aylantiriladi, shunday qilib intellekt strukturasini har bir topshiriqlar guruhini bajarish muvaffaqiyati bo ’ yicha baholash mumkin . Amtxaur testi bo ’ yicha tekshiruv kartasi Sana---- F . I . SH . --------------- Tug ’ ilgan yili ----------

Sw LS GE AN KL RA ZR FS WU ME LS GE AN KL RA ZR FS WU ME Summa 1-topshiriq . Mantiqiy tanlash . Quyida sizga taklif etiladigan topshiriqlarda bittadan so ’ z etishmaydi . Siz ularni topib to ’ ldirishingiz lozim . Buning uchun sizga taklif etilgan besh so ’ zning birini harfini yozishingiz lozim . Misol : Quyoncha ko’proq ....... ga o’xshaydi? а) mushuk; в) оlmaxon с) quyon ; d) tulki; е) tipratikan. Bu topshiriqda quyon (с)* to’g’ri javob. Boshqa bir misol: “Umid” so’zining qarama-qarshisi ..... hisoblanadi ? а)хafagarchilik; в)tushkunlik; с) ehtiyoj d) muxabbat; е) g’azab. Bu erda “tushkunlik” (в)*to’g’ri javob . Boshladik! 1.Avtomobilni haydash uchun eng avvalo ..... kerak ? а)epchillik; в) ehtiyotkorlik; с) sabr; d) kuch; е)e’tiborlilik. 2.Televizorning zarur qismi .... hisoblanadi? 120 110 100 90 80 70 RW SW 15 110 11 101 14 109 21 109 16 11 6 91 5 90 5 87 7 94 100 99

а)tranzistor; в)pereklYuchatel; с) antenna; d) kineskop; е) kontrastni boshqaruvchi. 3. Trener – ....? а)suzadi; в)mashqlarga o’rgatadi; с) sakraydi; d) undaydi; е) gimnastika bilan shug’ullanadi. 4...... hayotligida mashxurlikka sazovor bo’ladi? а) rassom; в)haykaltarosh; с) shoir; d) artist; е)kompozitor. 5. Asabiylashish holatining qarama-qarshisi ....? а) umidsizlik; в) chorasizlik ; с) xursandlik; d) qoniqish; е) ma’Yuslik. 6. Uzoq vaqt davomida ... yashash qiyin ? а) suvsiz; в) ovqatsiz; с) harakatsiz; d) gaplashmasdan; е)uyqusiz. 7.Simob .... hisoblanadi? а) metall; в) mineral; с) suYuqlik; d) ximik birikma; е) qotishma. 8. .... shaxrida eng ko’p axoli yashaydi? а) CHikago ; в) О saka ; с) London ; d ) Parij ; е) Rim . 9. Zahar har doim....? а) o’limga olib keladi; в)og ’ritadi; с) хavfli; d)makrli; е) zararli. 10. Оtalar o’ z o’ g ’ illaridan .... tajribali ? а)har doim; в) оdatda; с) ko’pincha; d) ba’zan; е) asosan. 11. Eshakda har doim ..... bor? а) molxona; в) taqa; с) egar-jabduq; d)tuyoq; е) yol. 12.Qiyin vaziyatlarda hech qachon .... harakat qilish mumkin emas а) tartibsiz ; в) o ’ ylamasdan ; с) chalkash ; d ) qo ’ rqib ; е) ishonmasdan . 13. Etiketka ( yorliq ) – bu ko ’ p hollarda ...? а)farq qiluvchi belgi; в) ko’rsatma; с) yozuv; d) reklama; е) nomi. 14. Оg’zaki imtixon topshirayotgan paytda .... bo ’ lishi zarur ? а) qobiliyat; в) dastur; с) bilim; d) savolnoma; е) imtihon oluvchi. 15. Qaysi so’z ortiqcha? а) muallif; в) darslik; с)o’quv qo’llanma; d)metodik qo’llanma; е)monografiya.

16.Lotoreyadagi bo r biletlarning umumiy biletlar soniganisbatini bilish оrqali .... hisoblash mumkin ? а) Yutish imkoniyatini; в)ishtirokchilar sonini; с) Yutuqlar hajmini; d) Yutuq bor biletlar sonini; е) lotereya solig’ini. 17. ... territoriyasi eng katta? а)O’zbekiston; в)Rossiya; с)Qozog’iston; d) YAponiya; е) Kuba. 18. Ishlaydigan odamga ... kerak? а) izzattalablik; в)topshiriq; с) boshliq; d) asbob; е) intellekt. 19. Оdamlarga nisbatan .... bo’lish kerak? а)ehtiyotkor; в)ziyrak; с)vazmin; d)muloqatchan; е) quvnoq. 20.Bir xil hajmda .... da кo’proq kaloriya bor? а) baliq; в) yog’; с)go’sht; d) pishloq; е) sabzavot. R.Amtxauer intellekt strukturalari testining uch parallel(A, B,S) shakli mavjud bo`lib, kasb tanlash, kasbga yaroqlilik muammolari bo` yicha umumiy qobiliyatlarni aniqlash diagnostikasida foydalaniladi. Amtxauer testni yaratishda intellektni shaxsning bir butun tuzilishida maxsus tarkibiy qism sifatida qarovchi nazariyaga tayangan. Bunda psixik qobiliyatlarning bir butunligi turli faoliyatlarda namoyon bo ` ladi , deb tushuniladi . Amtxauer (1953) intellektni shaxsning boshqa komponentlari irodaviy- emotsional soha , ehtiyojlar va qiziqishlar bilan chambarchas bog ` liqligini ta ` kidlagan . R.Amtxauer intellekt strukturalari testi ning moslashtirilgan varianti «SU – testi» Estoniyada maktab o ` quvchilarining intellectual darajasini aniqlash uchun keng foydalanildi . (X . I . Liymets va mualliflar . 1974) D.Vekslerni intellekt shkalalari Psixometrikaga asoslangan testlar qo`llaniladigan aniq metodikalardan farq qiladi. Bu testlarni ishlab chiqishda asosan bolaning psixik taraqqiyoti darajasini aks ettiruvchi, o`rnatilgan me’yordan chetga chiqishlar, tengdoshlar guruhini taqqoslovchi miqdoriy ko`rsatkichlarga e’tibor beriladi. (V.M.Bleyxer,

L.F.Burlachuk, 1978). Ularning murakkabligi bir xil yoshdagi sinaluvchilarning katta guruhlarida amalga oshiriladi (V.V.Stolin, A.G.Shmelev, 1984). Bolalarni tekshirishga mo`ljallangan xorijiy testlar asosan Bine-Simon Stenford-Binening aqliy taraqqiyot shkalalari tipi bo`yicha tuzilgan. Intellektni tekshirishning eng keng tarqalgan metodlaridan biri amerikalik psixolog va psixiatr D.Wechsler /1949/ tomonidan ishlab chiqilgan bolalar intellektini o`lchash shkalasidir /Wechsler Intelligence Scale for children WISC/. Bu metodikaga 1974 yilda so`nggi marta 5 yoshdan 15 yoshgacha bo`lgan bolalarni tekshirish uchun o`zgartirishlar kiritildi. /WPPSI/ Rossiyada birinchi bo`lib Veksler shkalasi V.M.Bexterev nomli Leningrad psixonevrologik ilmiy tadqiqot institutida moslashtirilgan. Metodika B.G.Anan’ev (1969) maktabi psixologlari tomonidan intellekt taraqqiyotini uzoq yillar o`rganishda, jumladan bolalarda psixik taraqqiyotdan chetga chiqishlar va orqada qolishlarni differentsial-diagnostika qilishda keng qo`llanilgan. WISC moslashtirilgan variantining subtestlarini keltiramiz. (A.YU.PanasYuk, 1973). Tadqiqot o`tkazishda maxsus qarordan foydalanish zarur. D.Veksler metodi bo`yicha tadqiqot qarori (bolalar varianti) Familiyasi, ismi ____________________________ Tug`ilgan yili _______ tug`ilish tartibi ___________ Jinsi _______ Onasi_______ ma’lumoti ________ Yoshi ______________ oy_____________________ Tadqiqot o`tkazilgan kun _______________________ Tadqiqot natijalari Subtestlar Verbal Noverbal Dastlabki baholar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 S h kala baholari Intellektual ko`rsatkichlari /IK/ VIK= NIK= UIK=

Verbal shkala 1. Umumiy bilimdonlik subtesti. Nisbatan sodda ma’lumotlar va bilimlardan xabardorlikni tekshiradi. 30 ta savol beriladi, har bir to`g`ri javob 1 ball bilan baholanadi. Masa l an: haftada necha kun bor?... Yilning to`rt faslini ayting?... Oshq o zon nima uchun kerak?... 2. Umumiy ziyraklik subtesti. Iboralarning mazmunini to`liq tushunishni, fikrlash qobiliyatini, ijtimoiy me’yorlarni angla shni baholaydi. Sinaluvchidan tasvirlangan vaziyatda mumkin bo`lgan echimlar haqida javob berish talab qilinadi. 14 ta savol beriladi, javobning aniqligiga qarab baho qo`yiladi: 0, 1, 2. Masalan, barmog`ingizni kesib olsangiz nima qilasiz? Do`konga non olish uchun kelsangiz, u erda non yo`q ekan, nima qilasiz? Nima uchun jinoyatchilarni qamoqqa qamaydilar? 3. Arifmetik subtest. Sinaluvchi diqqatining to`planishini, sonli ifodalarni tez echishini tekshiradi. Sinaluvchidan arifmetik masalalar seriyasini og`zaki echish talab qilinadi. Javobning aniqligiga, ketgan vaqtga bog`liq ravishda baho qo`yiladi. Masalan , sizda 8 ta koptok bor edi, yana 6 ta sotib olib berishdi, koptoklar ingiz nechta bo`ldi? 4. O`xshashlikni topish subtesti. Tushunchalarning shakllanganligi, klassifikatsiya, taqqoslash, mavhumlashtirish qobiliyatlari tekshiriladi. 16 juft tushuncha beriladi. Sinaluvchidan tushunchalar jufti o`rtasidagi umumiylikni topish talab etiladi. Umumlashtirish darajasiga bog`liq ravishda 0 dan 2 bal l gacha baho qo`yiladi. Masalan , «Kuchuk-mushuk» tushunchalari o`rtasidagi umumiylikni topishda javoblar quyidagicha baholanishi mumkin: Tez chop adi , chaqqon /0 ball/; 4 ta oyog`i, juni, quloqlari bor / 1 ball/; Hayvonlar, tirik mavjudot, sut emizuvchilar /2 ball/. 5. So`zlar subtesti. Og`zaki tajribani o`rganishga mo`ljallangan /so`zning ma’nosi ni aniqlash va tushunish/. 40 ta so`z ma’nosini tushuntirish uchun beriladi. 0 dan 2 ballgacha baho qo`yiladi .

6. Sonlar qatorini takrorlash subtesti. Qisqa muddatli xotira va diqqatni o`rganishga mo`ljallangan, ikki qismdan iborat: sonlarni to`g`ri va teskari tartibda eslab qolish va takrorlash. O`ng va teskari takrorlashlarni baholash qatordagi to`g`ri esga tushirilgan raqamlar soniga teng. Subtestning umumiy bahosi o`ng va teskari takrorlashning umumiy bahosiga teng. Noverbal shkala Noverbal shkalaning qo`zg`atuvchi materiali 12- ilovada keltiriladi. 7. Etishmaydigan qismni topish subtesti. Ko`rish idroki xususiyatlarini, kuzatuvchanlikni, muhim qismlarni farqlay olish qobiliyatini o`rganishga mo`ljallangan. Sinaluvchiga 20 ta rasm ko`rsatiladi, ularning har birida etishmaydigan qismni yoki mos emaslikni topish zarur. To`g`ri javob 1 ball bilan baholanadi /15 soniyadan kam vaqtda/. 8. Rasmlar ketma-ketligi subtesti. Parchalarni mantiqiy bir butun qilib birlashtirish, vaziyatni tushunish, hodisalarni oldindan bilish qobiliyatlarini tekshirishga mo`ljallangan. Rasmlarning 2 seriyasi beriladi. Har bir seriyada rasmlar sYujet bilan birlashtirilgan bo`lib, sinaluvchi sYujetga mos ravishda ularni ma’lum ketma-ketlikda joylashtirishi kerak. Topshiriq vaqtga va to`g`ri bajarilishiga bog`liq ravishda baholanadi. 9. Koss kubiklari testi. Metod qismlardan butunni birlashtirish qobiliyatini, sensomotor koordinatsiyani tekshirishga qaratilgan. Sinaluvchi berilgan namunaga qarab har xil rangli kubiklardan shunday figuralar yasash kerak. 10 figura beriladi. Har bir topshiriq bo`yicha vaqt chegaralangan bo`ladi. Baholar aniqlikka va ketgan vaqtga bog`liq bo`ladi. 10. Figuralar yasash subtesti. Yo`nalishiga ko`ra 9-subtestga o`xshaydi. Sinaluvchiga ma’lum ketma-ketlikda 4 ta figuraning qismlari beriladi. /«maneken», «ot», «odam boshi», «mashina»/. Sinaluvchiga bu qismlardan nima yasash kerakligi aytilmaydi. Topshiriqni to`g`ri bajarish va ketgan vaqtga bog`liq holda sinaluvchiga baho qo`yiladi. 11. Raqamlarni shifrlash subtesti. Ko`rish-harakat malakalarini o`zlashtirganlik darajasini aniqlashga mo`ljallangan. Topshiriq har bir raqamning

tagida katakchaga ularga mos belgini yozishdan iborat. Bajarish vaqti 120 soniya. To`g`ri shifrlangan raqamlar soni – sinaluvchining bahosiga teng bo`ladi. Dastlab «A» shakl, so`ngra «V» shakl ko`rsatiladi. 12. Labirintlar subtesti. Bu yo`nalishiga ko`ra II subtestga o`xshaydi. 9 ta labirintni o`z ichiga oladi, «chiqish» vaqti hisobga olinadi. WISC metodikasida qo`shimcha subtestlar /«raqamlarni eslab qolish» va «labirintlar»/ topshiriqning asosiy guruhlari bilan birga o`tkazilishi mumkin. Bu holda intellekt koeffitsienti/IQ/ni aniqlashda ularning ko`rsatkichlari hisobga olinadi. Test natijalarini qayta ishlashda verbal va noverbal subtestlarning har biri bo`yicha olingan ballar yig`indisi topiladi. «Olingan» ballni shkala ballariga aylantirish jadvaliga muvofiq har bir subtestni bajarish natijalarining standart baholarini olish mumkin. «Olingan» ballar yig`indisi /testning alohida verbal va noverbal qismlari bo`yicha/ va jadvaldagi natijalar bo`yicha IQ-verbal shkala baholari, IQ-noverbal shkala baholari va umumiy IQ ko`rsatkichlari aniqlanadi. Veksler testi bo`yicha IQ ko`rsatkichlari talqini yosh me’yorlarini hisobga olgan holda o`tkaziladi. 1963 yilda 4 – 6,5 yoshli bolalarning intellektini tekshirish uchun shkala ishlab chiqildi. /Wechsler Preschool and Primary Scale of intelligence, WPPSI/. Intellekt shkalasining bu varianti bizning mamlakatimizga moslashtirilmagan. WPPSI shkalasi subtestlarining tarkibi quyidagicha: Verbal subtestlar: Noverbal subtestlar 1. Bilimdonlik . 2. Hayvon uyi . 3. So`z boyligi . 4. Rasmlarni tugatish . 5. Arifmetika . 6. Labirintlar . 7. O`xshashini topish . 8. Geometrik sxemalar . 9. Tushunish . 10. Koss kubiklari . 11. Gaplar (o`xshash) . « H ayvon uy i» subtesti raqamlarni shifrlash subtestiga o`xshaydi. Bu topshiriqni bajarishda bolaga kuchuk , jo`ja, baliq va mushuk tasvirlangan karta ko`rsatiladi. Kartaning Yuqori qismida turli rangdagi tsilindr rasmcha – kalit /hayvon uyi/ joylashtiriladi. Bola rasmlarga mos hayvon uylarini qo`yib chiqishi

kerak. Bolaga topshiriqni to`g`ri bajarganiga va ketgan vaqtga bog`liq ravishda baho qo`yiladi. «Geometrik sxemalar» subtestida rangli qalamlar yordamida 10 ta sodda tasvirni chizish kerak. «Gaplar» subtesti sonlar qatorini takrorlash subtestiga o`xshaydi. Sinaluvchi eksperimentator aytgan gaplarni takrorlashi kerak. WISC, WPPSI shkalasi subtestlari birgalikda intellekt funktsiyalari xususiyatlari haqida, turli omillar ta’sirida ularning rivojlanish xususiyatlari to`g`risi da bilib olish imkonini beradi (19-jadval). jadval Veksler shkalasi subtestlari yordamida aniqlanadigan intellektual funktsiyalar Subtest O`rganilayotgan funktsiya Natijaga ta’sir etadigan omil Bilimdonlik Xotirada materialni uzoq vaqt saqlash. Tajribaning mavjudligi va assotsiatsiyalari Madaniy muhit, qiziqishlar Ziyraklik Mavhum tafakkur. Bilimlarning mavjudligi, tushunchalarning shakllanganligi Madaniyatli muloq o t qilish qonuniyati. Real vaziyatlarga munosabat. Diqqat hajmi Arifmetika Xotirada arifmetik amallarni saqlash Asosiy arifmetik amallarni egallash mumkinligi O`xshashini topish Aloqala r , o`zaro bog`lanishlar tahlili, verbal tushunchalarning shakllanganli g i Madaniyatli muloq o t qilish So`z boyligi Nutqning rivojlanganligi, tushunchalarning shakllanganligi Madaniyatga aralashish imkoniyati Sonli qatorlar Tez qayta esga tushirish, eshitish obrazlari Diqqat hajmi Rasmlar ketma-ketligi Munosabatlarni ko`rib idrok etish Madaniyatga aralashish imkoniyati Etishmayotgan qismlar Ko`rish idroki, analiz. Ko`rish obrazlari Atrof-muhitni idrok qilish tajribasi Figuralar yasash Ko`rish idroki, sintez. Ko`ruv harakat tahlili Harakat faolligi va aniqligi Koss kublari Shaklni idrok qilish, ko`rish idroki, analiz Harakat faolligi darajasi. Rangli ko`rish darajasi S h ifrlash Tez idrok qilish, ko`rish obrazlari Harakat faolligi darajasi Sinaluvchi ning aqliy taraqqiyot darajasini aniqlashda IQ ning oxirgi natijasi emas, balki har bir subtest bo`yicha olingan natijalarni ham ta h lil qilish katta

ahamiyatga ega. S h u bilan bir vaqtda umumiy xulosa tuzishda, alohida subtestlar bo`yicha olingan natijalarnigina emas, boshqa m e todikalardan olingan natijalarni ham hisobga olish zarur. U mumiy ziyraklik subtesti 1. Biz nima uchun kiyimlarni Yuvamiz? 2. Nima uchun poezdning motori /harakatlantirgichi/ bor? 3. Agar siz ko`chada manzil i yozilgan, marka yopishtirilgan, yopiq , elimlangan xatjild/konvert/ni topib olsangiz, nima qilardingiz? 4. Insonlar nima uchun yomon ulfatlardan qochishga harakat qiladi? 5.Kino teatrda o`tirganingizda, yong`inni sezib qoldingiz, siz nima qilasiz? 6. Rejalashtirish nima uchun kerak? 7. Quyidagi ifoda nimani anglatadi : «Temirni issig`ida bos» ? 8. Nima uchun O`zbekiston Respublikasi qonunchiligida o`smirlapning ish kuni qisqartirilgan? 9. Agar siz kunduzi o`rmonda adashib qolsangiz, o`rmondan chiqib olish uchun qanday yo`l tutardingiz? 10. Nima uchun garang bo`lib tug`ilgan bolalar odatda gapira olmaydilar? 11. N ega qishloq q a nisbatan shaharda havo yomon? 12. Nima uchun davlat 17 yoshgacha nikohdan o`tish uchun ruxsat bermaydi? 13. Quyidagi ifoda nimani bildiradi : «Jo`jani kuzda sanaydilar» ? 14. Quyidagi ifoda nimani bildiradi : «Bitta qaldipg`och kelgani bilan bahor bo`lmaydi» ?

So`z boyligi subtesti Ko`rsatma: «Ba’zi so`zlarning mazmunini tushuntirib bering. Bu so`z qanday ma’noni bildiradi?». Bu usulni hamma so`zlar uchun qo`llang. To`rtinchi so`zdan boshlang. /qish/, agar sinaluvchi javob berishga qiynalsa, birinchi so`z – karovatdan boshlang. Agar 4-8 so`zlar har biri 0 ball bilan baholansa, zudlik bilan 1,2,3 - so`zlarni tekshiring. Keyin 8,9 - so`zlarni o`qib eshittiring. Bu ishni 5 ta ketma-ket urinishlar bajapilmaguncha davom ettiring. Tez ilg`ab oladigan intellektual sinaluvchilarga 3 yoki 4 - so`zdan keyin rasmiy savol ko`rsatmani aytmaslik ham mumkin, faqat so`zlarni bir xil aniq aytish kerak. Ba’zan sinaluvchi tushunmagan holda tadqiqotchi bunday deyishi mumkin: «Bu haqida menga to`liqroq gapirib bering» «to`liqroq tushuntirib bering». Tadqiqot ketma-ket 5 ta muvaffaqiyatsizlikdan keyin, javoblar 0 ball bilan baholangandan so`ng to`xtatiladi. 1 – 2 - savollarning har biri 2 va 0 ballar bilan baholanadi. 1-3 savollar berilmagan sinaluvchilarga 3 ball qo`yiladi. Maksimal baho – 80. Baholash mezonlari va to`g`ri javoblarning mezonlari. Umuman so`zning har bir to`g`ri ma’nosi qabul qilinadi, bunda ta’rif go`zal bo`lishiga unchalik e’tibor berilmaydi. Lekin unchalik to`g`ri bo`lmagan ta’rif bahoni tushiradi. ESINGIZDA TUTING!!! Keltirilgan misollar javoblarning barcha variantlarini qamrab olmaydi va ba’zi hollapda original , o`ziga xos javobga duch kelganda shaxsiy qaror qabul qilishga to`g`ri keladi. Sinaluvchining javoblarida so`z boyligining kamligi uning javobini baholashga ta’sir etmasligi kerak! So`zlar testini baholashning umumiy tamoyillari quyidagilar: 2 ball 1. Y a xshi sinonim. 2. So`zdan to`g`ri foydalanish. 3. So`zning asosiy bir necha xususiyatlariga ta’rif berish. 4. So`z mansub bo`lgan turkumni umumiy tasniflash. 5. Bir necha to`g`ri tavsifiy xususiyatlarni bayon etish, ularning majmui so`zning ma’nosini tushuntirishga yordam beradi. 1 ball – to`g`ri javoblar, lekin ma’nosiga ko`ra sodda. 1. Tushunarsiz aniq bo`lmagan sinonim.

2. So`zning tilda kamdan-kam ishlatilishi. 3. So`zning tilda ishlatilishi mumkin bo`lgan misoli. 0 ball – noto`g`ri javoblar, savollarni aniq tushunmaslik, hatto tadqiqotchi takrorlagandan so`ng ham. Misollar: 1. Karovat. 2. – Odamlar uxlaydigan dam oladigan mebel’ qismi. 0 – temir narsa,... yog`ochdan ham bo`ladi... oyoqlari bo`ladi... 3. Kema. 2- suvda havoda odamlarni Yuklarni tashiydigan qurilma /texnik moslama/ paroxod, kema, transport turi... 0 – odamlar unga o`tiradi... u narsalarni tashiydi... 3. Pul. 1- umumiy ekvivalent... unga hamma narsa sotib olsa bo`ladi... 0- qog`ozdan... katta, turli rangda... . 4. Qish. 2- yilning sovuq fasli ... mavsum... yilning kuz va bahop oralig`idagi fasli. 1- sovuq havo mavsumi: yil fasli... sovuq. 0- iqlim... havo o`zgaradi yozning teskarisi. 5. Tuzatish. 2-yasash ... yangilash ... qayta tiklash ... dastlabki holatiga keltirish ...singanni to`g`rilash... 1- qandaydir aniq narsani to`g`rilash: stulni tuzatish... nimadir sinib qolganda to`g`rilashingiz kerak. 0- qaytadan qilish. ...joyiga qo`yish.. 6. Nonushta. 2- birinchi taomni eyish... ertalab eyiladigan taom... ertalabki taom. 1- ovqatlanish ...taom... eyish... biz eydigan narsa. 0- taomning aniq turi: tuxum sut ...choy... kofe. 7. Fabrika.

2- engil sanoat korxonasi ...zavod... tashkilot... moddiy boyliklar yaratiladigan tashkilot. 1- odamlar gazlama chiqaradigan joy... u erda mahsylot ishlab chiqariladi. ...u erda odamlar ishlaydi. 0- hammaga kerak... ertalab u erga borishadi. 8. Detal’. 2- butunning qismi... qandaydip tuzilmaning qismi... nimaningdir qismi... dastgohda ishlov beriladigan mahsylot... 1- dastgohning /mexanizmning/ qismi... qismi... yarim mahsulot. 0- narsalarga kerak bo`ladi... ...bajarilgan narsa. ..nimanidir ishlab chiqish 9. Majlis. 2- miting... anjuman... ma’lum sistemaga mos ravishda tashkiliy uchrashuv ...kengash... ko`pchilik odamlarning maslahatlashishi... qandaydip muammolarni hal qilish uchun odamlarning uYushgan yig`ilishi. 1- o`quvchilarning uYushgan uchrashuvi... nima haqidadip bahclashishadi va nimanidir muhokama qilishadi... odamlar nimanidir hal qilishga yig`ilishadi. 0- halqning ma’lum qismi ...juda ko`p odamlar... insonlar... 10. Yashirmoq. 2- bekitmoq... sir saqlamoq... hech kimga aytmaslik ...yashirin saqlamoq... panaga olmoq. 1- nimanidir yashirishga yrinmoq... o`zi bilgan narsalarni boshqalap bilishiga yo`l qo`ymaslik, niqoblamoq... ko`rsatmaslik... 0- nimanidir... kimdandir... hech kim bilmasin... haqiqatni aytish mumkin emas. 11. Ulkan. 2- juda katta... bahaybat ... 1- katta ...katta... hajmdagi... 0- kichik bo`lmagan... uy... 12. Shoshilmoq. 2- oshiqmoq... tez bajarmoq... harakatni, ishni, tezlatmoq...

tez qilmoq. 1- tez - ... yaqin ... chopmoq ... tez ishlamoq ... 0- kechikmoq ... kechikayotganda, doimo shoshiladi. 13. Hukm. 2- so`nggi qaror ... sud hukmi ...xulosa ... huquqiy akt. 1- jazolash ... jazoladi ... mahkum. 0- qamoq ... 14. Bajarmoq. 2- rahbarlik qilmoq ... tashkil qilmoq... tuzatmoq ... tartib o`rnatmoq ... mos qilmoq. 1- ishni, mashinani boshqarmoq ... harakatni boshqarmoq ... o`rnatmoq ... joyini almashtirmoq... 0- lavozimiga ko`ra nimanidir buYurmoq ... yo`l ko`rsatmoq... yo`naltirmoq. 15- Boshlamoq. 2- kirishmoq ... ishga kirishmoq ... nimanidir boshidan qilmoq... 1- qandaydir ishni qilmoq ... qabul qilinmoq... 0- darslarning boshlanishi ... harakatning boshlanishi. 16. O`ylamoq. 2- fikrlamoq ... har tomonlama tahlil qilmoq ... o`ylash, ... mulohaza qilmoq 1- reja tuzish ... rejalashtirish, ... o`rganmoq, ... nimaningdir ustida ishlamoq. 0- sekin fikrlamoq ... savol ... intilmoq ... xavotirlanmoq... 17. G`or. 2- Tabiatdagi tabiiy chuqurlik ... erdagi tabiiy chuqurlik ... tog` ichidagi teshik ... qadimgi odamlarning yashash joyi. 1- Teshik ... qandaydir chuqurlik ... erdagi xona ... tog`dagi teshik ... tog`dagi bo`sh joy. 0- toshlardan qurilgan qurilma ... sovuqdan saqlanish mumkin bo`lgan joy ... tog`dagi joy. 18. Belgilamoq.

2- shartli belgilar bilan belgilamoq... nimanidir aniqlash uchun belgi kiritmoq ... nimanidir belgilar bilan belgilamoq... belgilar bilan aniqlamoq ... ahamiyat bermoq. 1- aytmoq ... qandaydir tasvirlamoq ... harflar bilan ko`rsatmoq nimanidir rejada belgilamoq ... nom bermoq .... 0- bezamoq ... nima qaerdaligini bilib olmoq... 19. Uyniki. 2- uyga tegishli narsalar ... xonaki o`rgatilgan ... uy sharoitida tarbiyalangan ... qo`lda yasalgan. 1- shinam ... uy hayvoni ... o`ziniki... 0- o`zi qilgan ... uydagi ish ... 20. Sarflamoq. 2- Ketkazmoq... foydalanmoq ... ishlamoq ... iste’mol qilmoq 1- yo`qotmoq... kamaymoq. 0- pul ... nimanidir sotmoq... 21. Tugatmoq. 2- oxiri, tamomlamoq, ... oxiriga kelmoq... to`xtamoq ... ishni oxiriga etkazmoq... tugallamoq. 1- davom ettirmaslik ... oxirida tugatish. 0- ishni ... ishni tashlamoq. 22. To`sqinlik qilmoq. 2- xalaqit bermoq... yo`lini to`smoq... to`siq... to`smoq, nimagadir qarshi bormoq. 1- yo`l bermaslik ... o`tishga qo`ymaslik... ushlab qolmoq. 0- teskarisini qilmoq, ... taqiqlamoq. 23. Afsuslanish. 2- ishining noto`g`riligini anglamoq... xatosini tan olmoq... aybini tan olmoq... vijdoni qiynalmoq. 1- tan olish ... inson ishidan afsuslandi ... 0- xato qilmoq – xatoni tan olmoq

24. Muqaddas joy. 2- machit... Xudoga iltijo qiladigan joy ... 1- muqaddas joy . 0- bino ... uy ... qadimiy haykal... xona ... 25. Tengi yo`q. 2- hech kim bilan taqqoslab bo`lmaydigan ... o`xshashi yo`q... bebaho ... hech kimga o`xshamaydigan. 1- hammadan yaxshi... eng a’lo ... betakror... sifati bo`yicha... kim bilandir solishtirish qiyin. 0- chegarasi yo`q... buYuk ... chiroyli ... o`ziga xos. 26. Rozi emas. 2- berilmaydigan... hech narsa bilan kelishmaydigan ... o`z huquqini talab qiladigan... qarshilik ko`rsatadigan... 1- o`zini xafa qilmaydigan... to`sqinlik qiluvchi ... nimadir qilishga xalaqit beruvchi... 0- o`zidan soqit qilmoq ... urishishda suhbatda ... g`alaba qiluvchi... 27. Kulfat. 2- baxtsizlik... halokat... baxtsiz hodisa. 1- halokatga uchragan odam... ochlik ... qurg`oqchilik... 0- tabiiy ofat... urilish... 28. Barqaror. 2- mustahkam ... tirishqoqlik... xarakterning irodaviy xislati... xarakter kuchi ... o`z fikrida qat’iy turadigan... inson xulq-atvori.... 1- Mardlik... epchillik... o`z fikrida qolmoq... 0- botirlik... qat’iylik. 29. Bino. 2-uy ... qurilma ... arxitektura qurilmasi ... qurilish. 1- qurilmaning maxsus tipi... maxsus tipdagi qurilish... boshpana... 0- uyga o`xshash muassasa. 30. Achinmoq.

2- boshqaga hamdardlik... hamdardlik... o`zganing baxtsizligiga munosabat bildirmoq... o`zganing baxtsizligini tushunish. 1- o`zgani tushunish, tinchlantirmoq... hissiyot. 0- kim haqidadir g`amxo`rlik qilmoq... insonga achinmoq... insonni ruhiy tushunmoq. 31. Sezilarli. 2- bilinarli ... barmoqlar bilan his qilmoq . 1- ushlasa bo`ladigan, sezsa bo`ladigan. 0- sovuq... taqqoslanadigan. 32. Kuchli. 2- botir, ... qo`rqmas... hech narsadan qo`rqmaydigan. 1- qat’iy, g`alabaga ishonadigan. 0- urishadigan... qo`rqinchli. 33. Perimetr. 2- uchburchakning barcha tomonlari yig`indisi ... tashqi tushuncha. 1- geometrik tushuncha. 0- radius. 34. Vahimali. 2- yomonlikdan /kulfat, baxtsizliklardan/ xabar bermoq... yomonlikdan xabardor qilmoq... 1- qo`rqinchli... dahshatli... nimadir qo`rqinchli... 0- juda jahldor... yaxshi emas... qasoskor... yomonlikni eslab qolish... 35. Balandparvoz gaplar. 2- uzun nutq – uzun ibora... chuqur ma’noli ibora... katta ibora... 1- so`zning ko`pligi... nutq... so`zlar qatori... 0- tsitata. ..nutqdan ko`chirma. .. 36. Tiqishtirmoq. 2- majbur qilmoq... kerakmas narsalar bilan to`ldirmoq... yo`lga to`kib qo`ymoq... 1- yo`lni to`smoq... narsalarni to`kmoq...

0- joyni egallamoq. ..devor bilan to`smoq. .. 37. Ko`chirmachilik /plagiat/ . 2- ma’naviy qadriyatlar dunyosida o`g`rilik... o`zgalarni ng asarlarini o`ziniki qilib olish... boshqalarni ng mehnatidan /g`oyalaridan/ foydalanish... kimningdir ismidan foydalanish... uni o`ziniki qilib olish... 1- o`zlashtirilgan so`z... o`g`rilash... kimningdir g`oyasidan, ishidan foydalanish... 0- o`g`ri... 38. Sanchmoq. 2- teshik qilmoq... suqmoq... orasidan o`tmoq... tuynuk qilmoq ... 1- o`tkir narsani kirgizmoq... pichoq bilan /tez/ urish... 0- harakatlanmoq. 39. Parodiya /o`xshatish/. 2- adabiy janr... kuldirish... maqsadida hajviy taqlid... 1- nimanidir kulgili narsa qilish… hazil... taqlid... 0- ashula. 40. Xotirjam. 2- muvozanatli... tinch... og`ir . 1- kam hayajonlanadigan kishi... o`ziga ishonadigan... xarakter xislati... 0- o`z sog`lig`ini saqlaydigan... yaxshi odam... baqirmaydi...

Adabiyotlar: 1. Z.T. Nishonova, Z. Qurbonova, Sh. To‘lyaganova, A.Abdiyev Psixolodiagnostika T. Fan va texnologiyalar 2008 2. Z.T.Nishonova Z.Qurbonova, D.S.Qarshiyeva, N.B.Atabayeva Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya T. Fan va texnologiyalar 20014 3. V, N. Drujinin, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2001 4. P. Press, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2003 5. Mirziyev.SH.M.Tankidiy taxlil kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016-yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutni Halq so‘zi gazetasi 2017-yil 16-yanvar №11 6. Mirziyev.SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” O‘zbekiston” 2016 7. Mirziyev.SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. ” O‘zbekiston” 2017 8. A.A. Ivin Logika M: 2002 (uchebnoye posobiye ) 9. R. S. Nemov Prakticheskaya psixologiya M 1998 (uchebnoye posobiye )

Похожие

Intellekt psixodiagnostikasi 1

Shaxs psixodiagnostikasi

Qobiliyat psixodiagnostikasi

Bilish jarayonlari psixodiagnostikasi

Shaxs psixodiagnostikasi 1