Eksperiment natijalar tahlili - Психология - Рефераты

Eksperiment natijalar tahlili

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

92 KB

Eksperiment natijalar tahlili Reja : 1. Chastotalar taqsimlanishi. Taqsimot tavsifi statistikasi. 2. O’zgaruvchilar o’rtasidagi o’zaro aloqalarni grafik taqdimoti. 3. Diagramma. Korrelyatsiya koeffitsenti. Asosiy effektlar. O’zaro ta`sir. 4. Statistik xulosalarni chiqarish metodlari.

Chastotalar taqsimlanishi. Taqsimot tavsifi statistikasi Tasavvur qilamiz, sizni psixologiya yo’nalishidagi talabalarning xavotirlanish darajalari iqtisod yo’nalishidagi talabalardan qay darajada farqlanishi qiziqtiradi. Kolledjingiz uchun har xil ixtisoslik bo’yicha o’quvchi talabalar ro’yhatini tuzasiz, ikki xil ixtisoslik bo’yicha o’quvchi o’ntadan talabalarni tavakkaliga tanlaysiz va ularni testdan o’tishlariga ko’ndirasiz, ya`ni xavotirlanish darajasini aniqlaydigan test. Test natijalarini 2 guruh qilasiz – bu sizning dastlabki ma`lumotlaringiz. Bir nechta 0 va 100 orasidagi uydirma(to’qib chiqarilgan) xavotirlanishning qiymati ko’rsatilgan. Qiymat qanchalik yuqori bo’lsa, talabaning xavotirlanish darajasi shunchalik Yuqori bo’ladi. Guruhlararo tafovutlar mavjudmi? Bu holatda individual qiymat ko’rish xuddi qo’shiqning alohida notalarini eshitib ko’rishga o’xshaydi: qanday ohang ekanligini aniqlash qiyin. Sizga dastlabki ma`lumotlarni interpritatsiya qilish uchun qandaydir usul kerak bo’ladi. Siz tez-tez takrorlanuvchi hodisalarning(chastota) taqsimotini yoki shunchaki, grafik tarzda har bir qiymatning qanday qilib tez-tez ma`lumotlarda paydo bo’lishini tuzishingiz mumkin. Lekin siz hech bir qiymatning birdan ortiq marta takrorlanmasligini kuzatishingiz mumkin. Shu bilan birga taqsimotni sermahsul bo’lishi uchun siz individual qiymatlarni kategoriyalarga ajratishingiz kerak bo’ladi. Siz hammasidan ko’ra tez-tez uchrab turuvchi kategoriya ichida boshlang`ich ma`lumotning bir qancha qiymati bo’lishini xohlaysiz, shuning uchun siz kategoriyaning kattaligini o’rnatasiz, u 10ga teng bo’ladi. (masalan, 10dan 19gacha). har ikkala guruhingiz uchun shunda tez-tez takrorlanuvchi hodisalarning taqsimoti ko’rsatilgan. Vertikal “Chastota” deb belgilangan o’qda har bir baholovchi kategoriyaga kelib tushadigan dastlabki ma`lumotlarning qiymati ajratib qo’yiladi. Sharoitlarda qandaydir tafovutlar mavjudligi yoki mavjudmasligini aniqlashda tez-tez takrorlanuvchi hodisalarning taqsimot tuzilishi birinchi foydali qadam bo’lishi mumkin. Ba`zida eksperimental effekt etarli darajada yorqin ifodalangan bo’ladi va vizual o’rganish taqsimoti sizni tafovut borligiga ishontiradi. Lekin bu holatda taqsimot judayam o’xshash bo’lib ko’rinmoqda.

Statistlar turli xil taqsimot tiplariga nom berganlar, shu sababli tadqiqotchilar turli xil atamalardan foydalanib, barcha taqsimot grafigini bir-biriga ko’rsatishga zaruriyat yo’qligini his qilgan holda gaplashadilar Tez-tez takrorlanuvchi hodisalarning chastota-taqsimot tuzilishi sizga boshlang`ich formadan oddiy hisoblab chiqishdan ko’ra, ma`lumotlaringizni tartibga solingan holda taqdim qilishingizga yordam beradi, lekin bu baribir eksperiment natijalarini taqdim qilishning beso’naqay usuli bo’lib qolaveradi. Xohishga ko’ra, har bir guruh natijalarini namoyon qilish uchun bir sonda belgilash kerak. Ma`lumotlarni shunday taqdim qilishimiz uchun bizga statistikani tasvirlovchi bir nechta usullar kerak bo’ladi. Qiymatlarni tavsiflash uchun statistikalar Psixologlar 2 ta asosiy statistik metoddan foydalanadilar: statistik tavsif va statistik xulosa. Tavsiflovchi statistika –bu eksperimentatorga har bir qiymat haqida bayon qilib turishning o’rniga, ayrim qiymatlarni tavsiflash haqida ma`lumot beradi. Statistik xulosa haqida biroz keyinroq shu bobda muhokama qilinadi Markaziy tendentsiya Ma`lumotlarni yig`ishda asosiy bilishimiz kerak bo’lgan yana bir jihat bu ishtirokchilarni turli sharoitlarda boshqalardan ajralib turadigan xatti- harakatilaridir. Psixologlar bunday tipik xatti-harakatlarni ifodalovchi statistikani markaziy tendetsiya ko’rsatkichi deb nomlaydilar. Bizning ikki guruhimizni taqqoslash uchun qilgan eksperimentimizda - talaba-psixologlar va talaba- iqtisodchilarning markaziy tendentsiyasini topishdan iborat. . Moda - oson hisoblanadi, lekin odatda, ko’pgina ma`lumotlarni bee`tibor qoldirganligi sababli o’rtacha statistika hisoblanadi. Moda – bu eng ko’p uchrab turuvchi bir qiymat. Bizning misolimizda moda mavjud emas, chunki hech qaysi baho 1 martadan ko’p takrorlanmagan. Modani ma`lumotlarni kategoriyalarga ajratgandan so’ng topish mumkin. Talaba-psixologlar uchun moda 50-59 kategoriyasidir, undagi tez-tez takrorlanuvchi hodisa 3. Bu kategoriya berilgan taqsimotning markaziy tendentsiyani ifodalasada, bitta bahoni joylashtirsak moda

tezda o’zgaradi. Masalan, 14chi student 58 emas 71 bahoni oldi. Tez -tez takrorlanuvchi hodisa 3 bo’lgani uchun, moda endi 70-79 kategoriyaga o’tadi. Siz bu kategoriyaning markaziy tendentsiya yaxshi ifodalaydi deb hisoblaysizmi? Muammo shundaki tipik xatti-harakatlarni tavsiflashda moda faqatgina bitta qiymatni, ya`ni eng ko’p takrorlanuvchi qiymatni oladi. U boshqa qiymatlarni e`tiborsiz qoldiradi. shuning uchun siz modadan foydalanayotganingizda joy tartibi va har bir songa tegishli bo’lgan ko’pgina ma`lumotlarni tashlab ketasiz. Mediana – bu haqiqiy markaziy qiymat; undan Yuqorida va pastda teng miqdordagi qiymatlar joylashadi. Medianani hisoblash uchun hamma qiymatlarni tartib bilan qo’ying va undan so’ng, o’rta qiymatni aniqlang. Agar siz juft qiymatlarga ega bo’lsangiz, u holda mediana ikkita markazdagi qiymatlarning o’rtasidagi qiymat bo’ladi. Masalan, iqtisodchi talabalarning 10ta bahosini tartib bilan joylashtirib chiqamiz. Beshinchi baho – 62, oltinchisi esa – 63 ligini ko’ramiz, shuning uchun mediana 62,5ga teng bo’ladi. Talaba-psixologlar uchun mediana 56,5 ga teng bo’ladi. Medianani hisoblashda faqatgina tartibning o’zi aniqlovchi printsip bo’lgani uchun qiymatlar orasidagi o’lcham farqlarni namoyon qilmaydi. SHu bilan birga biz taqsimotdagi istalgan qiymatni, medianaga tegmagan holda, o’zgartirishimiz mumkin, qachonki ro’yxatda markaziy qiymatning joyi o’zgarmasa. Medianani tavsiflaganda ham biz ayrim ma`lumotlarni yo’qotayapmiz. O’rtacha - bu o’rtacha chamalangan qiymat, ya`ni hamma individual qiymatlarning yig`indisini ushbu qiymatlar soniga bo’lingani qiymati. Masalan, iqtisodchi-talabalarning o’rtachasini topish uchun, biz 10 ta bahoni qo’shib chiqamiz, hosil bo’lgan 647 sonini 10 ga bo’lamiz. O’rtacha qiymat – 64,7 bo’ladi. Talaba-psixologlar uchun o’rtacha qiymat – 55,6. O’rtacha – taqsimotning markaziy og`irligidir. SHu bilan birga, qiymatning o’lchami o’rtachaga ta`sir ko’rsatgani sababli, har safar taqsimotdagi qiymatning o’zgarishi bilan o’rtacha ham o’zgaradi. Qaysi xarakteristika markaziy tendentsiyani to’g`ri talqin qiladi? Boshqa shu kabi qiziqarli savollarga quyidagicha javob berish mumkin: “Hammasi vaziyatga

bog`liq”. Birinchidan, ko’pgina hodisalar taqsimotning shakliga bog`liq. Agar siz o’rtacha(normal) taqsimotni yoki simmetrik unimodal taqsimotni olgan bo’lsangiz, uchchala xarakteristika ham bir xil sonni beradi. Medianaga faqatgina o’ng tomondagi qiymatning kattaligi ta`sir ko’rsatayotgan bo’lsa, modaga oxirgi qiymatlar ta`sirini kuzatmaymiz. Siz qaysi xarakteristikadan foydalanishni lozim ko’rsangiz, avval yaxshilab mulohaza qilishingiz kerak bo’ladi. Agar siz katta guruhning grafik tarzdagi daromadlarini aniqlamoqchi bo’lsangiz, shunday taqsimotni Bu holatda optimal o’rtacha ko’rsatkich mediana bo’lishi mumkin, chunki katta daromad oluvchi ayrim odamlar unga o’rtachadan ko’ra ko’proq kam darajada ta`sir ko’rsatadilar. Siz balki o’rtachani o’zgartiruvchi bir qancha juda katta yoki juda kichkina qiymatlarni misol tariqasida keltirishingiz mumkin. Har gal qachonki siz qandaydir o’rtacha ko’rsatkichga xarakterstika tanlaganingizda, siz taqsimot shaklini o’rganishingiz, o’rtacha qiymat qanday maqsadda foydalanilishini aniqlashingiz va shundan so’nggina siz o’z mulohazangizdan foydalanishingiz lozim bo’ladi. Markaziy tendentsiya xarakteristikasi sizga taqsimot haqida foydalarni ma`lum qiladi, lekin u faqatgina bitta aspektni tasvirlaydi. Taqsimotni tavsiflashga yordam beruvchi ikkinchi statistika bu tarqoq(despersion) statistika yoki sochma qiymat deyiladi. Tarqoqning xarakteristikasidan yana biri bu masofa(razmax) bo’lib, uni hisoblashda katta qiymatdan kichik qiymatni ayiramiz. Bizning misolimizda talaba-iqtisodchilar uchun masofa quyidagiga teng bo’ladi: 92-46=45; talaba- psixologlar uchun: 74-36=38. Masofa tarqoq haqida ma`lum bir tushunchalarni bersa-da u eng kam va eng ko’p qiymatlar orqali topilgani sababli, oradagi qiymatlarga mutlaqo dahldor bo’lmaydi. Bitta oxirgi qiymat masofani butunlay o’zgartirishi mumkin. SHu sababga ko’ra tarqoqning boshqa qaysidir xarakteristikasi foyda berishi mumkin. Alternativ(bir-biriga zid bo’lgan 2 yo’l) sifatida biz har bir qiymatdan o’rtachani ayirishimiz mumkin, shunda bizda o’rtacha qiymatdan har bir qiymat farqni ko’rsatuvchisi paydo bo’ladi. O’rtacha farqni olish uchun, farqlar sonini

qo’shamiz va tartibli joylashtirilgan farqlar soniga bo’lamiz. Biroq qo’shish mobaynida qisqarishlar Yuz berib, so’ngi natija nolga teng bo’lib qoladi. Biz farqli belgisini e`tiborsiz qoldirib, absolYut qiymatlarni qo’shish orqali o’rtacha farqni olishimiz mumkin. Ammo statistiklarning fikricha, har bir farqni kvadratga(plYus va minus ishoralaridan ham qutilishga yordam beradi) oshirish orqali, kvadratlarning yig`indisi va farqlarning kvadrati bo’lish yanada aniqroq bo’lgan tarqoq ko’rsatkichini topish mumkin. Bu holatda biz dispersiya (variance) deb nomlanuvchi tarqoqning xarakteristikasini olamiz. YAnada muhim bo’lgan xarakteristika dispersiyali kvadrat ildiz – standart farqlar deb ataluvchi sonlar. A ilovasidan bu xarakteristikani hisoblaydigan formulalarni topish mumkin. Balki standart farqlarning tuzilish darajasini kamchilik sifatida qarash sizga osonroq tuyilishi mumkin, qachonki siz o’rtachadan taqsimot qiymatning xarakteristikasi sifatida foydalansangiz. O’rtacha - har qanday individual qiymatlar uchun optimal baho; shu bilan birga standart farq siz qanchalik to’g`ri baho berganingizni ko’rsatadi. Agar hamma qiymatlar bir xil bo’lganda, standart farq nolga teng bo’lib, o’rtacha qandaydir nuqsonlardan xoli bo’lardi. Qachonki qiymatlar orasidagi farqlar oshsa, standart farqlar o’sadi, o’rtachaning qiymatini o’zgartirishingiz orqali xatolarga yo’l qo’yiladi. O’zgaruvchilar o’rtasidagi o’zaro aloqalarni grafik taqdimoti Psixologiyada ilmiy axborotlarni grafik taqdim etishning bir necha asosiy shakllaridan foydalaniladi: xarakteristikalariga tayanuvchi topologik va metrik. Topologik tavsiflashdan foydalanuvchi axborotlarni etkazib berish an`anaviy usullaridan biri - bu grafiklardir. Qirralari bilan (yo’naltirilgan yoki yo’naltirilmagan qismlari bilan) birlashtirilgan ko’p sonli nuqtalar «cho’qqilar» grafiklar hisoblanadi. Grafiklarni fazoviy yo’naltirilgan va yo’naltirilmagan, bog`langan va bog`lanmagan turlarga ajratiladi. Psixologik tadqiqotlarda grafiklardan natijalarni tasvirlashda juda ko’p foydalaniladi. Ko’plab nazariy modellarni tadqiqotchilar grafiklar ko’rinishida berishadi. Masalan, D. Vekslerning ierarxik modeli yoki CH.Spirmenning intellekt modeli: ular dendritik, simmetrik bo’lmagan grafiklar shaklida berilgan. P.X.

Anoxinning funktsional sistemasi sxemasi, V.D.Shadrikovning faoliyat psixologik funktsional sistemasi sxemasi, E.N. Sokolovning kontseptual reflektorli yoyi modeli - yo’naltirilgan grafiklarga misol bo’la oladi. Natijalarni tariflashga o’tamiz, yo’naltirilgan grafiklardan ko’pincha bog`liq bo’lmagan, qo’shimcha va bog`liq bo’lgan o’zgaruvchilar o’rtasidagi sababiy bog`liqliklar sistemasini ta`riflashda foydalaniladi. Yo’naltirilmagan grafalar psixikaning o’rganish xususiyatlari o’rtasidagi korrektsion aloqalar sistemasini tasvirlash uchun qo’llaniladi. «Cho’qqilari» bilan xususiyatlari, «qirralari» bilan korrektsion bog`liqligi ifodalanadi. Bog`lanishlar xarakteristikasi odatda grafik qirralarini tasvirlash turli variantlari bilan kodlashtiriladi. Ijobiy aloqalari to’g`ri chiziqlar bilan (yoki qizil rang bilan), salbiy bog`liqliklari – punktir (yoki havo rang bilan) tasvirlanadi. Aloqaning kuchi va ahamiyati chiziqning qalinligi bilan kodlashtiriladi. Eng muhim belgilari (boshqalari bilan eng ko’p bog`liqlikka ega bo’lgani) markazda joylashtiriladi. Kengroq ahamiyatga ega bo’lgan belgilari atrofga joylashtiriladi. Korrektsion aloqalar sistemasidan tekislikda belgilari o’rtasidagi «masofalarni» aks ettirishga o’tiladi. Masofalar ma`lum formula bo’yicha hisoblanadi: D=(1- r) |2 bu erda d –masofa, r - korrektsiya belgilari masofalar o’xshashligini, farqini aks ettiradi. Bu holatda topologik tasvirlashdan metrik tasvirlashga o’tamiz, chunki grafaning cho’qqilari o’rtasidagi masofa belgisini hisobga olgan holda korrektsiya kattaliklariga proportsional bo’ladi: r =1 bo’lganida masofa maksimal bo’ladi, d = 1, r =1,bo’lganida masofa minimal: d= 0. Yo’naltirilgan va yo’naltirilmagan grafalar ko’pincha shaxsiy va ijtimoiy psixologik tadqiqotlar natijalarini tasvirlashda qo’llaniladi. Xususan, sotsiometrik tadqiqotlar: sotsiogramma bu yo’naltirilgan grafa. Har qanday grafik- sxema matritsaga o’xshash bo’ladi. Tushunib olish qulay bo’lishi uchun natijalarni

tasvirlashda 10-11 cho’qqidan ko’p bo’lgan grafiklardan foydalanish tavsiya etiladi. Grafiklar bilan bir qatorda psixologiyada fazoviy-grafik tasvirlash ham o’rnatiladi, unda elementlar o’rtasidagi munosabatlar va parametrlari tuzilishi hisobga olinadi (yoki metrik yoki topologik). Bunga D.Gilfordning «kub» nomi bilan ma`lum bo’lgan intellekt tuzilishini tasvirlash misol bo’ladi. Fazoviy tasvirlashni qo’llash boshqa bir varianti - V.Vunt bo’yicha emotsional holati, kengligi yoki bo’lmasa G.Ayzenk bo’yicha shaxs turini tasvirlashni misol sifatida keltirish mumkin. Agarda belgilar maydonida metrika aniqlangan bo’lsa, unda ma`lumotlarni yanada aniqroq berishdan foydalaniladi. Chiziqda ko’rsatilgan nuqtaning joylashishi belgilar maydonidan uning haqiqiy koordinatalariga mos keladi. Shunday usul bilan ko’p shkalalar, faktorli analiz, patent tuzilishli analiz va klasterli analizning ba`zi variantlari beriladi. Har bir omil maydonda o’q chiziq bilan aks ettiriladi, biz o’rgangan o’tkazilish parametri esa - bu maydonda nuqta bilan ko’rsatiladi. Boshqa hollarda xususan differentsial psixologik tadqiqotlar natijalarini tasvirlashda nuqtalar bilan sinalayotganlar, o’q chiziqlari bilan esa asosiy omillari tasvirlanadi. Ma`lumotlarni dastlab berish uchun boshqa grafik shakllardan foydalaniladi: diagramma, gistogrammalar va taqsimlash poligonlari hamda turli grafiklarni qo’llash mumkin. Diagramma. Korrelyatsiya koeffitsenti. Asosiy effektlar. O’zaro ta`sir. Statistik xulosalarni sriqarish metodlari. Ma`lumotlarni taqdim etishning boshlang`ich usuli taqsimlashni tasvirlash hisoblanadi. Tanlab olingan tekshirishlarda o’zgaruvchining o’rganish ko’rsatkichlarini tasvirlash uchun gistogramma va poligonlardan foydalaniladi. Tajriba va nazorat guruhlarida ko’rsatkichlarni taqsimlash ko’rgazmali bo’lishi uchun ularni bir rasmda tasvirlanadi. Gistogramma - bu tekshiriluvchi belgilarini chastotali taqsimlanishi «ustunli» diagrammasidir. Gistogrammalarni qurishda abtsissalar o’qida o’rganiladigan kattalik ko’rsatkichi joylashtiriladi. Ordinatalar o’qida esa

chastotalar yoki tekshirilayotgan tanlovda ushbu diapazon kattaliklarida uchraydigan nisbiy chastotalar joylashtiriladi. Agarda gistogrammada nisbiy chastotalar aks ettirilsa, unda hamma ustunlar maydoni 1 ga teng. Poligonda belgilari berilgan kattalikka ega bo’lgan sinovda ishtirok etuvchilar sonini taqsimlashni nuqtalar va koordinatalar bilan belgilaydilar: X belgisining, Y aniq gradatsiya yoki nisbiy chastotalar( belgilari ana shu gradatsiyalarda odamlar sonining butun tanlab olingan ko’rinishi). Nuqtalar to’g`ri chiziqlar bilan birlashtiriladi, taqsimlash poligoni yoki gistogrammani qurishdan oldin tadqiqotchi belgilar intervallar yoki nisbatlar shkalasida berilgan bo’lsa, o’rganilayotgan kattalik diapazonini teng qismlarga bo’lishi kerak. 5 tadan kam bo’lmagan, lekin 10 tadan ko’p bo’lmagan gradatsiyadan foydalanish tavsiya etiladi. Nominal yoki tartibli shkaladan foydalanishda bunday muammo Yuzaga kelmaydi. Agarda tadqiqotchi turli kattaliklar o’rtasidagi nisbatlarni yaqinroq ko’rsatishni xohlasa, masalan, turli sifatli xususiyatdagi sinovda ishtirok etuvchilar nisbatini (erkaklar va ayollar soni) unda diagrammadan foydalanish foydaliroq bo’ladi. Sektorli aylana diagrammada har bir sektor kattaligi har bir turning uchrashi kattaligiga proportsionaldir. Aylana diagramma kattaligida tanlov nisbiy hajmi yoki belgining ahamiyati aks ettirilishi mumkin. Axborotlarni grafikdan analitik k a o’tishini aks ettirish varianti n i berish navbatda gi belgilar funktsional bog`li q ligini ko’rsatuvchi grafiklar hisoblanadi. Umuman aytganda, taqsimlash poligonlari - bu belgining uning kattaligida uchrashiga bog`liqdir. Jadval(grafik) turlarini mazmuniga ko’ra 2 shartli tipga ajratamiz : 1.Vaqtga asosan parametr o’zgarishlariga bog`liqlikni ifodalovchi ; 2. Bog`liq bo’lmagan va bog`liq bo’lgan navbatni ifodalash. Idrok etilgan material va o’rganilgandan so’ng o’tgan vaqtga nisbatan idrok etish materiali hajmining o’rtasidagi aloqadorlikni birinchi bo’lib G.Ebbingauz aniqlab bergan. «O’rganish egri chizig`i», yoki «unutish egri chizig`i»ning ko’p sonli muqobilini vaqtga ko’ra faoliyat samaradorligidagi o’zgarishlar ko’rsatadi.

Funktsional bog`liqlik jadvali ham psixologiyada uchraydi: Fexner, Stivens qonunlari (psixofizikada). Yerks-Donson (psixologiyada motivatsiyalar), qonuniyatlar, o’z o’rnida (kognitiv psixologiya) elementni anglash va boshqalar. Jadval tuzishda bir qator oddiy tavsiyalar ham mavjud. Jumladan, L.V.Kulikov boshlovchi tadqiqotchilarga quyidagi maslahatlarni beradi: 1. Matn va jadval o’zaro bir-birini to’ldirishi kerak. 2. Jadval tushunarli, «o’z -o’zidan tushunarli bo’lishi» va zarur belgilarni o’ziga kiritishi kerak. 3. Jadvalda to’rttadan ortiq egri ifoda bo’lishi mumkin emas. 4. Jadval chiziqlari eng muhim raqamlarni, ahamiyatli parametrlarni ifodalashi shart. 5. Pastda yoki chap tomonda jadval ifodasi yozilishi shart. 6. Nuqtalarni turli chiziqlarda aylana, kvadrat va uchburchak bilan ifodalash qabul qilingan. Agar shu jadvalda uzunlikni ifodalash zarur bo’lsa, ularni vertikal qirqimlar ko’rinishda ifodalash lozim. Nuqta qirqim o’rtasida joylashtirilishi ( assimetriya ko’rsatkichiga muvofiq) bo’lishi shart. Jadval ko’rinishida tashxis jadvallari guruh yoki individ ko’rsatkichlarini o’rtachasi tavsiflanishi mumkin. Ilmiy ishlar natijalarini taqdim etilishida eng muhimi kattalik raqamli ko’rsatkichining ifodalanishidir. 1. Markaziy tendentsiyalar ko’rsatkichlari (o’rtacha qiymat, moda, mediana). 2. Absolyut va nisbiy. 3. Ko’rsatkichlar (standart, og`ishganlik, dispersiya, protsentil). 4. Mezon ko’rsatkichlari, turli guruh natijalarining solishtirma ko’rsatkichlarida foydalanuvchi mezon belgilari. 5. Ko’rsatkich koeffitsientlari va boshqalar standart jadvalda natijalarni ifodalashda satrlar bo’yicha - ustunlar bo’yicha sinaluvchilar - o’lchangan parametrlar belgilari ifodalanadi. Jadvalda shuningdek, matematik statistikaga asosan ishlab chiqilgan natijalar ifoda etiladi. Mavjud kompyuter ma`lumotlarini statistik ishlab chiqish

paketlaridan istalgan standart shakldagi jadvallarni ilmiy nashrlar uchun taqdim etishda tanlab olish imkonini beradi. Tajriba tadqiqotlarini yakunlash eng yaxshi usuli analitik tasvirlash mumkin bo’lgan bog`liq bo’lmagan va bog`liq bo’lgan o’zgaruvchilarni funktsional aloqalarini aniqlashdir. Empirik olingan bog`liqliklarga misol uchun G.Fexnerning yoki S.Stivensning psixofizik «qonuni» kiradi. U. Xik va R.Xaymet bu qonunlar bo’yicha reaktsiya vaqti alternativ sonini tanlashga bog`liqligini aniqladi: t = k log (n+ 1) vat= a + b log n bu erda t - tanlovning funktsiya vaqti , n- stimullar soni, a, b va k - kattaliklardir. Odatda birgina emas balki turli mualliflar o’tkazgan tadqiqotlar seriyasini yakuniy umumlashtirish zarur bo’ladi. Shuning uchun ular kamdan-kam hollarda alohida tajriba ishlari yakuni hisoblanadi, funktsional bog`liqlik aniq bir turi faraz sifatida ishtirok etadi, uni tanqidiy tajribada tekshirib ko’riladi. Korrelyatsion tatqiqot nazariyasi korrelyatsion aloqa haqidagi tasavvurlarga asoslangan bo’lib, K.Pirson tomonidan ishlab chiqilgan va matematik-statistika fani darsliklarida kengroq berilgan. Bu erda esa korrelyatsion psixologik tatqiqotning faqatgina metodologik asoslarigina ko’rib chiqiladi. Korrelyatsion tatqiqot o’tkazish strategiyasi kvazieksperiment o’tkazish strategiyasiga yaqin. Kvazieksperimentdan farqli jihati shundaki, korrelyatsion tatqiqotda ob`ektga nisbatan boshqaruvchi ta`sirning yo’qligi. Korrelyatsion tatqiqot rejasi murakkab emas. Tadqiqotchi individning bir necha psixologik xususiyat yoki ma`lum tashqi bosqichlar va psixologik holatlar o’rtasidagi statistic bog`liqliklar haqida o’z gipotezasini o’rtaga suradi. Bunda sababiy bog`liqlik taxmini muhokama qilinmaydi. Korrelyatsion tadqiqot deb bir necha o’zgaruvchi o’rtasidagi statistik bog`lanishlarni tasdiqlash yoki inkor etish uchun o’tkaziladigan tadqiqotga aytiladi. Psixologiyada o’zgaruvchi sifatida psixologik xususiyatlar, jarayonlar, holatlar va boshqalar ko’riladi.

“Korrelyatsion” so’zi o’zbek tiliga “o’zaro munosabat” deb tarjima qilinadi. Agar bitta o’zgaruvchining o’zgarishi ikkinchisining ham o’zgarishiga olib kelsa, unda bu ko’rsatkichlarning korrelyatsiyasi deyiladi. Ikki o’zgaruvchilar o’rtasidagi korrelyatsiyasi ular orasida sabab-oqibat munosabatlari ham mavjud deyish imkonini bermaydi, shunchaki shunday gipoteza bilan chiqish imkonini beradi xolos. Korrelyatsiyaning yo’qligi esa o’zgaruvchilar orasida sabab-oqibat munosabatlari bor degan gipotezasini to’laligicha rad etish imkonini beradi. Ikki o’lchanayotganlar orasida korrelyatsiyaning mavjudligini aniqlashning bir necha yo’li bor: 1. To’g`ri korrelyatsion aloqa. Bitta o’zgaruvchining darajasi boshqasining darajasiga to’laligicha mos tushadi. Misol tariqasida Xikning qonunini keltirish mumkin: axborotni qayta ishlash tezligi alternativlar soni logarifmiga proportsional. Boshqa misol: ijtimoiy ustanovkalarni almashtirishga moyillik va Yuqori shaxsiy egiluvchanlik o’rtasidagi korrelyatsiya. 2. Uchinchi o’zgaruvchi bilan asoslangan korrelyatsiya. Ikki o’zgaruvchi (a,b) bir-biri bilan tadqiqot jarayonida o’lchanmagan uchinchi o’zgaruvchi (v) vositasida bog`langan. Tranzitivlik qoidasiga ko’ra, agar R (a, B) va R (b, c) bo’lsa unda R (a, c). bunday korrelyatsiyaga AQSH psixologlari tomonidan aniqlangan intellekt va daromod darajalari o’rtasidagi bog`liqlik misol bo’la oladi. Agar shunday tadqiqot hozirgi zamon Rossiyasida o’tkazilganda natijalar boshqacharoq ko’rinish kasb etardi. Bundan ko’rinadiki hamma gap jamiyatning tuzilishida. Sinaluvchilarning lug`at boyligi va ko’rsatilayotgan rasmlar tezligi ham korrelyatsiyalanmoqda. Bu k o rr e lyatsiyani a s o sl a yotg a n yashirin o’zg a ruvchi umumiy int e ll e kt his o bl a n a di. 3. Hech narsa bilan asoslanmagan tasodifiy korrelyatsiya. 4. Tanlanmaning turliligi bilan asoslangan korrelyatsiya. Tasavvur qiling, biz tatqiq qilishimiz kerak bo’lgan tanlanma ikki o’xshash guruhlardan iborat. Masalan, biz jinsning ekstrovertlikka bog`liqlik darajasini o’rganmoqchimiz. Ma`lumki, jinsni “o’lchash” qiyinchilik tug`dirmaydi, ekstrovertlikni esa Ayzenkning ETI-1 testi yordamida tekshiramiz. Bizda ikki

guruh bor: matematik- e rkaklar va jurnalist-ayollar. Agar biz ekstrovertlik darajasi va jins o’rtasida bog`liqlikni: ko’pchilik e rkaklar – introvert, ayollar esa – e kstrovert; aniqlasak, bu ajablanarli hol bo’lmaydi. Korrelyatsion aloqalarni o’ziga xosligiga qarab turlarga ajratadilar. Agar bir o’zgaruvchi darajasining oshishi ikkinchisining ham o’sishi bilan birgalikda kuzatilsa unda bu ijobiy korrelyatsiya. SHaxsiy bezovtalik qanchalik yuqori bo’lsa, oshqozon yarasi kasalligi bilan kasallanib qolish ehtimoli ham shunchalik yuqori. Tovushning balandlashishi uni toninig ham oshishiga olib keladi. Agar bitta o’zgaruvchining o’sishi ikkinchisining kamayishiga sabab bo’lsa u holda bu salbiy korrelyatsiya. Zayonts ma`lumotlariga qaraganda oilada bola sonining ortishi ularning intellekt darajasining pasayishiga olib kelar ekan. Mavjudot qanchalik qo’rqoq bo’lsa, guruhda liderlikni egallashi ehtimoli ham shunchalik past bo’ladi. Agar o’zgaruvchilar o’rtasida hech qanday aloqa bo’lmasa unda bu nulevoy korrelyatsiya bo’ladi.Psixologiyada bir tekis (ijobiy yoki salbiy) aloqalarga misollar yo’q. Ko’pchilik aloqalar – notekis. Notekis bog`liqlikning klassik misoli bu - Yerks-Dodson qonuni: yosh motivatsiyalari o’rgatish effektini oshiradi, keyin samaradorlikning tushishi kuzatiladi (“peremotivatsiya” effekti). Boshqa misol sifatida ma`lum narsaga erishish motivi hamda qiyinchiliklarni tanlash o’rtasidagi aloqani keltirish mumkin. Omadga motivatsiyalangan shaxslar o’rtacha qiyinchilikdagi vazifalarni afzal ko’radilar – qiyinchiliklar shkalasi bo’yicha tanlovlar chastotasi qo’ng`iroqcha sifat diagrammada beriladi. Tekis korrelyatsiyalarning matematik nazariyasini Pirson yaratgan. Nazariyaning asosini o’zining matematik statistika fani darsliklarida bergan. Eslatib o’tamiz, Pirsonning tekis korrelyatsiya koeffitsienti r -1 dan +1 gacha oraliqda joylashadi. U quyidagi yo’l bilan hisoblab topiladi: r=∑(X-X,) (Y-Y,)/∑(X-X,)² ∑(Y-Y,)² Korrelyatsiya koeffitsientining ahamiyati qabul qilingan ahamiyati va tanlanmaning kattaligiga bog`liq. Korrelyatsiya koeffitsienti qanchalik katta bo’lsa o’zgaruvchilar orasidagi munosabat to’g`ri korrelyatsiyaga shunchalik yaqin bo’ladi.

Korrelyatsion tatqiqotlarni rejalashtirish. Korrelyatsion tatqiqot rejasi kvazieksperimental rejalarning mustaqil o’zgaruvchining nomustaqil o’zgaruvchilarga ta`siri bo’lmagan vaqtdagi bir turi hisoblanadi. Boshqacha aytganda: tadqiq qilinayotgan guruhlarga o’zaro ekvivalent sharoitlarda bo’lishlari zarur. Korrelyatsion tadqiqot vaqtida barcha o’lchanayotgan o’zgaruvchilar – nomustaqil o’zgaruvchilar hisoblanadi. Bu bog`liqlikni aniqlovchi faktor o’zgaruvchilarning biri yoki o’lchanmagan, yashirin o’zgaruvchi bo’ladi. Korrelyatsion tadqiqot R sinaluvchilar guruhida bir-biridan mustaqil tarzda olib boriladigan bir necha seriyalarga bo’linadi. Korrelyatsion tadqiqotning oddiy va qiyosiy turlari mavjud. Birinchi holatda sinaluvchilar guruhi bir xil. Ikkinchi holatda bir necha randolizatsiyalangan, ma`lum xususiyatlariga ko’ra bir-birigan farqlanadigan guruhlar bilan ishlaymiz. Umumiy holda yuqoridagidek tadqiqotlar quyidagi matritsa bilan belgilanadi: RxO (sinaluvchilar x o’lchashlar). Uning natijasi korrelyatsiyalar matritsasi hisoblanadi. Natijalar qayta ishlanmasini faol matritsa qatorlari yoki ustunlarini solishtirib olib borish mumkin. Qatorlarni o’zaro korrelyatsiyalab biz sinaluvchilarni o’zaro solishtiramiz; korrelyatsiya esa o’xshashlik koeffitsienti – insonlarning o’zaro farqlari deb taxlil qilinadi. Tabiiyki R – korrelyatsiyalarni ma`lumotlar Z yordamida bitta shkalaga keltirilgan bo’lsada aniqlash mumkin. Z=X,-X/ σ Ustunlarni o’zaro korrelyatsiyalab biz, o’lchanayotgan o’zgaruvchilar orasidagi statistik aloqa mavjudligi haqidagi gipotezamizni tekshiramiz. Bu holatda ular o’lchami hech qanday ahamiyat kasb etmaydi. Bunday tatqiqot strukturali deb nomlanadi, chunki oxirgi natijada biz o’lchangan o’zgaruvchilar matritsasi korrelyatsiyasiga ega bo’lamiz, bu esa o’z o’rnida ular orasidagi aloqa strukturasini aniqlab beradi. Longityut tadqiqot rejasi o’zida ma`lum vaqt oralig`ida o’lchangan bir yoki bir necha o’zgaruvchilarning alohida seriyalarini mujassamlashtiradi. Longityut tadqiqot – korrelyatsion va kvazieksperimental tadqiqot orasidagi oraliq variant

bo’lib, vaqt tadqiqotchi tomonidan nomustaqil o’zgaruvchilarning bog`ligini belgilovchi mustaqil ko’rsatkich sifatida taxlil qilinadi (masalan shaxsiy xususiyatlar). Korrelyatsion tadqiqotning to’liq rejasi chegaralari “sinaluvchilar”, “operatsiya”, “vaqtincha bosqich” deb belgilanuvchi Rx Ox R paralipipidlarini o’z ichiga oladi. Tadqiqot natijalarini turlicha analiz qilish mumkin. R va O – korrelyatsiyalarni aniqlash bilan bir qatorda ikki xil korrelyatsiyani – ikki o’zgaruvchining uchinchisi bilan aloqasini hisoblash yo’li bilan turli vaqt oralig`ida olingan R x O matritsalarini qiyoslash imkoni ham paydo bo’ladi. Huddi shu holat R x T va T x O matritsalariga ham tegishli. Lekin ko’pincha tadqiqotchilar boshqa turdagi hisob-kitobdan foydalanadilar, ular R x T matritsasini analiz qilib, o’zgaruvchilarni vaqtda o’zgarish gipotezasini tekshiradilar. Korrelyatsion tadqiqotning asosiy turlarini ko’rib chiqamiz. 1.Ikki guruhning solishtirilishi. Bu rejani faqat shartli ravishda korrelyatsion tadqiqotga kiritish mumkin. U ma`lum psixologik xususiyat yoki holatning namoyon bo’lishiga qarab ikki tabiiy yoki randolizatsiyalangan guruhlar orasidagi o’xshashlik yoki farqlarni aniqlash uchun qo’llanadi. Tassavur qiling, siz erkak va ayollar ekstrovertlik darajasiga ko’ra farqlanadimi yo’qmi shuni tekshirib ko’rmoqchisiz. Buning uchun siz ikki reprezentativ tanlanmani ekstroversiya va introversiyaga ta`sir etuvchi faktorlarni hisobga olgan holda tashkil qilishingiz kerak, keyin esa EPQ testi yordamida reprezentativlik darajasini aniqlaysiz. Ikki guruhning o’rtacha qiymatlari StYudentning t-kriteriysi yordamida solishtiriladi. Zarur bo’lsa, natijalar dispersiyasi F kriteriy bo’yicha qiyoslanadi. Ikki guruhning qiyoslanishi, korrelyatsion tadqiqot uchun xos bo’lgan, bir necha artefaktlarni o’z ichiga oladi. Birinchidan, guruhlarni rondonizatsiyasi muammosi (ular belgilangan mezon bo’yicha aniq bo’linishlari kerak) paydo bo’ladi. Ikkinchidan, real o’lchashlar bir vaqtda emas balki turli vaqtlarda sodir bo’ladi: R ΄ 0, - R ΄΄ - 0. Uchinchidan, guruh ichidagi so’rov bir vaqtda olib borilsa

yaxshi. Agar turli sinaluvchilar turli vaqtlarda so’rov qilinsa, unda o’zgaruvchilarga vaqtning ta`sirini ko’rishimiz mumkin. Jinsni maxsus xatti- harakatlarsiz (shu jumladan xirurgik yo’l bilan ham) o’zgartirib bo’lmaydi, lekin osongina boshqa guruh yoki sinfga ko’chish mumkin. Agar tadqiqotchi ikki o’quv guruhini o’qishdagi Yutuqlariga ko’ra tatqiq qilishni rejalashtirsa, unda guruhlarni tadqiqot jarayonida aralashib ketmasligiga alohida ahamiyat berishi lozim bo’ladi. Boshqa guruhlardagi turli vaqtlardagi o’lchashlar muammosini ikkita nazorat guruhini kiritib hal qilish mumkin, lekin u holda ularni boshqa vaqtda so’rov qilishga to’g`ri keladi. Ilk guruhlarni yarmidan bo’lib, so’rovni quyidagi reja asosida o’tkazgan qulayroq: R – 0, - R ΄΄ - O, R ΄ 0, - R ΄΄ - O, Tartiblilik effektini ikki faktorli 2x2 analiz yordamida aniqlash mumkin. Tabiiy (randomizatsiyalanmagan) guruhlarni qiyoslash ham huddi shu reja bo’yicha ketadi. 2. Bitta guruhni bir vaqtning o’zida turli sharoitlarda tadqiq qilish. Bu tadqiqotning rejasi Yuqoridagi tadqiqot rejasiga yaqin. Lekin, mazmuni jihatidan u eksperimentga yaqin chunki guruh tushib qolgan vaziyatlar farqlanadi. Korrelyatsion tadqiqot holatida biz mustaqil o’zgaruvchi darajasini boshqarmaymiz, shunchaki individning turli sharoitlardagi hulqini izohlaymiz xalos. Bolalarning bog`chadan 1-sinfga o’tish vaqtida xavotir darajasining ortishi (guruh o’sha-o’sha sharoit esa boshqacha) ni misol qilishimiz mumkin. Bu rejaning bosh artefaktlari – tartiblilik effekti va so’rovning akumulyatsiyasi. Bundan tashqari natijalarga vaqt faktori (tabiiy rivojlanish effekti) ham ta`sir etishi mumkin. Bu rejaning sxemasi juda oddiy: AO, BOd, bu erda A va B turli sharoitlar. Sinaluvchilar tasodifiy tarzda tanlanishi yoki tabiiy guruhni tadqiqot uchun olish ham mumkin. Natijalar taxlili A va B sharoitlardagi so’rovlar o’rtasidagi o’xshashlikka olib kelinadi.

3.Bir-biriga ekvivalent bo’lgan juft guruhlardagi tadqiqotlar korrelyatsiyasi. Bu reja egizaklarni ichki juftlik metodi bilan tadqiq qilish uchun ishlatiladi. Dizigota va monozigota egizaklar ikki guruhga bo’linadi, har bir guruhda egizaklarning bittasi bo’ladi. Ikkala guruh egizaklarida tadqiqotchini qiziqtirayotgan psixologik xususiyat tekshiriladi. Keyin egizaklar (R-korrelyatsiya) va xususiyatlar (0-korrelyatsiya) orasidagi korrelyatsiya tekshiriladi. Shuningdek egizaklarni tadqiq qilishning yana ko’pgina murakkab psixogenetik turlari mavjud. 4 . Bir necha xulqni xarakterlaydigan o’zgaruvchilarning statistik aloqasi haqidagi gipotezani tekshirish uchun strukturali korrelyatsion tadqiqot o’tkaziladi . U quyidagi dastur bo’yicha realizatsiya qilinadi. Bizni aynan qiziqtirayotgan yoki umumiy populyatsiya vakillaridan guruh tuziladi. Ishonchlilik va ichki validlilik darajasi Yuqori bo’lgan testlar tanlanadi. Keyin guruh belgilangan dasturga ko’ra testdan o’tadi: R A(0,) B(0,) C(0,) D(0,) … N(0,,), Bu erda A, B, C, …, N – testlar, T> - testdan o’tkazish operatsiyasi. Tadqiqot natijalari tx n, bu erda t – sinaluvchilar soni, n – testlar. “xom” ma`lumotlar matritsasi qayta ishlanadi, tekis korrelyatsiya koeffitsienti hisoblanadi. tx n, matritsasi hosil bo’ladi, bu erda n – testlar soni. Matritsa katakchalarida – korrelyatsiya koeffitsienti, uning diagonali bo’ylab – birliklar (testning o’zi bilan korrelyatsiyasi). Matritsa shu diagonalga nisbatan simmetrik. Korrelyatsiyalar statistik farqlarga quyidagicha ajratiladi: avval r Z-baholarga aylantiriladi, keyin r ni qiyoslash uchun StYudentning t-mezonidan foydaliniladi. Korrelyatsiyaning ahamiyati jadvalning ahamiyati bilan solishtirilib baholanadi. Qiyoslashda aniqlik kiritilgan vaqtdagi korrelyatsiyaning tasodifiy korrelyatsiyadan farqliligi haqidagi gipoteza qabul qilinadi (a=0.05 yoki a=0.001). Ba`zi hollarda ko’pgina korrelyatsiyalarni, jumladan xususiy korrelyatsiyalarni aniqlash ehtiyoji paydo bo’ladi. O’lchangan parametrlar sonini kamaytirish uchun latent analizning turli usullaridan foydalaniladi. Ularning psixologik tatqiqotlarda qo’llanilishiga ko’pgina ilmiy ishlar bag`ishlangan. Ko’p o’lchamli psixologik testdan o’tkazishda

Yuzaga keladigan asosiy artefakt, bu real tabiiy vaqtdir. Korrelyatsion tadqiqot natijalarini taxlil qilishda biz o’lchovlarni o’tkazilish vaqti turlicha ekanligidan chalg`iymiz. Bundan tashqari, avvalgi o’lcham keyingisiga ta`sir etmaydi deb hisoblanadi. Bu rejani qo’llash vaqtida Yuzaga keladigan asosiy artefaktlarni sanab o’tamiz: 1. davomiylik effekti – avvalgi testni bajarish jarayoni keyingisini bajarilishiga ham ta`sir etadi (simmetrik yoki assimmetrik). 2. o’rgatish effekti – turli test sinovi seriyalarini bajargandan so’ng sinaluvchida o’ziga xos malaka hosil bo’lishi mumkin. 3. fonning va tabiiy rivojlanishning ta`siri effekti sinaluvchining tadqiqot jarayonida boshqarib bo’lmaydigan dinamikasiga olib keladi. 4. guruh tarkibi va test jarayonining o’zaro ta`siri bir xil bo’lmagan guruhlarda ko’zga tashlanadi: introvertlar ekstrovertlarga nisbatan imtixonni yomonroq topshiradilar, “behalovat” kishilar tezlik testlarida yomon natija ko’rsatadilar; Davomiylik va ko’chuvchanlik effektini oldini olish uchun eksperimentni rejalashtirishda ishlatiladigan metod – kontrbalansirovkadan foydalanish tavsiya etiladi. Faqat ta`sir o’rniga testlarni o’tkazish ketma-ketligi o’zgartiriladi. Uchta test uchun kontrbalansirovkali korrelyatsiya quyidagicha ko’rinadi: 1-guruh: A B C 2-guruh: C A B 3-guruh: B C A Bu erda A, B, C – turli testlar. Biroq men korrelyatsion tadqiqot davomida davomiylik e ffekti nazorat qilib borilgan birorta e ksperimentni bilmayman. Bitta misol keltiraman: biz bir-birini almashtiruvchi vazifalar to’plamini echishga vazifa tur i ning qanday ta`sir qilishini aniqlashimiz lozim e di. Biz sinaluvchiga testlar unga qay tartibda berilayotgani befarq emas degan qarorga keldik. Kreativlikka (Torrens testi) va umumiy intellektga (Ayzenk testi) bog`liq vazifalar tanlandi. Vazifalar sinaluvchiga tasodifiy tartibda berilar edi. Ma`lum

bo’lishicha avvalroq echilgan kreativlik testini natijalari umumiy intellekt testini echish tezligi va aniqligini sekinlashtirar ekan. Teskarisida esa ta`sir sezilmasdi. Bu holatni muhokama qilmasdan (chunki bu murakkab ish) biz assimmetrik davomiylik e ffekti bilan to’qnash keldik degan qarorni qabul qildik. 5.Strukturali korrelyatsion tadqiqot. Bu sxemaning yuqoridagilaridan farqi shundaki u o’zgaruvchilar orasida korrelyatsion aloqaning mavjud yoki mavjud emasligini emas balki turli guruh vakillarida o’lchangan bir xil ko’rsatkichlar orasidagi korrelyatsion bog`liqlikni aniqlashga qaratilgan. Bu holatni misol bilan tushuntiramiz. Tasavvur qiling farzand va ota yoki onaning jinsi ma`lum shaxs xususiyatlari (masalan Ayzenk bo’yicha neyrotizm) orasida bog`liqlik bormi, yo’qmi shuni aniqlash lozim. Buning uchun biz real guruhlar – oilalarda tadqiqot olib borishimiz kerak bo’ladi. Keyin ota yoki ona va farzandning xavotirlilik darajasining korrelya ts ion koeffi ts ienti aniqlanadi. To’rtta asosiy: 1) ona – qiz; 2) ona – o’g`il; 3) ota – qiz; 4) ota – o’g`il va ikkita qo’shimcha korrelyatsiya koeff its ienti kelib chiqadi: 1) qiz – o’g`il; va 2) ota – ona. Agar bizni faqatgina o’xshashliklar qiziqtirsa, unda biz 4 katakchalik 2x2 matritsani quramiz: Z - o’zgaruvchi korrelyatsiyalanadi va StYudentning t-kriteriy si bo’yicha qiyoslanadi. Bu erda strukturali korrelyatsion tadqiqotga e ng oddiy misol keltirilgan. Tadqiqotchilik amaliyotida yanada murakkabroq strukturali korrelyatsion tadqiqotlar uchrab turadi. Hammadan ham ko’proq bunday tadqiqotlar individuallik psixologiyasi (B.G.Anan ` ev va uning maktabi), mehnat va ta`lim psixologiyasi (V.D.Shadrikov), individual farqlarning psixofiziologiyasi (B.M.Teplov, V.D.Nebili ts in, V.M.Rusalov va boshqalar) va psixosemantika (V.F.Petrenko, A.G.Shmelev va boshqalar) sohalarida ko’p qo’llaniladi. 6. LongitYud korrelyatsion tatqiqot. Longityud tatqiqot – kvazi e ksperimental tadqiqotlar rejalari varianti. Longityud tadqiqotni o’tkazuvchi psixolog tatqiqotga ta`sir e tuvchi o’zgaruvchi sifatida vaqtni hisoblaydi. U bir guruhni turli sharoitlarda testdan o’tkazish rejasining o’xshashi hisoblanadi. Faqat

sharoitlar o’zgarmas hisoblanadi. Har qanday vaqtincha tadqiqotning natijasi (shuningdek Longityud tadqiqotning ham) o’lchangan o’zgaruvchilarning vaqtli tendri hisoblanadi. Longityud korrelyatsion tadqiqot guruhni ma`lum vaqtdan so’ng testdan o’tkazish seriyalariga bo’linish rejasida o’tkaziladi. O’rganish va davomiylik e ffektlari bilan bir qatorda Longityud korrelyatsion tadqiqotda “chiqib ketish” e ffektini ham hisobga olish darkor, chunki tadqiqotning birinchi bosqichida qatnashgan hamma sinaluvchilarni ham ikkinchi bosqichda ya`ni ma`lum vaqtdan so’ng yana qayta testdan o’tkazib bo’lmaydi. “ C hiqib ketish” va o’rganish e ffektlari o’rtasida o’zaro ta`sir ham bo’lishi mumkin (tadqiqotlarning qolgan qismida qatnashishdan voz kechish) va hakazo. Strukturali longityud tadqiqot oddiy longityud tadqiqotdan bizni nafaqat o’zgaruvchilarning markaziy tenden ts iyasining o’zgarishi balki o’zgaruvchilar orasidagi munosabatlarning ham o’zgarishi qiziqtirishi bilan farq qiladi. Bu turdagi tadqiqotlar psixogenetikada keng tarqalgan. Korrelyatsion tadqiqot natijalarini qayta ishlash. Korrelya tsi on tadqiqot natijalari bu – “sinaluvchi” x “testlar” ko’rinishidagi bir yoki bir necha matri ts alaridir. Qayta ishlashning dastlabki bosqichi – ikki yoki undan ortiq o’zgaruvchilar orasidagi korrelyatsiya koeffitsientini hisoblab topish. Aloqa chegarasini aniqlash o’lchov o’tkazilgan shkala bilan belgilanadi. 1. Agar o’lchashlar dixotomi k shkala bo’yicha o’tkazilgan bo’lsa, unda aloqa belgilarini hisoblash uchun koeffitsient ishlatiladi. Dixotomi k shkalani ko’pincha nominal shkala bilan adashtiradilar (Dj.Glase va Dj.Stenlilarning “Pedagogika va psixologiyada statistic metodlar” 1976 ni qarang). Dixotomik shkala – intervallar shk a lasining varianti; biroq u uchun intervallar shkalasining barcha statistic amallari ham mos tushmaydi. Koeffi ts ientni aniqlash uchun ma`lumotlar hamrohlik jadvalida berilgan:

2. 3. a+b c+d n φ = bc-ad / √(a+c) (b+d) (c+d) 4. Ma`lumotlar tartib shkalasida berilgan. Tartib shkal a siga mos tushuvchi o’lchov chegarasi bu Kendell koeffi ts ienti hisoblanadi. U X va Y larnig borish tartibidagi tasodiy emas hodisalarning hisob- kitobiga asoslanadi. Bizda bir qator sinaluvchilar bor: avval biz bu qatorni tana massasining kamayishi bo’yicha tartiblab chiqamiz, keyin bo’yning pasayish tartibi bo’yicha joylashtiramiz. Har bir juftlik uchun tasodiflar va interversiyalar soni hisoblanadi: agar ular tartibi X va Y tartibi bilan ayniy bo’lsa tasodif, aksi bo’lsa interversiya. “Interversiya” va “tasodif” lar orasidagi farq n (1) / 2 ga bo’linsa koeffitsient kelib chiqadi. Hisob-kitob algoritmi statistika bo’yicha adabiyotlarda (Dj.Glase va Dj.Stenlilarga qarang) va shaxsiy kompYuterlar uchun stat paketlarda keltirilgan. Ba`zi holl a r da tartib shkal a si yordamida olingan natijalarni qayta ishlashda Spirmenning, Pirson koeffitsientining tabiiy sonlar qatori uchun modifika ts iya qilingan korrelyatsiya koeffitsientidan foydalaniladi. Lekin bu koeffitsienti bir inchi o’lchash tartib ikkinchisi interval shkalasida amalga oshirilgan hollarda ishlatish tavsiya etiladi. 5. M a`lumotlar interval yoki teng munosabatlar shkalasi yordamida olingan. Bu holda standart hisoblangan Pirsonning korrelyatsiya koeffitsienti yoki Spirmen koeffitsientidan foydalaniladi. Bu holda bitta o’zgaruvchi – dixotomik, ikkinchisi esa – intervalli bo’lganligi uchun maxsus biserial korrelyatsiya Y belgi X belgi 1 1 a 0 c a +c 0 b d d +d

koeffitsientidan foydalaniladi. Nihoyat agar tadqiqotchi o’zgaruvchilar orasidagi aloqa notekis degan xulosaga kelsa, u holda ikki o’zgaruvchining notekis statistik bog`liqlik darajasini o’lchovchi korrelyatsion munosabat hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Z.T.Nishonova, Z.Qurbonova, Sh.To‘lyaganova, A.Abdiyev Psixolodiagnostika T. Fan va texnologiyalar 2008 2. Z.T.Nishonova Z.Qurbonova, D.S.Qarshiyeva, N.B.Atabayeva Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya T. Fan va texnologiyalar 20014 3. V,N.Drujinin, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2001 4. P.Press, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2003 5. Mirziyev.SH.M.Tankidiy taxlil kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016-yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutni Halq so‘zi gazetasi 2017-yil 16-yanvar №11 6. Mirziyev.SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” O‘zbekiston” 2016 7. Mirziyev.SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. ” O‘zbekiston” 2017 8. A.A. Ivin Logika M: 2002 (uchebnoye posobiye ) 9. R. S. Nemov Prakticheskaya psixologiya M 1998 (uchebnoye posobiye )

Похожие

Eksperiment natijalar tahlili 2

Shakllantiruvchi eksperiment

Guruh va guruhlar aro eksperiment

Ilm-fandagi halollik

Eksperimentlarni loyihalash