Guruh va guruhlar aro eksperiment - Психология - Рефераты

Guruh va guruhlar aro eksperiment

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Guruh va guruhlar aro eksperiment Reja : 1. Guruh haqida tushuncha va guruh borasidagi ekperimentlar tarixi. 2. Guruh ichidagi va guruhlararo eksperimentlar tuzish. 3. Guruh ichidagi va guruhlararo eksperimentlarning yutuq va kamchiliklari.

Guruh haqida tushuncha va guruh borasidagi ekperimentlar tarixi. Guruh - aniq chegaralangan kattalikdagi, (sotsiumdan) jamiyatdan ajralib chiqqan, biror bir maqsadda birlashgan, vazifasi va faoliyati bir bo'lgan insonlar yig'indisi, jamlanmasi hisoblanadi. Guruhlar haqida gapirganimizda ko'z oldimizga tabiiy sharoitda hosil bo'lgan guruhlarni keltiramiz: oila, sport guruhi, do'stlar jamoasi, harbiy bo'linma, sinf, jinoyatchilar uYushmasi, ishlab chiqaruvchi jamoa, kosmik kema ekipaji va hakozo. Bu qatorni uzoq davom ettirishimiz mumkin. Aynan shuning uchun guruhga nisbatan universal ijtimoiy - psixologik klassifikatsiyani keltira olmaymiz. Har qanday klassifikatsiya tuzilmasi qanchalik to'liq va yaxshi ishlab chiqilgan bo'lmasin barcha guruhlarga tegishli bo'lmaydi. Shuning uchun guruhlarni klassifikatsiylashda dixotomik tamoyilga asoslanadi. Bunga misol qilib, mavjud an'anaga aylangan klassifikatsiyalarni keltirishimiz mumkin: katta va kichik, ochiq va yopiq, birlamchi va ikkilamchi, rasmiy (formal) va norasmiy (noformal), uzoq va qisqa muddatli, referent va a'zolik guruhi, tashkil qilingan va tashkil qilinmagan va hakozolardir. Katta guruh - katta miqdordagi a'zolarga ega bo'lgan, turli aloqalar xillariga asoslangan ijtimoiy guruh. Kichik guruh - nisbatan kichik hajmdagi a'zolarga ega bo'lgan va faqat o'zaro hal qilinadigan muammolarga asoslanadigan ijtimoiy guruh. Birlamchi guruh - asosan individning birlamchi ijtimoiy jarayonini va uning boshqa guruhlarga tortilishini ta'minlovchi kichik guruhning (oila,o'smirlar guruhi) ko'rinishidan biri. Ikkilamchi guruh - birlamchi katta va undagi munosabatlar shakllangan. Masalan: basketbol klubi unda bir necha guruhlar mavjud. Bu ikkilamchi guruh. Agar bitta guruh bo'lsa - birlamchi guruh bo'ladi. Rasmiy (formal) guruh - yuridik maqomga ega bo'lgan ijtimoiy guruh bo'lib,bunda guruhga a'zolik, vazifalar, maqsad va xulq - atvor qoidalari me'yoriy hujjatlarda qayd etilgan bo'ladi.

Amerikalik psixolog yuvenk esa guruhni klassifikatsiya qilishda quyidagi omillarda e'tibor berishni aytib o'tgan. Ular quyidagilar: 1. shakllanganlik darajasi; 2. guruh tipi; 3. guruhning maqsadi; 4. guruhning vazifalari; 5. guruh a'zolarining muloqotchanlik darajasi. Shuni nazarda tutish kerakki XX asrning 70 –yillarida yoq psixologiya dastranometrik kontseptsiya - nazariy – metodologik va eksperimental rejada ishlab chiqildi (A.V. Petrovskiy, guruhdagi shaxslar aro munosabatlar nazariyasi). Bunga ko'ra har bir guruhni asosan kichik guruhlarni ijtimoiy - psixologik rivojlanish darajasini aniqlash va boshqa guruhlar bilan solishtirish edi. Bu yondashuvga binoan guruhning ijtimoiy - psixologik darajasi uning maqsadi, vazifasiga bog'liq. Bundan tashqari diffuz yoki nominal guruhlar ham mavjud bo'lib, bunda shaxslararo munosabatlar darajasi umuman belgalanmaydi (bu guruh tasodifiy yig'ilgan odamlar ya'ni bekatdagi odamlar guruhi hisoblanadi). Guruh muammosi, asosan kichik guruhlar muammosi butun dunyo psixologlarini hardoim qiziqtirgan. Bu qiziqishlarning ilk namunalari XIX asrning oxiriga tegishli bo'lib, 1887- yili "Amerikalik psixolog N.Triplet eksperimental tadqiqot natijalarini chop ettirgan. Bu tadqiqotda Triplet individual ta'sir effektini yolg'iz holatda va guruhdagi sharoitda o'rgangan. F. Olport fikriga ko'ra, bu birinchi eksperimental muammolardan biri edi va u bu eksperimentni quyidagicha talqin qilgan: Individual shaxslarda boshqa odamlar ichida qanday o'zgarishlar bo'ladi?" Birinchi Jahon urushidan keyin guruh muammosi bo'yicha F. Olport, J. Moreno ishladi va ular sotsiometriya metodikasi yordamida qochoqlar guruhida eksperiment o'tkazadilar. O'tgan asr 20 – yillarining oxiri 30 – yillarining boshlarida AQShda guruh va guruhiy xatti – harakatlar bo'yicha ijtimoiy –psixologik tadqiqotlar avj oldi.

O'smirlar guruhi bo'yicha K. Levin va R. Lipetta tadqiqot olib borib, kichik guruhlarni rivojlanish qonunini va vazifalarini tushuntirishga harakat qilishdi. Manashu vaqtlarda M. Sherif ham guruhiy normalari bo'yicha laborotoriyali eksperiment, T. Nyukomdala sharoitidagi guruhni holati bo'yicha eksperiment o'tkazadilar. Guruh borasida qo'shimcha ishlar qilish Ikkinchi jahon urushida imkon berdi. Bu jarayonda admiral Ch. Nimitsani (Tinch okeani flotiga komandir, keyinchalik Ikkinchi jahon urushuning yagona katta boshlig'iga aylanadi) o'rni beqiyosdir. Ch. Nimitsa harbiy guruhni birdamligini oshirish va guruh tashkil qilish borasida ish olib borishga olimlarga buyruq bergan. Urushdan keying davrda 80 - yillar da psixologlarda tashkilotdagi yoki ishlab chiqarishdagi guruhlarga qiziqish ortdi. Shuningdek, Rossiyada ham zamonaviy guruhlar muammosi ko'tarila boshlandi. D. Bredford ishchi guruh va komanda o'rtasidagi farqlarni ochib bergan. Lining fikricha, guruh - almashtirib bo'lmaydigan a'zolaridan individual kuch oladigan, faoliyat qatlami; komanda esa tizimli, bir maqsadda yig'ilgan shaxslar yig'indisi. Uning fikricha, komanda guruhni rivojlanishidan kelib chiqadi. Guruh ichidagi va guruhlararo eksperimentlarni tuzish Agar insonlarni hammasi bir xil bo'lganida ularda eksperiment o'tkazmagan bo'lar edik. Lekin dunyo ana shu har xillikdan qiziqarlidir. Shuning uchun har bir individual shaxsni emas, ularni guruhlarga bo'lib o'rganishimiz mumkin. Birinchi eksperiment yoki vosita guruhlararo reja (between - subjects design) deb nomlanadi. Bu eksperimentda ikki turli xil guruhlar, ishtirokchilar farqi yoki ikkinchi tur eksperimentda ya'ni guruh ichidagi eksperiment rejasida (within - subjects design) bir guruhdagi ishtirokchilar o'rganiladi. Tasavvurqiling, biz talabalarda tanaffus vaqtidagi dam olishi ularni o'zlashtirish ko'rsatkichini ko'tarishi bo'yicha eksperiment o'tkazmoqchimiz. Buning uchun biz ikki guruhni olib, birinchi gurhga dam olish sharoitida talabalarga 2 soat ichida o'rganib chiqish uchun material beramiz. Ikkinchi guruh talabalariga ham o'sha materialni 2 soat ichida o'rganib chiqish beriladi, faqat har

yarim soatda 5 daqiqadan dam olish uhun ruhsat beriladi. Har ikki holatda ham talabalardan so'ralganda ham bu sharoit qoniqtirganini aytib o'tishadi. Endi biz guruhlararo eksperiment o'tkazishimiz mumkin yoki bir guruhdagi ishtirokchilarni har biri materialni qanchalik darajada o'zlashtirgani bo'yicha guruh ichidagi eksperiment o'tkazishimiz mumkin. Guruhlar aro eksperimentda guruh a'zolari mustaqillik darajasi teng bo'ladi. Ba'zi eksperimentlarda mantiqiy imkoniyatlar yetarli bo'lmaydi, bo'lsa ham unda rejani tuzish qiyin bo'ladi. Nihoyat reja qiyin bo'lgan taqdirda ham to'liq natija olmaymiz. Lekin guruhlararo eksperimentlarda bunday emas. Shunday bo'lsa ham hamma ishni o'z kamchligi bo'lganidan guruhlararo eksperimentlarda ham kamchliklar mavjud. Har doim guruhlar har xil a'zolardan tashkil topganligi tufayli, har doim guruhni boshqacha shakllanganligini ko'ramiz. Masalan, uxlagisi kelayotgan bolalarni majburlab teleko'rsatuv ko'rsatishda, bolalarda agressiyani hosil qiladimi degan eksperimentimizda har xil sharoit bo'lishi mumkin: ayrim bolalar kam ta'minlanmagan oiladan bo'lganliklari uchun bolada majburlash odatiy holga aylangan, ayrim bolalar esa teleko'rsatuvlarni tomosha qilishni yaxshi ko'rishi mumkin. Shuning uchun, bir - birini yaxshi tanimaydigan odamlarni turli xil yo'llar bilan guruhlarga bo'lishimiz lozim. Masalan, tanga tashlab, qog'ozga guruh nomini yozing, turli o'yin orqali va hakozo. Bunday jarayonda guruh a'zolarini bir - birini ta'nimasligi yoki bir - birini haddan ortiq yaxshi bilishi eksperiment uchun katta kamchilikdir. Bu guruhlarda bo'linishlar ko'p bo'ladi. Guruh ichidagi eksperimentlar. Ayrim eksperimentatorlarga bu optimal tanlov bo'lmasada, guruh ichidagi eksperimentlar ham o'z yaxshi imkoniyatlariga ega. Agarda guruh ichidagi eksperimentda bizga N (turli xil miqdordagi ishtirokchilar soni, masalan, 20 ta, 30 ta) ta ishtirokchilar zarur bo'lsa ham biz eksperiment o'tkaza olamiz. Lekin guruhlararo ekperimentda biz 2 ta guruhni oladigan bo'lsak N2 yoki 3 ta guruhni oladigan bo'lsak N3 ishtirokchilar bo'lishi lozim.

Agar biz guruh ichida eksperiment o'tkazadigan bo'lsak, biz guruhda oldindan bir necha marta trening shaklidagi amaliyotni o'tkazsak bo'ladi. Chunki bu jarayon biz o'tkazmoqchi bo'lgan eksperimentga guruhni moslashtirib olishga ko'mak beradi. Guruhlararo eksperiment jarayonida ham guruh ichidagi eksperiment o'tkazishimiz mumkin. Guruh ichidagi eksperiment xulosasi shu darajada ishonchli bo'ladiki, har bir ishtirokchini har xil bo'lganligi uchun ham natijalar turlicha chiqadi. Agar guruh ichidagi eksperimentlar shunchalik foydali bo'lsa, unda kamchiliklari nimada? Bu savolga psixologlar ko'p bahslashishgan bo'lsada, ana shu kamchiliklar guruh ichidagi eksperiment keraksiz qilmoqda: "Shunday kun keladiki, hech qaysi hurmatli psixolog guruh ichidagi eksperimentdan foydalanmaydi, agarda bunga majbur bo'lsa, guruhlararo eksperimentni o'rnini to'ldiradi". (Poulton, 1973) Guruh ichidagi eksperimentning eng katta kamchiligi ishtirokchilarni o'zgaruvchanligidir. Ya'ni ular endi mustaqillikga erishganida ma'lum sabablar orqali yana avvalgi holatiga tushishlari mumkin. Bu jarayon ketma - ketlik effekti deb nomlangan. Ketma -ketlik effekti bir qancha ta'sirlar natijasida bo'lishi mumkin. Bular: O'rganish ya'ni ishtirokchilar nimaga boshqa bir ishtirokchilardan o'rgangan xulq - atvori. Masalan: guruh ichidagi ishtirokchilarni QWERTY yoki klaviaturada qanday tezlikda yozishi bo'yicha eksperiment o'tkazamiz. Bunda turli xil natijani ko'ramiz: kimdirning tezligi Yuqori, kimnikidir juda yomon va hakozo. Biz endi ishtirokchilarga tayyorlanish uchun vaqt beramiz va 10 kishini tanlab olib, 1 daqiqa ichida 30 ta so'z yozishni aytamiz. Birinchi holatda natijalar juda yomon bo'lsa, ikkinchi holatda natijalar boshqacha bo'ladi. Bundan ko'rinib turibdiki, guruh a'zolari xulq - atvori bir - biriga ta'sir ko'rsatadi. Tenglashtirish ya'ni bu tushunchani tushuntirish uchun ABBA tenglashtirishidan foydalanamiz va ABBA eng mashxur tenglashtirish hisoblanadi. A va B, Mustaqil o'zgaruvchilarning ikki xil darajasi, ketma- ketli ABBA uchun

navbatma – navbatlikni ta'minlaydi. 1 navbatda A darajasi, 2 va 3 navbatda B darajasi, 4navbatda A darajasi. Har bir ishtirokchi navbatlardan o'tadi. ABBAning mohiyati shundaki, u guruh a'zolarini aralashib ketganini belgilaydi. Lekin shuni aytib o'tishimiz lozimki, AB navbati va BA navbati bir - biriga qarama - qarshidir. (Poulton & Freeman, 1966). Bu jarayon simmetrik o'tkazuvchi deyiladi. Darajalar miqdori ko'payishi to'liq tenglashtirishni qiyinlashtiradi. Guruh ichidagi va guruhlararo eksperimentlar Guruhlararo va guruh ichidagi eksperimentlar juda ko'p, ulardan ayrimlari quyidagilardir: Konformizm effekti - bu oddiy holda inson xulq - atvorining o'zgarishi yoki guruh bosimi ostida o'zgarishidir. 1937 yili Muzaffer Sherif guruhiy normalarni labaratoroya sharoitida o'rgangan. Qorong'u xonada ekranda nuqtadek nur manbasi ko'ringan, keyin bir neha daqiqa harakatlanib keyin yo'qolgan. Sinaluvchi nur manbasini birinchi holatga nisbatan necha santimetr yaqinlashganini anilashi lozim. Oldin sinaluvchini bir o'zi bu eksperimentdan mustaqil o'tadi. Ikkinchi etapda 3 sinalvchi bu eksperimentdan o'tadi. Birinchi sinaluvchi ikkinchi etapdagi sinaluvchilar gapini tasdiqlaydi. Sherif birinchi bo'lib insonlar ko'pchilikni fikriga qo'shilishini isbotladi. 1956 yili Solomon Ash "konformizm" atamasini qo'llagan va guruhga bog'lagan. Guruhda 7 ishtirokchi bo'lib, ular plakatda chizilgan 3 kesmalardan qaysi biri etalonga mos kelishini aniqlashi lozim. Birinchi etapda ishtirokchilar bitta- bitta bo'lib, to'g'ri javob berishadi. Ikkinchi etapda guruh a'zolar yig'ilab javob berishadi. Ash ma'lumotlariga ko'ra 37 % sinaluvchilar guruh fikriga quloq solishdi. Richard Krachvild Yulduzlar va aylana egallagan masofani anilashni bergan. Bu noan'anaviy savolda ham guruh fikriga quloq solishgan. 1965 yili Stenli Milgram konformizmni keltirib chiqaruvchi sharoitlarni sanab o'tgan: Shaxs tipi; Guruhdagilar soni; Guruh tarkibi; Guruh ahilligi;

A'zolarning kimligi. Bu eksperimentlarga xulosa qilib, Ash tominidan keltirilgan guruh bosimi ostidagi 4 tipni keltirishimiz mumkin: Tashqi konformizm - bunda sinaluvchi guruh normalaridan va a'zolardan qo'rqgani uchungina guruh fikriga qo'shiladi, aslida u o'z fikrida turadi. Ichki konformizm - bunda sinaluvchi xohlab guruh fikriga qo'shiladi. Negativizm - guruh bosimiga qarshi chiqadi, o'z fikrida qat'iy turadi, bunday tipdagilar guruhga bo'ysunishni emas, guruhni bo'ysundirishni xohlashadi. Nonkonformizm - mustaqillik, ko'pchilikga qo'shilmaydi va bog'lanmaydi. Guruhlararo qaramlik va birgalikdagi faoliyat bo'yicha Ageyev 1983 yili sessiya oldida turgan talabalarda eksperiment o'tkazadi. U 2 guruhni olib bir fandan, bir o'qituvchiga, bir vaqtning o'zida imtihon topshirishni belgilaydi. Bunga ko'ra seminar guruhi bo'lgan guruh avtomatik tarzda baho olgan, qolgan guruh esa oddiy holda imtihon topshirgan. Eksperimentator kirib seminar baholari Yuqori bo'lgan guruhni favorit (a’lo) deb e'lon qilgan, lekin hali imkon bor favorit bo'lishga deb aytib o'tgan. Bu eksperimentda eksperimentator o'z farazini tasdiqlagan ya'ni: • Guruh a'zolarining bir - birini qo'llab - quvvatlashi ortgan; • Imtihonda javob beruvchilar ham ko'paygan; • Imtihon oluvchining ro'li kamaygan. Tashfel guruhlararo eksperimentda guruh ichidagi jipslikni aniqlagan. U talabalarga V. Kardinskovo va P. KIee tomonidan chizilgan sur'atlar ko'rsatiladi va talabalarni ikki guruhga bo'ladi. Bu guruhlarni biri V. Kardinskovoni ishini ikkinchi guruh esa P. KIee ishini Yutuqlarini aytib o'tishlari lozim bo'ladi. Bu eksperimentda guruhlar bir - biri bilan shu darajada yaqin bo'lishadiki, Tashfel farazi isbotlanadi. M.L. Btovskayaning fikricha, guruh ichidagi nizolarda o'g'il bolalarga nisbatan qiz bolalar tezroq yechimni hal qilishga kirishadi. Qiz bolalar nizodan so'ng aytgan gaplariga afsuslanishadi, o'g'il bolalar esa nizoda o'z mavqelarini oshirishni o'ylashadi. (2004)

Guruh ichidagi va guruhlararo eksperimentlarning yutuq va kamchiliklari Guruh ichidagi eksperimentlar Guruh ichidagi eksperiment Yutuqlar Kamchiliklar Yutuqlar Kamchiliklar Ishtirokchilar sonining ko'p bo'lishi Bir - biriga ta'sirni kuchliligi Guruhlararo raqobat Guruhlararo farq Eksperimentga kamroq vaqt sarflanishi ABBA tengligi guruhni aralashishiga halaqit beradi Tenglashtirish kerak emas Ko'p ishtirokchilarning kerak bo'lishi Gurhlararo o'zgaruvchanlikni kamligi Ta'sir qilish diapazoni muammolarni hal qilishi mumkin Tanlovlar guruhdagi o'zgaruvchanlikni kamaytiradi Ko'p vaqt ketishi Ishtirokchilarni tasodifiy bo'lish mumkin Guruhlarni hosil qilish ko'p kuch talab etadi

Adabiyotlar: 1. Z.T.Nishonova, Z.Qurbonova, Sh.To‘lyaganova, A.Abdiyev Psixolodiagnostika T. Fan va texnologiyalar 2008 2. Z.T.Nishonova Z.Qurbonova, D.S.Qarshiyeva, N.B.Atabayeva Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya T. Fan va texnologiyalar 20014 3. V,N.Drujinin, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2001 4. P.Press, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2003 5. Mirziyev.SH.M.Tankidiy taxlil kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016-yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutni Halq so‘zi gazetasi 2017-yil 16-yanvar №11 6. Mirziyev.SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” O‘zbekiston” 2016 7. Mirziyev.SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. ” O‘zbekiston” 2017 8. A.A. Ivin Logika M: 2002 (uchebnoye posobiye ) 9. R. S. Nemov Prakticheskaya psixologiya M 1998 (uchebnoye posobiye )

Похожие

Shakllantiruvchi eksperiment

Eksperiment natijalar tahlili

Eksperiment natijalar tahlili 2

Sport jamoasi kichik ijtimoiy guruh sifatida

Eksperimentlarni loyihalash