Eksperimentlarni loyihalash - Психология - Рефераты

Eksperimentlarni loyihalash

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

87.5 KB

Eksperimentlarni loyihalash R eja : 1. Bitta o’zgaruvchili eksperimentlar. 2. Faktorli loyihalar.

Bir o’zgaruvchili eksperimentlar Oddiy eksperimentda bir mustaqil o’zgaruvchi ikki darajaga ega bo’ladi. Ayrim tadqiqotchilar mazkur darajalarga mos keluvchi guruhlarni eksperiment guruhi va nazorat guruhi deb nomlashni ma`qul ko’radilar. Ba`zi hollarda nazorat sharti – biron-bir ta`sirning mavjud emasligi aniq-ravshan bo’ladi. Masalan, sizni biron-bir dorining xulq-atvorga ta`siri qiziqtirsa, nazorat guruhi bu dorini olmaydi, eksperiment guruhi esa – oladi. Bu erda nazorat guruhi kuzatilayotgan effekt eksperimentda ishtirok etishining o’zi bilangina paydo bo’lmaganini ko’rsatishga ham yordam beradi. Boshqa hollarda, ayniqsa mustaqil o’zgaruvchining bir necha darajalaridan foydalanilganida, qaysi guruhni nazorat guruhi deb nomlash zarurligi aniq bo’lmaydi. Shu sababli odatda, mustaqil o’zgaruvchini tavsiflash uchun daraja atamasi ishlatiladi. Nima bo’lganda ham biz real eksperimentga ega bo’lish uchun kamida ikki darajadan foydalanishimiz lozim. Aks holda mustaqil o’zgaruvchining o’zgarishi xulq-atvorda o’zgarish Yuz berishiga sabab bo’lgan, deb aytish mumkin bo’lmaydi, chunki taqqoslashni amalga oshirish mumkin emas. Ma`lumotlarga qaraganda, eksperimental psixologiya endigina paydo bo’lgan davrda bir o’zgaruvchili va ikki darajali eksperimentlar odatdagi bir hol hisoblangan. Fanimiz o’zining shakllanish bosqichida bo’lgani bois, tadqiqotchilar mustaqil o’zgaruvchi ta`sirining xususiyatini aniqlashdan ko’ra, umuman mustaqil o’zgaruvchi biron-bir ta`sir ko’rsatadimi, degan savolga javob topish bilan ko’proq shug`ullanganlar. Boz ustiga, ular yanada murakkab eksperimental omillarni tahlil qilish uchun zarur tekshirishlarning statistik metodlarini hali ishlab chiqqan bo’lmagan. Bir qator holatlar uchun metodlar mavjud bo’lgan, biroq, qoida tariqasida, o’rtacha tadqiqotchiga ular yaxshi ma`lum bo’lmagan. Bugungi kunda jurnallarning muharrirlari odatda eksperimentda ta`sirlarning ikkitadan ortiq darajalarini ko’rishga umid qiladilar. Ba`zan juda yaxshi bajarilgan ikki darajali eksperimentlar maqbul deb qaraladi (ayniqsa bir nechta eksperimentlar to’g`risida xabar berilganida), biroq tipik eksperiment odatda darajalar to’plamiga ega bo’ladi. SHunga qaramay ikki darajali eksperimentdan birinchi qadam sifatida foydalanishga yo’l qo’yiladi.

Boshlovchi eksperimentatorlar bunday eksperimentni o’tkazishni o’rganib olishlari lozim. Ayrim hollarda ikki darajali eksperimentlar qimmatli natijalar berishi mumkin. Afzalliklari . Ikki darajali eksperimentlar eksperiment o’tkazishning yanada murakkab rejalari oldida bir qancha afzalliklarga ega. Ular mustaqil o’zgaruvchi o’rganishga arziydimi, degan savolga javob topish imkonini beradi. Agar mustaqil o’zgaruvchi inson xulq-atvoriga aslo ta`sir ko’rsatmasa, o’z-o’zidan ravshanki, mazkur ta`sirning xususiyatini aniqlash uchun yanada murakkab eksperiment o’tkazish amalda vaqtni behuda sovurishdan boshqa narsa emas. Bundan tashqari, ikki darajali eksperiment natijalarini talqin va tahlil qilish oson. Uning yakuni sodda va lo’nda: “Ha, o’zgaruvchi ta`sir ko’rsatdi; xulq-atvor falon tomonga o’zgardi” yoki “Yo’q, o’zgaruvchi ta`sir ko’rsatmadi”. Biron-bir effekt chindan ham mavjudmi yoki u tasodifiy variatsiya ta`sirida paydo bo’lganmi, degan savolga javob topish uchun odatda statistik tekshirish talab etiladi va ikki darajali eksperimentlar uchun uni o’tkazish qiyinchilik tug`dirmaydi. Masalan, u faqat plYuslar va minuslarni sanab chiqishdan iborat bo’lishi mumkin. Qaysi tekshirish usulini qo’llash zarurligi sizga ma`lum bo’lsa, o’z ma`lumotlaringizni statistik tahlil qilish uchun sizga qulay hisoblashni amalga oshirishga atigi bir necha minut (yoki kompyuter yordamida hisoblashga bir necha sekund) talab etiladi. Nihoyat, ayrim hollarda ikki darajali eksperiment bergan axborotning o’zi sizga kifoya qiladi. Agar eksperimentning maqsadi ikki raqobatdosh nazariyani tekshirishdan iborat bo’lib, nazariyalardan biri ikki daraja uchun xulq-atvorda farqlar mavjudligini, ikkinchi nazariya esa yo o’zgarishlar mavjud emasligi, yo qarama-qarshi o’zgarishni bashorat qilsa, bu holda ikki darajali eksperiment nazariyalarni qarama-qarshi qo’yish uchun mutlaqo o’rinlidir. Ba`zi bir amaliy tadqiqotlarda ham ikki darajali eksperiment qimmatli axborot berishi mumkin. Masalan, siz sanoat qurilmasining ikki birligini solishtirmoqchi bo’lsangiz va mazkur ishda foydalanish uchun faqat ikkita qurilma mavjud bo’lsa, ikki darajali eksperiment sizga zaruriy axborotni to’liq olish imkonini beradi. Mazkur printsip

siz ikki davolash usulini, ikki ta`lim tizimini, ikki o’quv dasturini, ikki dorini, ikki jinsni yoki biron-bir o’zgaruvchining ikki darajasini tadqiq qilganingizda ham faqat ikki daraja muhim yoki mavjud bo’lgan holda mutlaqo to’g`ridir. Kamchiliklari .Garchi to’g`ri chiziq ikki nuqta o’rtasidagi eng qisqa masofa hisoblansa-da, bu ularning o’rtasidagi birdan-bir chiziq emas. Boshqacha qilib aytganda, ikki darajali eksperimentlarning aksariyatida siz noaniqlik holatiga tushib qolasiz, chunki mustaqil va tobe o’zgaruvchilar o’rtasidagi aloqaning xususiyati noma`lum bo’lib qoladi. Kitobxon murakkab nasriy asarning mazmunini tushunishga mumkin qadar kamroq vaqt sarflashi uchun mazkur kitobni qanday shriftda bosish zarurligini aniqlash maqsadida biz eksperiment o’tkazdik deb faraz qilaylik. Biz elektron matn muharriri yordamida bir nechta abzatslarni chop etishimiz mumkin. Abzatslarning ayrimlari balandligi 12 punkt bo’lgan shrift bilan, boshqalari esa – balandligi kichikroq, 10 punktga teng bo’lgan shrift bilan chop etiladi. Shundan keyin biz har bir shriftda chop etilgan abzatslarni o’qish uchun odamlarga zarur bo’lgan vaqtni o’lchashimiz mumkin. Albatta, dastavval biz abzatslarni mazmunning tushunarliligiga tekshirib ko’ramiz va tartibni muvozanatga solamiz, shuningdek biz mazkur kitobdan o’qib bilgan boshqa zaruriy amallarning barchasini bajaramiz. O’qish vaqti 12 punkt 10 punkt S h rift balandligi jadval . Balandligi 12 va 10 punkt bo’lgan shrift bilan chop etilgan abzatslarni o’qish vaqtini o’lchashga bag`ishlangan eksperimentning ehtimol tutilgan natijalari jadvalda mazkur eksperimentning o’ylab topilgan natijalari ko’rsatilgan. Ma`lumotlar qiymatlarining ikki nuqtasi orqali o’tkazilgan erkin to’g`ri chiziq shrift qancha kichkina bo’lsa, o’qish vaqti shuncha uzoq bo’lishini ko’rsatadi. Shu tariqa eksperiment bizning savolimizga javob berdi: balandligi 12 punkt bo’lgan shrift matnni yanada tezroq o’qish imkonini beradi. Ammo biz mavjud barcha shriftlar orasida eng yaxshisini aniqlamoqchi bo’lsak va eksperiment uchun shriftning ikki balandligini ular bizga ayniqsa ma`qul bo’lib tuyulgani tufayli tanlasak, bu holda biz qaror qabul qilish uchun etarli axborotga ega bo’lmaymiz. Bizning natijalarimiz shriftning balandligi va o’qish vaqti o’rtasidagi to’g`ri chiziqli aloqa 12 va 10 punktli shriftlardan tashqari boshqa shriftlarning barchasi uchun to’g`ri yoki to’g`ri emasligi haqida biron-bir ma`lumot bermaydi. O’qish vaqti 12 punkt 10 punkt

jadval . Shrift balandligi va o’qish vaqti o’rtasida mavjudligi ehtimol tutilgan bir qator aloqalar. Barcha funktsiyalar ma`lumotlar qiymatlarining ayni bir nuqtalari orqali o’tadi jadvalda amalda mavjudligi ehtimol tutilgan bir qator aloqalar ko’rsatilgan. Siz aloqaning xususiyatini bilmaslik interpolyatsiyaga shubhali tus berishini ko’rishingiz mumkin. Biz balandligi 12 va 10 punktlar oralig`ida joylashgan shrift mazkur kattaliklar o’rtasida yotuvchi o’qish vaqtini beradi, degan xulosaga kelib yanglishishimiz mumkin. Ikki nuqta chegarasidan chetga chiqish yoki ekstrapolyatsiya interpolyatsiyaga qaraganda xavfliroq. Psixologik funktsiyalarning aksariyatiga shift va tub effektlari xos. Shift effekti tobe o’zgaruvchi oshib o’tish mumkin bo’lmagan darajaga etganida paydo bo’ladi. Oshib o’tish mumkin bo’lmagan darajalarga reaktsiyaning 100% ga teng aniqligi; reaktsiyaning 1,0 ga teng ehtimolligi; reaktsiyaga bo’lgan 100% ishonch misol bo’lishi mumkin. Ko’rsatilgan holatlarning har birida kimdir amalga oshirgan reaktsiya muayyan kattalikdan oshib ketishi jismonan mumkin emas. (Boshqacha qilib aytganda, sizning aniqligingiz 100% dan oshishi mumkin emas.) Boshqa hollarda, garchi reaktsiyalar biron-bir mutlaq shift bilan cheklangan bo’lmasa-da, ularni amalda ayrim nisbatan elastik shift cheklaydi. Masalan, hatto mashqni hisobga olganda ham, biz qisqa muddatli xotirada saqlab qolishimiz mumkin bo’lgan elementlar soni uchun muayyan faktik shift mavjud: taxminan etti element. Xuddi shuningdek, odamlar qayd etilgan ma`lum vaqt mobaynida ishlov berishga qodir bo’lgan axborot hajmi ham amalda cheklangan. Bunday axborot jumlasiga odamlar qo’sha oladigan sonlar miqdori, ular displeyda topishga qodir bo’lgan ob`ektlar soni, ular chop eta oladigan so’zlar soni va hokazolar kirishi mumkin. Mazkur shift haddan tashqari qattiq bo’lmasligi ham mumkin, lekin undan hali hech kim oshib o’tgan emas. Tub effekti – bu shunday bir kattalikki, undan quyi darajada reaktsiya paydo bo’lishi mumkin emas. Masalan, nol sekunddan kamroq vaqt ichida reaktsiya qilishga yoki noldan ortiq reaktsiya paydo qilishga hech kim qodir emas. Xuddi shuningdek, tub mutlaq bo’lmasligi ham mumkin. Amalda nisbatan

elastik muayyan tub mavjud bo’lishi mumkin. Masalan, stimulni tanib olish uchun eng qisqa vaqt nazariy jihatdan olib qaraganda nolga teng, amalda esa taxminan 150 millisekundni tashkil etadi. Agar biz natijalarning ikki qiymatini olsak va shiftdan Yuqorida yoki tubdan quyida joylashgan qiymatlarni ekstrapolyatsiya qilishni amalga oshirsak, chordoqqa yoki erto’laga emas, balki mushkul ahvolga tushib qolamiz! Bunda shift yoki tub qaerda bo’lishi lozimligi ba`zan aniq bo’lmaydi. Ikki darajali eksperiment o’tkazayotganda bu muammolarni chetlab o’tish uchun siz eksperimentda mavjud bo’lgan darajalardan tashqariga ekstrapolyatsiya yoki interpolyatsiya qilmaslikni o’zingiz uchun qoidaga aylantirishingiz lozim. Ikki nuqta o’rtasida interpolyatsiya qilish xavfli Ikki nuqtadan tashqariga ekstrapolyatsiya qilish bundan ham xavfliroq! Bundan tashqari, ikki darajali eksperimentlarning nazariy qimmati ba`zan cheklangan bo’ladi. 1–3-boblarda biz fan zamirida o’zaro aloqalar yotadi va olimlar nazariyadan eksperimentlarda aniqlanadigan o’zaro aloqalarni tushuntirish uchun foydalanadi, degan fikrga qo’shildik. Toki nazariyalardan birini tasdiqlaydigan va boshqa nazariyalarning barchasini rad etadigan eksperiment o’tkazilmagan ekan, har bir nazariya mavjud boshqa nazariyalar bilan raqobatlashadi. Ko’pgina nazariyalar mustaqil o’zgaruvchining o’zgarishi tobe o’zgaruvchini ma`lum tomonga o’zgarishga majbur etishini bashorat qilishi bois, ikki darajali eksperiment natijasi aksariyat hollarda raqobatlashayotgan nazariyalarni bir-biridan ajratish imkonini bermaydi. Raqobatlashayotgan nazariyalar qarama-qarshi yo’nalishlarda o’zgarishlarni bashorat qilgan yoki nazariyalardan biri o’zgarishni bashorat qilgan, boshqasi esa uni bashorat qilmagan hollarni istisno etganda, nazariyalarni tekshirish odatda yanada murakkab mezonlarga muvofiq eksperimentlar o’tkazishni talab qiladi. Ko’p darajali eksperimentlar – bu uch yoki undan ortiq darajali bir o’zgaruvchi bilan o’tkaziladigan eksperimentlardir. Ayrim tadqiqotchilar ko’p darajali eksperimentlarni funktsional eksperimentlar deb ham ataydilar, chunki ular sizga mustaqil va tobe o’zgaruvchilarni bog`lovchi funktsiyalarning xususiyati haqida muayyan tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Afzalliklari

Ko’p darajali eksperimentning afzalligi asosan shu bilan belgilanadiki, uning natijalari bizga eksperimental aloqaning xususiyati to’g`risida bir to’xtamga kelish uchun imkoniyat yaratadi. Hatto eksperiment faqat uch darajaga ega bo’lgan holda ham u baribir bizga aloqa haqida ikki darajali eksperimentga qaraganda yaxshiroq tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Biz talabaning tashvishlanish darajasi imtihon ballariga qanday ta`sir ko’rsatishini bilmoqchimiz, deb faraz qilaylik. Biz umumiy psixologiyani o’rganayotgan talabalarning ikki guruhini olishga va ikki darajali guruhlararo mezonni qo’llashga qaror qilamiz. 1-guruhda o’qituvchi har bir jiddiy imtihon oldidan talabalarga fakultetni muvaffaqiyatli tamomlash uchun baholarning muhimligi haqida gapirishga besh daqiqa vaqt sarflaydi. U o’qishni eng Yuqori baholar bilan bitirgan talabalar eng yaxshi ishni olishlarini, ilmiy darajaga ega bo’lgan bitiruvchilar ko’proq pul ishlab topishlarini va hozirgi vaqtda universitetga qabul qilingan talabalar soni me`yordan ortiq ekanini tushuntiradi. 2-guruhda ham o’qituvchi har bir imtihondan oldin besh daqiqali suhbat o’tkazadi. Bu suhbatda u talabalarga yuqori ball olish materialni o’zlashtirish bilan teng darajada muhim emasligini eslatadi. U talabalarga o’n yildan keyin mazkur imtihonda qanday ball olganlarini ular baribir eslay olishmasligini aytib o’tadi. Biz ko’proq potentsial aralashuvchi o’zgaruvchilarni, chunonchi: o’qish yili, imtihonning og`irligi va guruhga berilgan yo’l-yo’riqlarni puxta nazorat qilamiz. Pirovard natijada biz imtihon ballaridagi farqlarni suhbat tufayli paydo bo’lgan xavotirlanish darajasiga bog’lash mumkin, degan qarorga kelamiz. Birinchi nutq talabalarda Yuqori darajada xavotirlanish, ikkinchi nutq esa – pastroq darajada xavotirlanish paydo qiladi, deb faraz qilsak, biz 9.3-rasmda ko’rsatilgan natijalarni olishimiz mumkin. O’rtacha imtihon balli Past Baland X avotirlanish darajasi 26-jadval. Ikki darajali eksperimentning o’ylab topilgan natijalari; bunda talabalarning xavotirlanish darajasi o’zgartiriladi va ularning o’rtacha imtihon balli baholanadi. Hozirgi vaqtda biz haqiqatga ayniqsa yaqin bo’lgan quyidagi farazni ilgari surishimiz mumkin: tashvishlanish darajasi va o’rtacha imtihon bali bir-biri bilan umuman bog`liq emas; ikki nuqta orqali o’tkazilgan to’g`ri chiziq qat`iy gorizontal. Biroq, biz ko’p darajali mezonni tanladik va xavotirlanishning uchinchi darajasi – neytral darajani qo’shdik deb faraz qilaylik. Bunda o’qituvchi besh daqiqali nutq

so’zlab, talabalarga imtihonni o’tkazish tartibining ayrim ikir-chikirlarini eslatib o’tishi nazarda tutiladi. rasmda bu ko’p darajali eksperiment uchun o’ylab topilgan natijalar ko’rsatilgan. O’rtacha imtihon balli Past Neytral Baland xavotirlanish darajasi jadval . Uch darajali eksperimentning o’ylab topilgan natijalari; bunda talabalarning xavotirlanish darajasi o’zgartiriladi va ularning o’rtacha imtihon bali baholanadi. Agar ma`lumotlar qiymatlarining uchinchi nuqtasini belgilasak, amalda xavotirlanish darajasi va imtihon ballari o’rtasida muhim aloqa mavjudligini ko’ramiz. Biroq, shunga qaramay, mazkur funktsiya grafigining aniq shakliga nisbatan ayrim shubhalar saqlanib qoladi. Aftidan, rasmda ko’rsatilgan uch shakldan istalgan biri mavjud bo’lishi mumkin va psixologik funktsiyalarning aksariyati keskin bukilishlarga ega emasligi va yo’nalishni keskin o’zgartirmasligi bois, biz boshqa aloqalar to’plamining mavjudlik ehtimoli ozligini bilamiz. Ko’rib turganingizdek, qiymatlarning uchinchi nuqtasi bizga eksperimental aloqa xususiyati haqida yaxshiroq tasavvur hosil qilish imkonini beradi. O’z eksperimentimizga yangi darajalarni qo’shish orqali biz mustaqil va tobe o’zgaruvchilar o’rtasidagi haqiqiy funktsional aloqa to’g`risida yanada aniqroq xulosalar chiqarishimiz mumkin. SHuningdek biz o’z qiymatlar nuqtalarimizdan kelib chiqib interpolyatsiya va ekstrapolyatsiya amallarini yanada ishonch bilan bajarishimiz mumkin. Bu misolda biz qo’shgan neytral guruh nazorat guruhi sifatida qaralishi mumkin, chunki ayni holda o’qituvchi xavotirlanish darajasiga ta`sir ko’rsatishga aslo harakat qilmagan. Bu erda o’qituvchi aytilgan so’zlarning birortasi xulq-atvorga ta`sir ko’rsatgani yoki ko’rsatmaganini aniqlashga turtki beradigan biron-bir gapni aytmaydigan yana bir nazorat guruhini qo’shish mumkin. Ko’p darajali eksperimentlar bunday moslashuvchanlikni ta`minlaydi. Bu misol ko’p darajali eksperimentning ikkinchi afzal jihatini ham namoyon etadi: odatda, qo’shilgan darajalar qancha ko’p bo’lsa, mustaqil o’zgaruvchining o’zgarish (qamrov) doirasi qiymati shuncha oz bo’ladi. O’z-o’zidan ravshanki,

eksperimentda mustaqil o’zgaruvchilarning darajalari ko’p bo’lsa, ko’rsatib o’tilgan talablarning ikkalasini ham bajarish oson bo’ladi. Kamchiliklari. Amaliy nuqtai nazardan olib qaraganda, ko’p darajali eksperimentning asosiy kamchiligi shu bilan belgilanadiki, u ikki darajali eksperimentga qaraganda ko’proq vaqt va kuch talab qiladi. Esingizda bo’lsa, har safar guruhlararo eksperimentga yangi daraja qo’shilganda, ishtirokchilar soni ham ko’payadi. Guruh doirasida o’tkaziladigan eksperimentlarda qo’shimcha darajalar ishtirokchilar sonini ko’paytirmaydi, biroq, shunga qaramay, ular eksperimentning umumiy vaqtini ko’paytiradi va muvozanatga solish sxemalarini yanada yiriklashtiradi. Ko’p darajali eksperimentlarni tahlil qilish uchun zarur bo’lgan tekshirish statistik metodlarini qo’llash ham ma`lum darajada qiyinchiliklar tug`diradi. Ular ko’proq vaqt talab qiladi va bunday statistik tekshirishdan keyin ma`lumotlarni talqin qilish qiyinlashadi. Ikki va ko’p darajali eksperimentlarning afzalliklari va kamchiliklari taroziga solinganida, mustaqil o’zgaruvchili darajalarning qo’shilishi bilan bog`liq bo’lgan oz miqdordagi qo’shimcha harajatlarni, odatda, olinadigan axborotning ahamiyati ortig`i bilan qoplaydi. Bu afzallik eksperiment rejasiga qo’shiladigan dastlabki bir nechta darajalar uchun ayniqsa muhimdir. O’z-o’zidan ravshanki, ma`lum vaqtdan boshlab yangi darajalarning qo’shilishi bizning eksperimental aloqa haqidagi bitimlarimizni ko’paytirishga kam hissa qo’shadi. Shu paytgacha biz barcha eksperimentlar faqat bitta mustaqil o’zgaruvchiga ega ekanligidan kelib chiqdik. Ammo bu cheklash real hayotni emas, balki ko’proq bizning muhokamamiz maqsadini aks ettiradi. Siz o’tkazishingizga to’g`ri keladigan eksperimentlarning aksariyati bittadan ortiq mustaqil o’zgaruvchiga ega bo’ladi. Bu erda men yanada murakkab eksperimentlarni rejalashtirayotganda qo’llaniladigan umumiy usullarning ayrimlariga to’xtalib o’taman. Eksperimental psixologiyada omilli reja ayniqsa faol qo’llaniladi. Psixologiyaga oid jurnallarda e`lon qilinadigan aksariyat eksperimentlarning natijalarini anglab etish uchun siz omilli rejalar mantiqini tushunishingiz lozim.

Faktorli eksperimentlar O 'zgaruvchilar o 'rtasidagi o 'zaro munosabatlarni ifodalovchi murakkab farazlarni tekshirish uchun faktorli eksperimentlar qo 'llaniladi.Bunday farazlarning umumiy ko'rinishiquyidagicha: " Agar Al, A 2 ... An bo'lsa B"bo'ladi . Bunday gipoteza (faraz) lar kompleks, farazlar deb ham ataladi Faktorlieksperimentlar ko'p o 'Ichovli tadqiqotlarning xususiy hodisasi hisoblanib, ularni yo'Iga qo'yishda bir qancha mustaqil va tobe' ko'rsatkichlar o 'rtasidagi aloqani aniqlash lozim. Qoidaga muvofiq, faktorli eksperimentlarda bir vaqtning o 'zida 2 turdagi farazlar tekshiriladi: 1 Har bir mustaqil ko'rsatkichga alohida ta'sir ko 'rsatadigan farazlar. 2. O'zgaruvchilar o'rtasidagi o'zaro ta'sirga ega farazlar, ayniqsa - bir mustaqil ko 'rsatkichning boshqa bir ko'rsatkichga o'tkazgan ta'sir effektini hisobga olgan holda tekshiriladi. Faktorli eksperimentning asosiy muammosi bu - bitta mustaqil ko 'rsatkichga ega bo'Igan bir qancha oddiy eksperimentlarni qo'llagan holda, 2ta o'zgaruvchilar o'rtasidagi o'zaro ta'sirni aniqlashning yechilishi mumkinligi yoki mumkin bo 'Imasligidadir. Bir faktorli eksperimentlar psixologiya fanining asosiy ish quroli hisoblanadi. Ikki va undan ortiq ko 'rsatkichlarning 1 ta tobe' ko 'rsatkichga ta 'sirini o'rganish uchun tadqiqotchilar faktorli eksperimentdan va uning rejasidan foydalanadilar. Bu reja ikki va undan ortiq mustaqil ko 'rsatkichlar bilan bir vaqtning o'zida ishlash imkoniyatini beradi. Faktorli eksperimentlar faktorli rejaga asosan tuziladi. Eksperimentni faktorli reialashtirishxususiyati shundan iboratki, bunda har bir mustaqil ko 'rsatkichlar barcha bosqichlarda bir-biri bilan bog'liq bo'lishi kerak. Eksperimental guruhlarning soni barcha mustaqil ko'rsatkichlar darajasiga teng bo'lishi lozim. Bir nechta o'zgaruvchilarni qo'shishning, umumlashtirishning eng oddiy usuli bu - faktorli umumlashtirishdir. Bunda har bir mustaqil ko 'rsatkich, 2-darajadagi ko

'rsatkichni taqozo etadi, 2-si esa 3-sini va shu taxlit davom etaveradi. Mustaqil ko'rsatkichlarni bu ma'noda, faktor deb ham atashadi. Bugungi kunda faktorli rejalar psixologiyada keng va unumli tarzda qo'llanilgani bois, o'zgaruvchilar o'rtasidagi o'zaro tobe'lik umuman kuzatilmaydi. Eksperimental rejaning turli variantlardagi klassifikatsiyasi taklif qilingan. Unga ko 'ra, eksperimental reja quyidagi asoslarga tayangan holda farqlanadi: 1) Mustaqil ko 'rsatkichlarning soni bitta yoki undan ko 'p bo 'lishi. Bunda, ularning sonidan qat'iy nazar oddiy yoki faktorli reja qo 'llaniladi. 2) Mustaqil ko'rsatkichlardagi darajalar soni : 2 ta darajada sifatli aloqani o'rnatish, 3 va undan Yuqori darajalarda - son jihatdan aloqalar to'g'risida so z boradi. 3) Ta 'sirni qabul qilishi. Agar "Har bir guruhga - o' z kombinatsiyasi" sxemasi qo 'llanilsa, unda guruhlar o'rtasidagi reja ko'zda tutiladi. Agarda, "Barcha guruhlarga-barcha ta'sirlar" sxemasi qol-lanilsa, unda rotatsion reja ustida so z boradi. Gotssdenker bum kross- individual taqqoslash deb ataydi. Faktorli rejadagi faktorlar soni faqatgina sizning taasavvuringiz va dunyo aholisining soni bilan chegaralangan bo'lishi mumkin. Faktorli eksperimentlar holatida faktorlarning o'zi guruh ichidagi va guruhlararo bo'lishi, shu bilan bir qatorda ularni ham birlamchi faktorli eksperimentlarga, ham aralash faktorli eksperimentlarga qo'shish mumkin bo 'ladi. Guruh ichidagi va guruhlararo faktorlarni aniqlashda, ularning Yutuq va kamchiliklarini hisobga olishimiz zarur. Agar har bir guruh ichidagi faktorlarni {2x2} rejasining kontseptsiyasini quyidagi jadval (sxema) tarzida ko 'rishimiz mumkin : O'zgaruvchi V (stimul) z-bosqich O'zgaruvchi A T/lAV/Ol/ A1-B1 A1-B2 A2-B1 A2-B2

Binder 1967-yilda o'z hamkasblari bilan ana shunday uslubda eksperimentlarining natijalarini tahlil qilgan. U aniqlangan ma'lumotlar qaysi tomonga o'zgarmasin, bu o'zgarishlar statistik qiymatga ega bo'la olmaydi deb ta'kidlagan. Ya'ni o 'zgarishlarning Yuqoriligi, o 'z-o 'zidan vujudga kelgan o 'rtacha qiymatdan ortiq bo 'la olmaydi. O'z-o'zidan vujudga kelgan o'rtacha qiymat nazorat ga ega bo'lmagan faktor sanaladi. Bu albatta, eksperimentator xatosi hisoblanadi. Ko'pincha, kontrolga ega bo'lmagan faktorlar mavjudligi tufayli, o'rtacha qiymat ayrim og'ishlarga ega bo'ladi. Garchi o'rganilayotgan faktorlar natijalarga o'z ta 'sirini ko'rsatmasa ham. Ko'pgina ( statistik tahlil) masalalarida interpretatsiya natijalari "statistik qiymatga ega bo'Igan ma'lumotlar" sifatida ko'riladi. Eksperiment rejasini tuzish gomogen yoki geterogen bo'lishi mumkin. Bu uning mustaqil ko'rsatkichlar soniga, o'zgaruvchilar darajasining teng yoki teng emasligiga bog'liq bo'ladl 3 ta mustaqil ko'rsatkichga ega bo'Igan LxMxN rejasi Lotin kvadrati" metodi asosida tuziladi. "Lotin kvadrati" metodi 2 ta va undan ortiq bosqichga ega bo'Igan 3 ta ko'rsatkichni bir vaqtning o'zida tekshirish uchun qo'llaniladi. "Lotin kvadrati" ning tamoyili shundan iboratki, 2 ta bosqichga ega har xil o'zgaruvchilar eksperimental rejada bir martagina uchraydi. "Lotin kvadrati" guruhlar sonini keskin qisqartirish imkonini beradi. O 'zgaruvchilar o'rtasidagi bo'lishi mumkin bo'lgan ta'sirlar quyidagilardir: - nolga teng bo'Igan; - ajraladigan; - kesishadigan ta'sirlar. O'zaro ta 'sirning Yuqori baholanishi dispersion tahlil bo'yicha, StYudent ning t-mezoni esa, har xil guruhlarning faoliyatini baholashda qo'llaniladi.

Barcha ko'rib chiqilgan variantlarda eksperimentni rejalashtirishda balansirovka usuli dan ham foydalaniladi: turli xil sinaluvchi guruhlarga har xil eksperimental talablar qo'yiladi. Guruhlar miqdorini tenglashtirish natijalarni tenglashtirish imkonini yaratadi. "Barcha sinaluvchilarga - barcha ta 'sirlar" strategiyasi aks ettirilgan rejalarni Makk Koll rotatsion eksperimentlar deb ataydi. Kempbell bu rejaga kvazieksperimentlar sonini qo'shib, ular asosida tashqi validlikni boshqarib turgan. Faktorli eksperimentlarga misol uchun, konsensusliderli yoki lider siz guruhda yaxshi aniqlanishini bilmoqchi bo'lsak, qanday boshqa talablarni qo'yishimizni va o'zimiz qay tomonga o'zgarishimizni aniqlab olishimiz lozim. Guruhning har bir a'zosi qatnashishi shartmi va ular bir xil jinsda bo 'lishliligi, kommunikatsiya ya 'ni o 'zaro aloqalar erkin yoki tizimlashtirilgan bo'lishligi, guruhdagi muammoni yechish uchun qiyin yoki oson masalani berishimiz alohidaahamiyat kasb etadi. Balki sizlar bularning hammasi hech qanday rol o'ynamaydi deb o'ylarsiz, ammo liderning guruhga ta'sir etish jarayoni uning soniga bog'liqdir. Biz bu ma'noda faktorlar sirasiga guruh sonini va guruh liderini hisobga olishimiz lozim. Tasavvurqiling, guruhning qabul qilgan qarori nafaqat liderga balki guruh soni va qatnashuvchilar jinsiga ham bog'liq deb o'ylaylik. Shuning uchun biz qatnashuvchilar jinsini 3-faktor deb olamiz va uni 3 bosqichga bo'lamiz: erkaklar, ayollar va aralash guruh(ayollar va erkaklar). Ana shundagina natijalar biz kutgandek bo 'lishi mumkin. Yuqorida biz faktorli eksperimentlar, rejalar va ularda qo'llaniladigan usullar haqida so'z Yuritdik. Endi ularning Yutuq va kamchiliklariga to 'xtalib o 'tamiz. Faktorli eksperimentlarning yutug'i va kamchiliklari. Faktorli eksperimentlarning asosiy Yutug'I shundan iboratki, biz uning o'zaro ta'sirini o'rganishimiz mumkin. Ozaro ta'sirning o'rni mustaqil va tobe ko'rsatkichlar o'rtasidagi o'zaro harakatni o'rganishda benixoyat kattadir. Masalan, 3 kishidan iborat guruhda liderni aniqlashda qaror qabul qilish oson kechadi, ammo guruhdagi shaxslar soni qanchalik ko'p bo'lsa, lider bo'lsa ham bo'Imasa

ham qaror qabul qilish va konsensusni topish uchun juda ko'p vaqt sarf qilish kerak bo'Iadi. Shundan kelib chiqqan holda, aytish mumkinki, liderelikni aniqlash va qaror qabul qilish o'rtasidagi o'zaro ta'sirlar guruhdagi shaxslar soniga bog'liq bo'ladi. Faktorli eksperimentlar bizga 3 ta alternative tanlovni beradi ya'ni biz bir holatni yana bir mustaqil ko'rsatkichga aylantirishimiz, buning oqibatida uning aniqligini va natijalarning o'zgarishini Yuqori darajaga ko'tarishimiz mumkin bo'ladi. Biz natijalarni keng miqyosda olsak bo'ladi. Chunki faktorlar tarzida katta hajmdagi holatlar va biz aniqligini bilgan, har bir bosqichda Yuqori effektga ega bo'Igan faktorlar olingan. Shunga ko'ra bizda eng optimal va bajarilishi muqarrar bo'Igan holat bor. Har safar biz bir holatni to'g'ridan-to'g'ri bir faktorga aylantirganimiz uchun eksperiment ham qiyinlashib boradi. Lekin bu eksperimentning naqadar chuqur o'rganishimiz va o'tkazishimiz uchun qulay kontseptsiya sanaladi. Bu albatta uning Yutuqlaridan biridir. Faktorli eksperimentning yana bir yutug'I - uning statistik holatidir. Faktorli eksperimentda ma'lum bir holat qaysi tomonga o'zgarmasin, natijalarni o 'zgartirishdan qat 'iy nazar faktorgaaylanadi. Baxolashning o 'zgaruvchanligi esa, pasayib boraveradi. Qanchalik holatlar ko'payib borsa, biz ularni faktorlarga aylantiraveramiz, baho qanchalik past bo 'Isa, demak biz aniqlagan har bir farq statistik qiymatga ega bo 'ladi. Yuqorida aytib o'tilgan Yutuqlar bilan bir qatorda, faktorli eksperimentlarning kamchiliklari ham mavjud. Faktorli eksperimentning eng asosiy kamchiliklaridan biri uning juda ko'p vaqt va mablag 'ni talab qilishidadir. Bizga ma'lumki, ayrim ko'rsatkichlar boshqa ko 'rsatkichlar bilan aloqaga kirishishi mumkinligi bois faktorli rejaga tayanib ish ko'ramiz. Chunki faktorli eksperimentga qo'shiladigan har bir faktor rejadagi qismlarning shunchaga ko'payishiga olib keladi. Shunga ko'ra, faktorli rejalar benihoyat chegarasiz o'lchovlarga ega bo'lishi mumkin. Har bir qo'shilgan qism qoshimcha vaqt va

e'tiborni talab qilib, bizdan ehtiyotkorlikni va har bir faktorlar qismini tanlamaslikka qaratadi. Katta masshtabli faktorli eksperimentlarni o'tkazish uchun kerakli resurslar mavjud bo'lmasa, unda biz bir nechta kichik hajmdagi eksperimentlarni o'tkazishimiz mumkin. Muammoni yechishning asosi shundan iboratki, siz mustaqil ko'rsatkichni har xil eksperimentlarga mansub bo'lishini va ular o'zaro ta'sirga ega bo'lmasligini bilishingiz zaruz. Bu tahminni tekshirish uchun esa, bizda boshqa imkoniyat ham yo'q. Mana shunday tahminlarga javob izlash uchun ko'pgina psixologlar real holatlarda keskin yo'I tutishadi. Kichik eksperimentlarni o'tkazib, faktorli rejalarni qo'llashadi. Katta faktorli eksperimentlarga yondashuvning yana bir juda murakkab usuli mavjud. Bu his-tuyg'ularni chegaralash metodidir. (Mayers 1971 yil) Bu metod faktorli reja ichidagi qismlarni aniqlashga yordam berib, tobe' ko'rsatkichdagi maksimal va minimal, aniq to'ldiruvchilarsiz paydo bo'ladigan qismlarni anglatadi. Bu metodni qo'llashning asosiy hissiy chegarasi bu boshlovchi eksperimentatorning belgilangan qolipdan chetga chiqishidir. Faktorli eksperimentlarda yuzaga keladigan 2- qiyinchilik - natijalarning interpritatsiyasidir. Faktorli va bir necha faktorli eksperimentlarni tahlil qilish uchun maxsus statistik yondashuv -dispersion tahlil(analiz)qo 'llaniladi. Biz bu haqda Yuqorida to'htalib o 'tgan edik. Bu ish sizdan aniq yechimni va natijalar xarakteriningo'zgaruvchanligini talab qiladi. Agar natijalaringizning o 'zgaruvchanligi normaltaqsimlashga to'g'ri kelmasa, bunda dispersion tahlil orqali statistic tekshiruvni o'tkazish mumkin emas. (Bredli. 1968 "Distribution-Free statistical tests".) Baxtga qarshi, ko'pgina faktorli eksperimentlar o'z taqsimotiga ega bo'ladi va normal dispersion tahlilni qo'llash imkoniyatiga ega bo'lamiz. Faktorli eksperimentlar tahlili orqali o 'zyechimiga ega bo'lgan bo'lsada, ba'zi hollarda natijalarni interpritatsiya qilish qiyinchilik tug'diradi. O'zaro ta'sir jarayoni bir faktor va tobe' ko'rsatkichning 2-darajali faktoridan tarkib topadi.

Adabiyotlar: 1. Z.T.Nishonova, Z.Qurbonova, Sh.To‘lyaganova, A.Abdiyev Psixolodiagnostika T. Fan va texnologiyalar 2008 2. Z.T.Nishonova Z.Qurbonova, D.S.Qarshiyeva, N.B.Atabayeva Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya T. Fan va texnologiyalar 20014 3. V,N.Drujinin, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2001 4. P.Press, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2003 5. Mirziyev.SH.M.Tankidiy taxlil kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016-yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutni Halq so‘zi gazetasi 2017-yil 16-yanvar №11 6. Mirziyev.SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” O‘zbekiston” 2016 7. Mirziyev.SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. ” O‘zbekiston” 2017 8. A.A. Ivin Logika M: 2002 (uchebnoye posobiye ) 9. R. S. Nemov Prakticheskaya psixologiya M 1998 (uchebnoye posobiye )

Похожие

Eksperimentlarni o’tkazish shart-sharoitlari va bosqichlari

Eksperimentlarni o’tkazish shart-sharoitlari va bosqichlari 2

No an'anaviy tadqiqotlarni loyihalash

Pedagogik psixologiya fanining maqsad va vazifalari

Guruh va guruhlar aro eksperiment