Pedagogik psixologiya fanining maqsad va vazifalari - Психология - Рефераты

Pedagogik psixologiya fanining maqsad va vazifalari

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

80 KB

Pedagogik psixologiya fanining maqsad va vazifalari Reja: 1. Pedagogik psixologiya fanining predmeti, vazifasi va tuzilishi. 2. Pedagogik psixologiyaning tamoyil va metodlari. 3. Pedagogik psixologiya rivojlanshini tarixiy jihatlari.

Pedagogik psixologiya fanining vazifalari, muammolari Pedagogik psixologiya — psixologiya fanining tarmog`i sifati da ta`lim va tarbiyaning shaxsga samarali ta`sir etuvchi omillari, qonuniyatlari va mexanizmlarini o`rganuvchi fandir. Pedagogik psixologiyaning predmeti o`quvchilarni maktabda bilim, ko`nikma va malakalarni egallash qonuniyatlarini, bu jarayonlarda sodir bo`ladigan individual tafovutlarni, ularda mustaqil va ijodiy tafakkurni tarkib toptirish qonuniyatlarini tadqiq etishdir. Pedagogik psixologiyaning muhim vazifalaridan biri — maktabdagi ta`lim-tar biya jarayonini yanada takomillashtirishning psixologik asoslarini ishlab chiqishdan iborat bo`lib, bu hoi yangi ta`lim dasturiga o`tish bilan bogiiqdir. Pedagogik psixologiya uch bo`limdan iborat: ta`lim psixologiyasi, tarbiya psixologiyasi va o`qituvchi psixologiyasi. Pedagogik psixologiya bo'limlari Pedagogik psixologiyaning vazifalari: 1) ta`lim jarayonlarini boshqarishning psixologik masalalarini о `rganish; 2) bilish jarayonlarining shakllanishini tadqiq qilish; 3) aqliy taraqqiyotning ishonchli ko`rsatkichlarini aniqlash; 4) ta`lim jarayonida aqliy taraqqiyotning samarali bo`lish sharoitlarini o`rganish; 5) pedagog va o`quvchilar o`rtasidagi, o'quvchilar va o`quvchilar o`rtasidagi o`zaro munosabat xususiyatlarini o`rganish; 6) o`quvchilarga individual yondashish bilan bog`liq bo`lgan masalalarni o rganish. 7) Pedagogic faoliyatni amalga oshirishning psixoiogik qo nuniyatlarini o`rganish. Pedagogik psixologiyaning muammolari quyidagilar: 1. Bolaning rivojlanishida uning hayotidagi har bir senzitiv davrni topish va undan iloji boricha ko'proq foydalanish muam mosi. Bu masalaning muammoliligi shundaki, birinchidan, bo la shaxsi va intellekti rivojlanishining barcha senzitiv davrlari ma`lum emas, uning qachon boshlanishi, qancha davom etishi va qachon tugashi noma`lum. Ikkinchidan, har bir bolaning hayoti o`ziga xos individual bo'lib. turli davrda har xil kechadi. 2. Bolaga ongli tashkil etilgan pedagogik ta`sir va uning psi xologik taraqqiyoti orasidagi bog`lanish muammosi. Ta`lim va tarbiya bolaning rivojlanishiga ta`sir etadimi, yoki u ta`lim va tar biya natijasida faqat bilim, ko nikma va malakalarga ega bo`lib, uning

intellektual va axloqiy rivojlanishga ta`sir qilmaydimi? Har qanday ta`lim bolaning rivojlanishiga ta`sir qiladimi yoki faqat muammoli va rivojlantiruvchi ta`limmi? 3. Ta`lim va tarbiyaning umumiy va yosh muammolari. Bola hayotining har bir aniq davrida ta`limga yoki tarbiyaga urg`u be rish kerakmi? Bola hayotining ayni davrida nimaga ko`proq ehti yoj sezadi: kognitiv-intellektual yoki shaxs sifatida rivojlanishgami? 4. Pedagogik ta`sirlarning kompleksligi va bola taraqqiyotining sistemaliligi xarakteri muammosi. Bola taraqqiyotini kognitiv va shaxsiy xislatlarning o`zgarishi sifatida tasavvur qilsak, ularning har biri alohida rivojlanishi mumkin, har birining rivojlanishi boshqa xususiyatlarga bog'liq. 5. Bola xulq-atvori va psixologik xarakteristikalarining rivoj lanishi ta`lim va yetilishga, layoqat va qobiliyatlar, genotip va muhitga bog'liqligi muammosi. Ta`limni bola organizmida ma`lum neyrofiziologik tuzilmalar yetilmasdan boshlash mumkin-mi? Ta`lim bolaning organik rivojlanishiga ta`sir qiladimi? Agar ta`sir qilsa, qanday darajagacha ta`sir qiladi? Genotip hamda muhit bolaning psixologik va xulq-atvori rivojlanishiga alohida, birga likda qanday ta`sir qiladi? 6. Bolaning ongli ta`lim va tarbiyaga psixologik tayyorligi muam mosi. Bu muammoni hal qilishda ta`lim va tarbiyaga psixologik tayyorlik deganda nima nazarda tutilishi: bolada layoqatlarning mavjudligi ma`nosidami yoki ta`lim va tarbiyaga qobiliyatning rivoj langanligi ma`nosidami, bolada yaqin taraqqiyot zonasi va rivojla nish darajasi mavjudligi ma`nosidami, intellektual va shaxsiy yetuklikning ma`lum darajasiga erishilganligi ma`nosidami? 7. Bolaning pedagogik qarovsizligi muammosi. Bolaning pe dagogik ta`sirlarni o'zlashtira olmasligi unga bolaligida yomon ta`lim va tarbiya berilganligi. 8. Ta`limni individuallashtirishni ta`minlash muammosi. Bola larning layoqat va qobiliyatlari asosida guruhlarga bo`lib o`qitish, har bir bolaning individual xususiyatlarga mos ta`lim va tarbiya metodlarini tanlash tushuniladi. Yuqorida keltirilgan psixologik-pedagogik muammolarni hal qilish o`qituvchilardan yuqori kasbiy mahoratni, psixologik bilim, ko`nikma va malakalarni talab qiladi. Pedagogik psixologiyaning rivojlanish tarixi Pedagogik psixologiya fan sifatida XIX asrning ikkinchi yarmida tarkib topadi. XIX

asrning 60-yillarida xalq ommasi orasida bilimlarni tarqatishga qaratilgan tashkilotlar paydo bo`la boshladi. Bu davrda talabalarning tashabbusi bilan dehqon va hunarmandlarga ta`lim beradigan kattalarning yakshanbalik maktablari paydo bo`la boshladi. Shuningdek, dastlabki xalq kutubxonalari va о `quv zallari (qiroatxonalar), mehnatkashlar uchun tekin kutubxonalar tashkil etildi; umumta`lim, amaliy va kasbiy bilim larni ommalashtirishning keng tarqalgan shakllaridan biri xalq o'qishlari o'tkazila boshlandi. Bilimlarni ommalashtirishda bilim jamiyatlari va komitetlari muhim rol o'ynadi. Bunday muassasa a`zolari xorij va rus yozuvchilarining eng yaxshi asarlarini chop etish, yozgi peda gogik kurslarni tashkil etish, xalq maktablari va kutubxonalarini yaratish kabi ishlar bilan shug`ullanishgan. Sankt-Peterburgda 1861-yilda tashkil etilgan bilim jamiyatiga L.N.Tolstoy, I.S. Turgenev kabi mashhur yozuvchilar a`zo bo`lishgan. Xalq ta`limining rivojlanishida pedagogik muzeylarning tash kil etilishi katta ahamiyatga ega bo`lgan. Bunday muzey nafaqat Rossiyada, balki butun dunyoda dastlab 1864-yilda Peterburgda harbiy-o'quv yurtlarining Pedagogik muzeyi tashkil etilgan. Dastlab muzey faqat xorijda nashr etiladigan o`quv qo`llanmalarni tizimlashtirish, mamlakatimizda yaratiladigan o`quv qo`llanmalarni ishlab chiqish, o'qitishning ilg`or metodlarini ommalashtirish bilan shug'ullangan. Keyinchalik muzeyda kata ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan, pedagogika fanining dolzarb muammolarini ishlab chiqadigan jamoatchilik ilmiy markaziga aylantirildi. Bu yerda pedagogik psixologiya bo`yicha Rossiyada birinchi eksperimental laboratoriya tashkil etildi. Keyinchalik ta`lim va tarbiyaga oid kitob, dastlabki pedagogik jurnallar nashr etila boshladi. Ular sirasiga «Tarbiya jurnali», «O`qituvchi», «Rus pedagogik xabarnomasi», «Maktab va oila», «Ta`lim va tarbiya» va boshqalarni kiritish mumkin. 1848-yilgi fransuz revolutsiyasidan so`ng rus olimlarining xorijga safarbarliklari to`xtatildi. 1860-yillarda rus olimlarining Yevropa ilmiy hayoti bilan bevosita aloqasi yana tiklandi. 60 dan ortiq olimlar xorijga malaka oshirishga jo`natildi. Ular orasida faylasuf va psixolog M.M.Troitskiy, K.D.Ushinskiy hamda I.M.Sechenovlar bor edi. K.D.Ushinskiy Shveysariya, Germaniya, Fransiya, Belgiyadagi ayollar ta`limining yo`lga qo`yilishini o'rgandi. Bun da taniqli rus pedapogi K.D.Ushinskiyning asarlari, ayniqsa uning «Inson tarbiya predmeti sifatida» nomli asari katta rol o`ynaydi.

Bundan tashqari Ch.Darvinning evolutsion g`oyalari ham yosh psixologiyasining taraqqiyotiga jiddiy ta`sir ko`rsatadi. Evolutsion ta`limot psixik taraqqiyot manbalari muammosiga e`tiborini qaratishga olib keladi. XX asrning boshlariga kelib, umumiy psixologiyada o`tkaziladigan eksperimental tadqiqotlarni pedagogika sohasiga shundayligicha o`tkazish mumkin deb qaraldi. Ammo o`sha davrning umumiy psixologiya fani pedagogika uchun yetarli bilimlar boyligini bera olmas edi. Shved yozuvchisi E.Key tomonidan «Bola lar asri» nomli kitobi keng tarqaldi. Uning ta`kidlashicha, XX asr bolalar asri boiadi. Bunda kattalar bolalar ruhiyatini tushuna boshlaydilar, o'zlari ham bolalardek bo`ladilar. Shundagina ij timoiy tuzum yangilanadi». Turli mamlakatlarda bolalar va pedagogik psixologiya muam molarini o`rganish bo`yicha laboratoriyalar, jurnallar tashkil etil di. 1896-yilda Leypsigda «Bolani tadqiq qilish» jurnali, 1899-yilda Leypsigda «Pedagogik psixologiya, gigiyena va patologiya» jurnali, 1905-yilda Leypsigda «Eksperimental pedagogika» jurnali (1911-yildan «Pedagogik psixologiya jurnali» sifatida nashr etila boshladi). 1901 -yilda Rossiyada birinchi eksperimental pedagogik laboratoriya Peterburgda A.P.Nechayev rahbarligida tashkil etildi. 1906-yilda Peterburgda pedagogik psixologiya bo`yicha I syezd chaqirildi. Pedagogik psixologiya namoyandalari — A.P. Ne chayev, N.E. Rumyansev va boshqalar pedagogik adabiyotlarni keskin tanqid qilib chiqdilar. Psixologiyani pedagogik amaliyot bilan yaqinlashtirish eksperimental tadqiqotlarni ta`lim-tarbiya jarayonining o`zida о `tkazish orqaligina mumkin degan muhim xulosa chiqarildi. Ya`ni eksperimental ma`lumotlar tashqaridan emas, balki psixologik-pedagogik tadqiqotning o`zidan olinishi kerak, degan xulosaga kelinadi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun esa yosh va pedagogik psixologiyaning muhim nazariy, metodologik masalalarini hal qilishning to`g`ri yo`llarini izlab topish lozim edi. Shu tufayli psixik taraqqiyotning manbalari va uning ta`lim jarayoniga munosabati masalasi yosh va pedagogik psixologiyaning markaziy muammosi bo`lib qoladi. 1879-yilda I.A.Sikorskiy tomonidan ta`lim jarayonida eksperimentdan foydalanish g`oyasi ko`pchilik olimlar tomonidan tan olinmadi. Le kin 80-yillarda psixologik

laboratoriyalarning tashkil etilishi bi lan, eksperimentlarni pedagogik jarayon bilan bog`lash, ta`lim va tarbiya haqida yangicha fanni yaratishga intilish vujudga keldi. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida AQSHda pedologiya deb ataluvchi yangi fan vujudga keladi. Uning namoyandalari-Xoll, E.Meyman, V.Preyer. Bu oqim namoyandalari bola rivoj lanishining biologik, fiziologik va psixologik nazariyalarini me xanik ravishda qo`shadilar. 20-30-yillarda pedologiya «Bola haqidagi yagona marksistik fan» rolini da`vo qila boshlaydi va pedagogika hamda bolalar fiziologiyasini siqib chiqarishga harakat qiladi. Pedologlarning qarashlari idealistik va mexanistik xarakterda edi. Ularning o`quvchilarni «aqliy qobiliyat koeffitsienti» ni aniqlashga oid testlari asossiz bo`lib, psixologiya va pedagogikaga salbiy ta`sir ko`rsatdi hamda maktabga katta ziyon yetkazdi. Shuning uchun 30-yillarning boshlarida pedologiyani keskin tan qid qilish boshlandi. 1936- yil 4-iyulda BKP MKining «Xalq maorifi komissarligi sistemasidagi pedologik buzg`unliklar haqida»gi qarori chiqdi. Bu qarorda pedologiya fani marksistik nuqtayi nazarga zid ekanligi ta`kidlanib, katta tanqid ostiga olindi. Shu tariqa pedologiya faniga barham berildi. 20-30-yillarda pedagogik psixologiyada juda ko`p ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi, hozirgi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan bir qancha psixologik-pedagogik konsepsiyalar vujudga keldi. Ayniq sa, A.S.Makarenkoning bola shaxsi va bolalar jamoasiga bo'lgan il miy qarashlari, L.S.Vigotskiyning oliy psixik funksiyalarning rivoj lanish nazariyasi katta ilmiy qimmat kasb etadi. Hozirgi kunda yosh va pedagogik psixologiya psixologiya fanining eng rivojlangan sohasi hisoblanadi. Yosh va pedagogik psixologiya masalalari bilan bir qator ko'zga ko'rinarli psixologlar shug`ullanganlar va shug`ullanmoqdalar. Ulardan: B.G. Ananyev, L.I.Bojovich, P.Ya.Galperin, V.V.Davidov, A.V.Zaporojets, L.V.Zankov, G.S.Kostyuk, A.N.Leontev, N.A.Menchinskaya, N.F.Talizina, D.B.Elkonin va boshqalarni ko'rsatish mumkin. Bolalar psixologi yasi muammolari bilan shug`ullangan o`zbek olimlaridan: professorlar M.G. Davletshin, E. G`. G`oziyev, M.Vohidov; R.I.Sunnatova, Z.T.Nishonova, dotsent S.A.Axunjanova, Sh.A.Do`stmuhamedova, S.X.Jalilova kabi psixologlarni keltirishimiz mumkin.

Pedagogik psixologiya fanining tamoyillari 30-yillarning o`rtalariga kelib psixologiya fanining asosiy tamo yillari: determinizm tamoyili, ong va faoliyatning birligi tamoyi li, psixikaning faoliyatda rivojlanishi tamoyili aniq ifodalab berildi. Determinizm tamoyili psixikaning turmush tarzi bilan belgilanishini va turmush tarzi o`zgarishiga qarab o`zgarishini anglatadi. Agar hayvonlar psixikasi haqida gapiriladigan bo`lsa, u hol da bu psixikaning rivojlanishi biologik qonun tarzidagi tabiiy tanlash bilan belgilanadi. Agar odamning psixikasi haqida ga piriladigan bo`lsa, u holda kishida ong shakllarining paydo bo`lishi va rivojlanishi pirovard natijada tirikchilikning moddiy vo- sitalarini ishlab chiqarish usullarini rivojlanish qonunlari bilan belgilanadi. Kishi ongining ijtimoiy-tarixiy xarakterga ega ekan ligini tushunish kishi ongining ijtimoiy borliqqa bog`liqligi ha qidagi umumiy materialistik tamoyilidan kelib chiqadigan eng muhim xulosadir. Ong va faoliyat birligining psixologiyada qabul qilingan ta moyili ong bilan faoliyat bir-biriga qarama-qarshi emas, lekin ular bir-biriga aynan o`xshash ham emas, ammo birlikni tash kil etishini bildiradi. Ong faoliyatning ichki rejasini, uning programmasini tasnkil etadi. Voqelikmng o`zgaruvchan modeli ay nan ongda hosil bo`ladiki, odam o`zini qurshab turgan muhitda shuning yordamida mo`ljal oladi. Ong va faoliyatning birligi tamoyili psixologlarga xulq-atvorni, faoliyatni o`rganayotib, harakatning maqsadlariga erisnishning muvaffaqiyatini ta`minlovchi ichki psixologik mexanizmlarni aniqlash, ya`ni psixikaning obyektiv qonuniyatlarini ochish imkonini berdi. Psixika va ongning faoliyatda rivojlanishi tamoyili shuni anglatadiki, psixika agar faoliyat samarasi va rivojlanish mahsuli sifatida qaraladigan bo'lsagina, u to g ri tushunilishi va aynan bir xil tarzda izohlab berilishi mumkin. Bu tamoyil psixologlardan PPBlonskiy, L.S.Vigoiskiy, A.N.Leontev, S.L. Rubinshteyn, B.M.Teplov va boshqalarning ilmiy ishlarida o`z aksini topdi. XIX asrning o'rtalarida ilmiy fikrlar taraqqiyotida rivojlanish tamoyilining keng tarqalganligini kuzatish mumkin. G.Gegel bilishni dialektik metodlarining asosiy holatlarini bayon etib, o`rganilayotgan hodisalarga rivojlanish va tarixiylik tamoyili nuqtayi nazaridan

yondashib, o z nuqtayi nazarini psixologiyaga ham tatbiq etdi. Uning ta`kidlashicha, psixikani ruhiy hayot ning alohida hodisalari va faktlari majmuasi sifatida emas, balki ma`lum qonuniyatlarga bo`ysunadigan rivojlanishni bir butun ja rayon sifatida o'rganish lozim. Dialektik metod nuqtayi nazaridan psixik rivojlanishni o'rganish turli yosh bosqichlarida psixikaning o`ziga xosligini hisobga olishni talab etadi. Psixikaning taraqqiyotini dialektik nuqtayi nazardan tushunish psixik taraqqiyot odamning mehnat faoliyatiga, ta`limga, о `yin faoliyatiga bog'liq ekanligini aniqlab berdi. Bunda ij timoiy tajribani o'zlashtirishning yuz berishi odam uchun aynan xos bo`lgan psixik taraqqiyotning shakli sifatida xizmat qiladi. L.S.Vigotskiy ta`lim psixikaning rivojlanishini yo`naltiradi, degan fikrni aytib, shu bilan birga bu jarayonda ongli faoliyatning yangi, mutlaqo boshqacha shakllari yaratiladi, deb ta`kidlaydi. P.P.Blonskiy tafakkurning kichik maktab yoshida o'yinlar bi lan, o'spirinlik yoshida o`qish bilan bog`liq tarzda rivojlanishini tahlil qildi. S.L.Rubinshteyn ong faoliyatda paydo bo`lib, ana shu faoliyatda shakllanadi, deb yozgan edi. B.M.Teplov odamning eng muhim individual-psixologik fazilatlaridan bo`lgan qobiliyatni tadqiq qilarkan. qobiliyat faqat rivojlanishda mavjud bo`lgan, deb ta`kidlaydi. Lekin rivojlanish faoliyat jarayonidan bo`lak boshqa cha muhitda yuz bermaganidek, «qobiliyat tegishli konkret faoliyatdan ajralgan holda paydo bo`la olmaydi». Gumanizm tamoyili pedagogikada 60-yillarda paydo bo'lgan bo`lib, bolalarga e`tibor va muhabbat bilan munosabatda bo`lishni anglatadi. Tarbiyaviy ta`sir tarbiyachining bola shaxsini ta`qib qilish va jazolashga emas, balki aqliy va axloqiy ustunligiga asoslanishi lozim. Bolalar qo'rqqani uchun emas, hurmat qilgani uchun jim o`tirishsin. Gumanistik tamoyillarga asoslangan mu nosabatlar tizimi tarbiyachidan o`z ustida ishlashni, o`z tarbiyachilarini chuqur o`rganishni va ularning har biriga individual yondashuvni talab etadi. Pedagogik psixologiya fanining metodlari Pedagogik psixologiyada umumiy va yosh psixologiyada foydalanilgan metodlar qo'llaniladi. Ular: kuzatish, yozma va og`zaki savolnomalar, eksperiment va boshqalar. Lekin ular bolalarning yoshi, psixologik va pedagogik muammolariga bog`liq ravishda qo`llaniladi.

Umumiy metodlardan tashqari, pedagogik psixologiyaning maxsus metodlari ham mavjud. Masalan, ularga psixologik-peda gogik eksperiment, maxsus psixologik-pedagogik testlar kiradi. Psixologik-pedagogik eksperiment bolaga u yoki bu pedagogik ta`sirning mahsuldorlik darajasini aniqlash uchun maxsus rivojlantiruvchi maqsadni ko`zlab o'tkaziladi. Psixologik-pedagogik eksperiment uch bosqichdan iborat: 1. Aniqlovchi eksperiment. 2. Shakllantiruvchi eksperiment. 3. Nazorat eksperimentlari.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

Похожие

Umumiy psixologiya fanining predmeti, vazifalari va metodlari

Sport psixologiyasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari

Psixologik maslahat va korreksiyaning maqsadi vazifalari tamoyillari va ularning amaliy psixologiya strukturasidagi o`rni

Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya tarixi

Psixologiya fanidan savolnoma