No an'anaviy tadqiqotlarni loyihalash - Психология - Рефераты

No an'anaviy tadqiqotlarni loyihalash

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

46.5 KB

No an'anaviy tadqiqotlarni loyihalash R eja: 1. Kvazieksperimentlar. 2. Bir ishtirokchidan iborat eksperimentlar. 3. So 'rov tadqiqot sifatida

Kvazi eksperimentlar Eksperimental tadqiqot talablariga to’liq javob bermaydigan tadqiqiy loyihalar - kvazieksperimental loyihalar deyiladi. Biz bilamizki, organizatsiya shartlari variantlaridan biri kvazieksperimental loyihalarni maqsadi shundan iboratki, bizni guruhlarni randonizavatsiya qilmasak ham baribir tahdidni kamaytiriladi. Bu yo'l bilan biz o'zgaruvchilarni aralashishini oldini olgan bo'lamiz. Bu muammoni ko'rib chiqish uchun taxminimizcha, biz guruhni tadqiqot paytida yaxshi darslik kursi bo'yicha qanday yetisha olayotganini «tekshiruvchi» tadqiqot o'tkazishimiz zarur. Bazaviy eksperiment modeli orqali biz bilamizki, kamida ikkita mustaqil o'zgaruvchidan foydalanishimiz kerak. Tabiyki bular: "mavjud bilimni tekshirish" va "bilimni mavjudmasligini tekshirish" darajalaridan iborat. Ayrim vaziyatlarda nazorat o'zgaruvchilar bo'ladi. Masalan, biz ishtrokchilarga o'sha kurs ishini beramiz, bilimini tekshirishimiz yo tekshirmasligimizdan qat’iy nazar. Ammo ichki qoidalarimiz deb talabalar birinchi bosqichda egallagan, ya'ni o'zlashtirgan bilimlarni esdan chiqarishga majbur qilib o'z materialimizni bera olmaymiz. Shuning uchun biz tasodifiy o'zgaruvchilarga ajratilgan guruh talabalarini to'xtatishimiz kerak. Ideal holatda esa, biz universitet talabalarini ism shariflarini qog'ozga yozib shlyapaga joylashtirib, bu kursni eshitmaganlar uchun va ulardan Yuztasini tanlab olib ikki guruhga ajratishimiz mumkin. So'ng birinchi guruh bilimlarini tekshiramiz, ikkinchi guruhnikini esa yo'q. Baxtga qarshi bizda bu talabalarni qaysidir guruhda majburlab o'qitishga yo'l qo'yilmaydi. Real hayotda talabalarga o'zlari o'qishni xohlagan guruhda o'qishlariga tanlash imkoniyati beriladi. Balki mavjud ikki guruhdan foydalanishimiz kerak bo'lar. Masalan, kunduzgi va ertalabki guruhlar mustaqil o'zgaruvchimizni u yoki bu talablarini aniqlaymiz. Ertalabki guruh deb taxmin qilamiz, ayrim guruhlar dushanba, chorshanba, juma kunlari boshqalari seshanba va payshanba kunlari ma’ruza eshitadi. Siz ma’ruzani qaysi kunlari o'zlashtirish muvaffaqiyati oshishini bila olasizmi. Bundan ham muhumroq muammo kelib chiqadiki, o'qituvchi har

seminarda yo har yili o'sha kursni bittagina bo'limini o'qiyversin. Sizningcha, bahorgi yo kuzgi talabalar yoki bu yilgi yo kelasi yilgi ta'lim unumdorligini oshishini bila olamizmi va shunga o'xshash savollar. Bir ishtirokchidan iborat eksperimentlar Tadqiqiy loyihaga bir ishtirokchi jalb etiladigan loyihalar bir kishili loyihalar deyiladi. Qaysidir guruhni xulqini baholayotgan bo'lsak, mutlaq o'zgaruvchini qaysidir bosqichda to'qnash kelgan bo'lsa u holda bir martalik test xulosalarini birinchi guruhda loyihalari ishlatiladi. Ekvivalent bo' l magan guruhlarda bir martalik test xulosalarini loyihalash Ekvivalent bo'Imagan guruhlarda bir martalik test xulosalari rejasida asosiy muammo shunga qaratilgan bo'ladiki, bu vaziyatda har qanday kuzatuvni ajratish shartli ravishda ta'sir ko'rsatishi va tanlanma guruhda bo'lishi kuzatiladi. Qanchalik guruhlar o'xshash bo'lsa shunchalik natijalar o'xshash bo'ladi. Oldindan va xulosaviy bir martalik testlarni loyihalash Bu loyiha keng qamrovli tadqiqotlarda ko'plap qo'llaniladi. Noekvivalent guruhlarni qanday bo'lishidan qat'iy nazar yaxshi bajarishini ta'minlaydi. Noekvivalent nazorat guruhlari bilan oldindan va testlarni loyihalash Birinchi tur rejasida tadqiqot guruhidan tashqari tashqi ta'sirlarsiz noekvivalent guruhlar qo'llaniladi. Har bir guruh bilan oldindan va xulosaviy testlar o'tkaziladi. Bu loyiha ijtimoiy fanlarda va keng qamrovli tadqiqotlarda ko'p foydalaniladi. Ba'zi hollarda bir guruh ta'sirini bir yo'nalishda bog'liq o'zgaruvchilarga, ikkinchi guruhga teskarisini berib va aks natijani ko'rishimiz mumkin. Masalan, ikkita ishchi guruh bir soatdan qismlarga bo'lib, bir guruhga faqat ishlangan vaqt uchun, ikkinchi guruhga ishlab chiqarilgan mahsulotlar uchun haq to'lanadi. Noekvivalent nazorat guruhlari va oldindan xulosaviy testlarni o'tkazish bilan turli loyihalar muolajalaridan foydalanilganda e'tibor bering birinchi va ikkinchi guruhlarda ta'sir va ta'sirsiz tasodifiy bo'lmagan obrazlarda taqsimlangan va tabiiy

ravishda noekvivalent hisoblanadi. Agar biz ishlab chiqarish mehnatini bahosini oshirdik deb aytsak demak quyilanish birinchi guruhga ko'tarilish mumkin. Natijada bizni tashhisimiz o'z isbotini topadi. Bizning gipoteza o'z isbotini topdi. Vaqtinchalik seriyalarni loyihalash Kvazieksperimental loyihalarni ikkinchi asosiy sinfi vaqtinchalik seriyalarni loyihalash deb ataladi. Vaqtinchalik qismlarni loyihalash turini oldindan ko'rinishi bitta guruhni tadqiqotgacha va undan so'ng ham ko'p martalab kuzatish hamda bir marotabalik oldindan testlashdir. Kvazieksperimentlarning statistik analizi Oxirgi yillarda kvazieksperimentni statistik analizi o'tkazish tartibi sezilarli darajada takomillashtirildi. Bu statistic metodlarni ko'rib chiqish kitob doirasidan chetga chiqqan. Lekin ularni ayrim manbalari oxirgi boblarda berilgan hamda ularni topish mumkin. Yutuqlari. Kvazieksperimentni asosiy Yutuqlaridan biri shundan iboratki oldin o'tkazila olmagan eksprementlarni bu metod orqali o'tkazish mumkin. Kvazieksperiment psixologlarga sotsiologiyadagi ularni qiziqtirgan savollarni klinik baholashda ta'lim dasturlaridagi savollarni yechishda yordam beradi. Biz taxminan o'zizmizda ta'savvur qilib validlikka taxdid soluvchi manbalardan ehtiyotkorlik bilan foydalanib aynan muammo bo'lgan loyihalarni baholashni ko'rib chiqishimiz mumkin. Kamchiligi. Bizni bunday harakatlarimizga qaramay ichki validlikka tahdidni aniqlashimiz mumkin. Bu esa bizni ishimizni yo'qqa chiqaradi. Chiqish bosqichlari bilan loyihalash Sinaluvchi bilan yoki kichik N i ndividual yoki guruhiy ma'lumot. Ayrim tadqiqotchilar ta'kidlashicha , eksperimentni o'tkazishda ko'pchilik psixologlar adashadi va eng yomoni o'tqazilgan tadqiqot samarasiz va ma'nosiz bo'ladi. Sidman (1960) ning ta'kidlashicha tadqiqotimiz shunday natija beradiki sinaluvchilar harakatidagi real mavjud bo'lmagan ishtirokchi xulq-atvori haqida

ma'lumot beradi. Uning ta'kidlashicha aksariyat tadqiqotchilar guruhdan foydalanilyotgandek qilib ko'rsatishadi va bir insonning xulqi guruhdagilarning xulqini ifodalaydi deb hisoblashadi. U shuni ta'kidlaydiki , guruhga ajratilgan vaqt har bir kishini individual xulqini aniqlashga yetmaydi. Chiqish bosqichidagi muolaja Eksperiment chiqish bosqichini ta'savvur qilish uchun biz Sidman tomonidan ishlab chiqilgan eksperimentni ko'rib chiqamiz. Bu eksperimentda birinchi qadamimiz chiquvchi bosqichini aniqlash, aniqrog'i qat'i holatda intuitiv reaktsiya juda ham ahamiyatga ega emas. Tadqiqotimizni nohush muammolaridan biri "juda muhum emas" degan iborani tushunishdir. Aniqlash metodlarida statistik kriteriy, ya'ni bir seansdan boshqa seansga o'tganda o'zgarishlari 3%dan ko'p bo'lmagan reaktsiya intensivligi chiqish bosqichini qat'iy holatda ola oldikmi. Yutuqlari Asosiy yutuqlaridan biri chiqish bosqichida individual xulq-atvorni kuzatishni effektiv foydalanish imkonini beradi. Muolajamizni yana bir yutuqlaridan biri uni egiluvchanligidir. Ya'ni u mustaqil o'zgaruvchini qanday bosqichda va qanday darajada qo'llashni ko'rsatadi. Standart tadqiqot o'tkazishda oldin tadqiqotchi nechta imkoniyatdan foydalanishi mumkinligini hamda mustaqil o'zgaruvchini qanday bosqichda foydalanishini oldindan bilishi lozim. Kamchiligi. Tadqiqotimiz ko'plab yutuqlarga ega bo'lsada bir necha tadqiqotlarni guruhiy an'anviy loyihalashni chiqish bosqichida tadqiqotimiz barcha talablarini qondira olmaydi. Keyin loyihalar chiqish bosqichi bilan asosan ko'p bo’lmagan, ammo muhum natijalarni olish imkonini bermaydi. Ta'savvur qiling, siz telefon aloqa kompaniyasida ishlaysiz. Sizning vazifangiz standart bo'lmagan telefon kitobchasidanmi yoki kompyuterdan qidiruvchi programmadan operator telefon raqamini topishda vaqtni tejaydi. O'rta qo'ng'iroqlarda har bir sekundni tejash esa oxir oqibat aloqa kompaniyalariga

millionlab dollarlarni tejashni, ya'ni iqtisod qilish imkonini beradi. Bu esa ular uchun shubhasiz muhumdir. Tadqiqotni yana bir kamchiligi chiqish bosqichida biz tomonimizdan aniqlangan qandaydir natija aloqadorligini aniqlash qiyin bo'ladi. Odamlar eksperimental manipulyatsiyani turli xil qabul qilishlari va bizni qatnashimiz katta original bo'lishi mumkin. Bu kamchilikni tadqiqotni boshqa qatnashchilar bilan qayta o' tkazib bartaraf qilsa bo' ladi. Ammo tadqiqotni chiqish bosqichida qanchalik kam ishtirokchidan foydalanish tadqiqot an'anasi hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda tadqiqot loyihalari chiqish bosqichi bilan eksperimental psixologiyani ba'zi sohalarida qimmatli ma'lumot bo'lishi mumkin. So 'rov tadqiqot sifatida So'rov o'tkazish usullari . Tanlangan odamlardan axborot olishda so'rov o'tkaziladi. So'ng katta to'plamda ko'rib chiqiladi. So'rov o'tkazishda xulq- atvor haqidagi ma'lumotlarni bevosita o'lchash yo'li bilan olish mumkin. Lekin fikr, motivatsiya va hatto kutiluvchi bo'lajak xulq- atvorni bevosita baholash mumkin bo'lmagan axboratlarni o'z ichiga oladi. Bunday hollarda so'rov o'tkazishda kerakli axboratlarni to'plash mumkin emas. Shunday so'rovnomalar borki, nafaqat nimalar bilan shug'illanishni balki nimaga buni qilishlarini bilish mumkin. Shu sababli so'rovnomalar ijtimoiy ta'limotda keng qo'llaniladi. Talabalar tadqiqot proektini o'tqazishda o'ylanayotganda birinchi hayollariga kelgan fikr so'rovnomalar ko'pincha tadqiqotni uni ko'rinishi bo'lishi haqida bo'ladi. Ehtimoli kam emas, boshqalarida esa ikki yo undan ko'proq telefon bo'lishi mumkin. Ba'zi odamlar esa telefonlari bor, ammo raqamlari qayd etilmagan. Yana bir turi internet so'rovnomadir, respondentlarga elektron pochta orqali javob beradilar. Hozirgi kunda dunyo tarmoqlarida ma'lumotnoma materiallari bo'lib, ular sizga savolnomani tuzishda yordam beradi.

Tanlash tashkiloti. Tanlash tashkilotlarida sizga so'rovnoma o'tkazishda to'plam ko'rgazmali bo'lishi uchun hamda siz xohlagan xulosalarni olish uchun sizga guruh kerak bo'ladi. Ko'rgazmali so'rovnomani qayerdan olishimiz mumkin? Imkoniyatlardan biri - tasodifiy tanlashni olishimiz mumkin. Bu vazifa ko'rinishidan ham ko'proq qiyinchilik tug'diradi. Tasodifiy tanlash mumkin bo'lmagan hollarda ba'zida tadqiqotchilar statusini tanlash degan usuldan foydalanishadi. So 'rovnoma tarkibi. Savolnoma turlari • Ochiq turdagi savolnomalar; • Yopiq turdagi savolnomalar; • Alternativ turdagi savolnomalar . Endi bizda tanlash imkoni bo'lsa, savol tug'iladi - savolnoma qanday tuziladi? Agar sizning so'rovnomangizni maqsadi odamlardagi u yoki bu shaxs hususiyatlari darajasini aniqlash bo'lsa, masalan, avtoritar, his-hayajonli, ichki yo'nalganligi, ijodiy qobilyati yoki boshqa qandaydir shaxsni xarakteristikasi haqida bo'lsa, savolnomaga bu vazifa oldindan tuzilgan va ishlab chiqilgan. Aniqrog'i bu savolnomalar ommaviylashgan, ishonchliligi va validligi aniqlangan. Shuning uchun siz uni ishonchliligini bilasiz. Agar siz tanlagan mavzu spetsefik yoki siz uni savolnomasini topa olmayotgan bo'lsangiz sizning maqsadingizga hamda talablaringizga javob beruvchi savolnomani tarkibini tuzib chiqishni talab qiladi Yana yopiq hamda alternativ so'rovnomalar mavjud. Yopiq so'rovnomalarga tadqiqotchi tomonidan savol hamda javoblar qatori bo'ladi, ishtirokchi esa ulardan birini tanlab javob beradi. Alternativ so'rovnomalarda esa javoblar qatoridan tashqari u bo'sh joy qoldiriladi ishtrokchi esa bu javoblardan tashqari o'zi xohlagan javobni beradi agar javoblar ichida u bayon etmoqchi bo'lgan fikr bo'lmaganda.

Yutuqlari So'rovnoma va savollarni yutuqlarini ko'rib chiqdik, savolnomalar odamlarni fikrini baholash imkonini beradi. Ularni keyinchalik kuzatiladigan xulqi va motivatsiyasini bilish imkonini beradi. Biz standart eksperiment usullaridan ololmagan qo'shimcha ravishda esa ular ko'plab ma'lumotlarni tez va kam harakat sarflab to'plashimiz mumkin. Kamchiligi Shuningdek, biz tadqiqotimizni kamchiliklari qatorini ham muhokama qildik. Katta miqdordagi ma'lumotlarni tahlil qilish aniqrog'i ma'lumotlari tahlili savolnomani loyihalash etapida qiyinchilik tug'diradi. Qo'shimcha ravishda esa quyi darajada katta miqdordagi to'plamda natijalarni taxlil qilishda qiyinchiliklar tug'diradi. Yana bir kamchiligi shundaki, so'rovnomalar eksperimental emas, haqiqatdan ham korrektsion tadqiqotligidir. Yana bir kamchiliklaridan biri, agar u yuqori sifatda bo'lsa ham u bevosita xulq atvorni baholay olmaydi. U faqatgina o'z -o'ziga hisobot berishdir. Shuning uchun respondent bizga o'zi xohlaganini aytadi. Bizni esa bularni tekshirishga qo'shimcha imkoniyatimiz mavjud emas. Lekin ularni biz aldashlariga asos bormi, degan shubha tu'giladi. Buni bir qancha, ya’ni bizga yolg'on ma'lumot berishlariga sabablar mavjud. Bu sabablardan biri o'zlarini himoyalash. Xatto ularga tadqiqotchi tomonidan ularni javoblari anonim bo'lishini aytilgan bo'lsa ham va xatto ismlarini yozmasliklarini aytsakda, ularni hayolan bu blankalarni belgilab qo'yilgan degan fikr bo'lishi ehtimoldan holi emas. Yoki ularni javoblarini kimdir ko'rib qolishi mumkinligidan havotir oladilar. Bu esa tadqiqotimizda to'g'ri va aniq xulosalarni olishimizga halaqit beradi. Xulosa qilib aytganda, keng qamrovli talablarni bajarishda tasodifiy ishtirokchilarni guruhga ajratish mumkin bo'lmaydi. Bunday hollarda noan'anviy loyihalardan foydalanishimiz mumkin. Ularni kvazi eksperiment loyihalar deyiladi. Noeksperimental loyihalar ichki validlikka tahdid tufayli interpretiv bo'lishi mumkin.

Bu loyihalarga faqatgina bir guruhni xulq atvorini testlardan o'tkazish uchun guruhdagi bir marotabali xulosaviy testlar o'tkaziladi. Ikkinchi guruhni ya'ni noekvivalent guruhni qarama - qarshi holatini testlardan o'tkazuvchi va uni bir martalik testlardan o'tkazishda oldingi va keyingi xulosaviy testlardan o'tkazishdan iboratdir. Kvazieksperiment loyihalar ko'pincha ichki validlikka tahdidni baholash yo aniqlash imkonini beradi. Nazorat guruhidagi noekvivalent loyihalar oldindan va loyihaviy testlar bir guruhda ishimizdan oldin va keyin o'tkaziladi. Ikkinchisi esa teskari holat aks obrazlardan foydalaniladi. Chiqish loyihasini turli ko'rinishini o'z ichiga quydagilarni oladi: chiqish testlari bilan loyihalash o'zgaruvchini aniqlovchi chiqish testlarini o'rniga ishlatiluvchi chiqish testlaridan foydalanish imkoni bo'lmagan holatlarda noekvivalent guruh va guruh yarmida xarakatimiz va ungacha bo'lgan hollarda aniqlash yo'li bilan mustaqil tanlashda xulosaviy testlardan foydalanish. Ishimizdan oldin har qaysi guruh bir necha marotalab testlardan o'tkazish bir martalikdan ko'ra ko'p oldindan testlardan o'tkazishlardan foydalaniladi.

Adabiyotlar: 1. Z.T.Nishonova, Z.Qurbonova, Sh.To‘lyaganova, A.Abdiyev Psixolodiagnostika T. Fan va texnologiyalar 2008 2. Z.T.Nishonova Z.Qurbonova, D.S.Qarshiyeva, N.B.Atabayeva Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya T. Fan va texnologiyalar 20014 3. V,N.Drujinin, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2001 4. P.Press, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2003 5. Mirziyev.SH.M.Tankidiy taxlil kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016-yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutni Halq so‘zi gazetasi 2017-yil 16-yanvar №11 6. Mirziyev.SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” O‘zbekiston” 2016 7. Mirziyev.SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. ” O‘zbekiston” 2017 8. A.A. Ivin Logika M: 2002 (uchebnoye posobiye ) 9. R. S. Nemov Prakticheskaya psixologiya M 1998 (uchebnoye posobiye )

Похожие

Eksperimentlarni loyihalash

Ilm-fandagi halollik

Ilmiy tadqiqotning umumiy sxemasi

Ilmiy manbalar

Pedagogik psixologiya fanining maqsad va vazifalari