Ilm-fandagi halollik - Психология - Рефераты

Ilm-fandagi halollik

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

67.5 KB

Ilm-fandagi halollik Reja: 1. Xarom amallar: fabrikatsiya, falsifikatsiya. 2. Shubhali amallar: eksperimentni loyihalash, axborot yig`ish, ma`lumotlar tahlili, natijalar taqdimoti. 3. Turli amallar: ba`zi bir narsalarni tushirib qoldirish, reorganizatsiya, yangicha formulirovka .

Xarom amallar: fabrikatsiya, falsifikatsiya Zamonaviy psixodiagnostik tushunchalarga va tadqiqotlarni tashkil etishga, natijalarni tahlil etishga alohida talablar qo’yiladi. Ana shunday tushunchalarga qo’yiladigan talablardan biri operasionalizasiya deb ataladi, ya’ni mazkur tushuncha haqiqatdan ham tavsiflanayotgan xususiyatning barcha jihatlarini qamrab olishi kerak. Psixodiagnostik tushunchalarga qo’yiladigan ikkinchi talab verifikasiya degan tushuncha bilan ifodalanadi. Verifikasiya talabiga ko’ra, har bir tushunchani amaliyotda qo’llash uchun u sinovdan, tekshiruvdan o’tgan bo’lishi kerak. Psixologik-pedagogik tajribalar tadqiqotning ishonchli vositasi bo’lishi, uning yordamida ilmiy asoslangan ma’lumotlar olish, amaliy jihatdan to’g’ri xulosalar chiqarish imkonini berishi uchun psixodiagnostik metodlar muayyan talablarga javob berishi kerak. Ilm fandagi g`irromlikning eng mashhur turi bu ma`lumotlar fabrikatsiyasi. Ba`zi“eksperementator” tajriba o’tkazishning eng yaxshi yoki uni umuman o’tkazmaslik ekanini juda yaxshi biladilar. Ular texnik ta`minot vositalarini tayyorlash, ishtirokchilarni jalb qilish, metodni tanlash, olinadigan natijalarni matematik-statistik tahlil qilish kabi o’zlarini ortiqcha ovora qiluvchi ishlarni amalga oshirmaydilar. Ular bilishi zarur bo’lgan yagona narsa bu – eksperimentni o’tkazish tartibini to’g`ri yoritib bera olish xalos. Bunday “eksperimentatorlar” boshqa kasbni egallash haqida o’ylab ko’rsalar bo’lar edi, chunki ular uzoq vaqt psixolog bo’la olmaydilar. Ta`lim olish jarayonida sizda ma`lumotlarni fabrikatsiyalash istagi Yuzaga kelishi mumkin, chunki vazifani topshirish muddati yaqin, siz esa hali tayyor emassiz. Bunday qilmang! Topshirilmagan ish uzog`i bilan sizning yomon baho olishingizga sabab bo’lishi mumkin, soxtalashtirilgan ma`lumotlar esa sizni sharmandalarcha talabalar safidan chiqarilishingizgacha olib kelishi mumkin. Ilmda professionallar soxtalashtirilgan ma`lumotlarni kechirmaydilar. 1990 yillarning boshida Kammerer familiyali biolog orttirilgan xarakter xususiyatlari ham nasldan naslga o’tishini isbotlamoqchi bo’lgan, uning qarashlari

Darvinning evolYutsiya nazariyasidan tubdan farq qilardi. Kammerer qora tuproqda o’tli salamandera (fire salamanders) ning bir necha avlodini etishtirganini da`vo qilardi. Uning aytishicha, asli rangi qora, tanasida sariq dog`lari bor salamanderlarning sariq dog`lari kamayib, yana bu xususiyat keyiingi avlodga ham o’tgan ekan. Kammerer olgan natijalardan shubhalangan boshqa bir olim Kammerer tekshirdim degan salamanderlarning buncha avlodini boqishga ketgan vaqtni uning hisobotlarida keltirilgan vaqt bilan solishtitib ko’radi, qarasaki natijalar turlicha. Boshqa olimlar ham Kammererdan bu holatni tushuntirib berishini talab qildilar, bu hol 7 yildan so’ng boshqa ikki olim tajriba vaqtida o’rganilgan salamderlarning murdalarini tatqiq qilishga ruxsat olgunlariga qadar davom etadi. Ularning aniqlashicha salamanderlar tanasi qora tush bilan bo’yalgan ekan. Kammererning o’zi esa natijalarni qora “yordamida” biroz yaxshilaganini ta`kidlagan. Ko’p o’tmay Kammerer o’z joniga qasd qiladi. Olim uchun eng uyatli ish bu – ilmiy fanlar sistemasiga soxta yangiliklarni qo’shishdir. Agar siz yomon tadqiqot o’tkazgan bo’lsangiz u holda insonlar bunga e`tibor bermasliklari mumkin, lekin agar siz aslida unday bo’lmasada omadli tadqiqot o’tkazdim desangiz unda shaxsan o’zingiz va ilm fanning rivojlanishiga to’sqinlik qilayotgan bo’lasiz. Boshqa olimlar keladi va o’z tadqiqotlarini sizning tadqiqotlaringiz natijalari asosida o’tkazishga harakat qiladilar, kutilgan natija ololmagach, aslida ular haq bo’lsalarda o’zlarini nohaq qaerdadir xatolikka yo’l qo’yyapmiz deb o’ylaydilar. Keyin ular asos sifatida olingan ishdagi xatolikni aniqlashga ortiqcha vaqt ketkazadilar, bundan tashqari o’z tadqiqotlarini yana qaytadan loyihalashtirishga majbur bo’lib qolishlari ham mumkin. Yuqoridagi g`irromlk qancha uzoq muddat noma`lumligicha qolsa, ilm fan shuncha ko’p narsa yo’qotadi. Agar ilm fandagi g`irromlik aniqlanmasa, u jamiyatdagi g`irromlikka olib kelishi Hech gap emas. Masalan, 1930 yillarning boshida rus “olimi” T.D.Lisenko ham orttirilgan xususiyatlar nasldan naslga o’tishi mumkin degan fikr tarafdori bo’lgan (Lerner 1968). U o’z nazariyasiga shu qadar ishonardiki, bir olam ma`lumotlarni soxtalashtirishgacha borib etdi. Lisenko tarafdorlari fantastik natijalarga erishayotganlarini da`vo qilib chiqdilar: sayroqi qush qo’ygan tuxumdan kakku

bolasining yorib chiqqani, lavlagining karamga aylanishi (ular isbot tariqasida soxta suratlardan foydalanganlar) va hakazo (Lerner 1968). Lisenkoning bu o’ta odobsiz harakati nafaqat ilm fan balki bevosita jamiyatga ham zarar etkazgan. Shaxsan uning vijdonida ishdan bo’shatilgan va xatto qatl qilingan ba`zi rus genetiklarining xuni yotibdi. U avval Stalinni keyinchalik esa Xrushyo’vni o’z nazariyasi to’g`riligi va undan qishloq xo’jaligida keng foydalanish zarurligiga ishontirgan (Medvedev, 1969). Va nihoyat qishloq xo’jaligidagi omadsiz amaliyotning sabablari qisqacha izohlangandagina Lisenko nazariyalari bekor qilindi, lekin bu rus jamiyatiga o’z ta`sirini o’tkazib bo’lgan edi. Bu mavzuni yozish jarayonida ilm fan tarixidagi juda ko’plab g`irromliklarga ko’zim tushdi, g`irromliklar oshdimikan yoki ularni ochib tashlash urfga aylanmoqdami? Eski davr olimlari h am bunday ishlar bilan shug`ullangan ekan. XIX asr genetikasi Gregorg Mendalni ba`zi erlarda unchalik ham haq bo’lmaganlikda ayblamoqda (Fisher 1936). Xatto ser Isaak NYutonning ishlarida ham ba`zi mulohazali jihatlar bor (Wetsfall 1973). Kornellida men psixologiya fakulteti talabalari va o’qituvchilari bilan juda ko’p suhbatda bo’lganman. Bir talaba qiz menga o’tkazmoqchi bo’lgan eksperimenti haqida gapirib berdi. Kimningdir aniqlashicha ma`lum sharoitlarda (X), kalamushlar ma`lum xatti-harakatlarni amalga oshirar ekan (A). U agar X sharoitni Y ga almashtirsak kalamushlar avvalgidek A ni qilishda davom etadimi yo’qmi shuni aniqlamoqchi edi. U Y sharoitda eksperiment o’tkazib, kalamushlar A ni qilish qilmasligini kuzatmoqchi edi. Men unga avval birinchi tadqiqot (ya`ni X sharoitda kalamushlar haqiqatdan ham A faoliyatni bajaradimi) ni laboratoriyada qayta o’tkazib tekshirib ko’rish zarurligini faqat shundan keyingina X sharoitni Y sharoitga o’zgartirib kalamushlar faoliyatini kuzatish kerakligini tushuntirdim. Faqat shundagina to’liq natijaga erishish mumkin. Unga bu yangi fikr juda yoqdi va u o’zining professori oldiga ketdi. Lekin u: “bunday qilish shart emas eksperiment o’tkazib bo’lingan siz faqat bekorga vaqt yo’qotasiz” deb javob beradi. Bu voqea 1947 yillarda sodir bo’lgan u vaqtda psixologik tadqiqotlarni

qaytarish emas, balki shart-sharoitlarning o’zinigina o’zgartirib yangi natijalar olish siyosati hukmron edi. Fan tarixidagi eng yirik yolg`onlar. Gregor Mendel. Tabiiy tadqiqotchi, ruhoniy va cherkov hodimi Gregor Mendel – irsiylik ta`limoti asoschisi hisoblanadi. XIX asrning oxirida Mendel noxotning gibritlashishi utsida keng tadqiqotlar olib borgan. Mendel birinchi bo’lib, o’z tadqiqotlarida irsiylik haqida ma`lumotlar ola boshlagan, biroq uning ishlarini keyinchalik o’rgangan olimlar fikricha Mendel tadqiqotlaridan olingan natijalar biroz shubhali. Lekin Mendel g`irromlik qilmagan, balki o’zini qoniqtiradigan natijalarni ola boshlashi bilan tadqiqotlarini to’xtatgan. Zigmunt Freyd. Freyd ijodiyotining bir necha yillik tadqiqotchisi, ko’pgina ilmiy mukofotlar sovrindori Yudjin Mallouv (Eugene F. Mallove) “Freydning xato va g`irromliklari” (The Faults and Frauds of Freud) nomli kitobida psixoanaliz maktabi asoschisi o’z tadqiqotlari natijalarini fabrikatsiya qilganligini isbotlagan. Mallouvning fikricha Freydning nazariyasi u vrach sifatida ishlagan olti kishining hayotidan olingan olti prinsipial voqealarga asoslangan. Biroq arxiv ma`lumotlari analizidan ma`lum bo’lishicha mijozlardan biri davolash boshlanganidan uch oy o’tgach, Freyd xizmatlaridan voz kechgan, yana ikki mijozning esa Zigmund Freydga hech qanday aloqasi bo’lmagan. Qolgan uch kishidan faqat bittasigina Freyd bilan o’z ongosti qo’rquvlarini bo’lishgan. Ya`ni nazariya yaratuvchisi o’z fikrlarini faqat bir kishining hikoyalari asosiga qurgan. Mallouvning fikricha Freyd bu ishni bilib turib qilgan, chunki Freyd fikricha psixoanalizni kitoblardan o’qib o’rganib bo’lmaydi, psixoanalizni mutaxassis faqat amaliy faoliyatda kishilar xulqini analiz qilish yo’li bilangina o’rganishi mumkin. Ernets Gekkel. Mashhur Germaniyalik biolog va faylasuf Ernets Gekkel Charlz Darvin ta`limoti tarafdori 1866 yilda “bioenergetik qonunni” ochgan. Bu qonunga ko’ra, butun kishilik jamiyati evolYutsiyasi soddalashtirilgan holatda alohida shaxsning

individual rivojlanish jarayonida takrorlanadi. Ya`ni inson bolasi o’zining rivojlanish davrida avval baliq keyin er hayvoni va hakazo bosqichlardan o’tadi. Isbot tariqasida Gekkel o’z fikrlariga mos embrionlar suratini ko’rsatgan. G`irromlik uning ishini universitet sudiga olib chiqqan hamkasblari tomonidan aniqlangan. Gekkel kerakli joylarini “qo’shib chizganligini” tan olgan. 1950 yilga kelib inson bolasini o’z hayotining ilk davrlarida ham baliq yoki boshqa biror hayvon bolasi bilan ayniylashtirib bo’lmasligi uzil-kesil isbotlangan. Rene Blondlo. XX asrning 20 yillari boshida mashhur fransuz fizigi, Fransiya Fanlar Akademiyasi a`zosi Rene Blondlo N-nurlar nomli yangi kashfiyot qilganligini ma`lum qiladi (rentgen nurlari bo’lgan X-nurlarga o’xshab N-nurlar deb nomlangan, Blondlo ishlagan Nansi shahrining nomidan N-nurlar deyilgan), uning fikricha n-nurlarni materiyaning barcha shakl va turlari ajratadi faqatgina yashil daraxtlar va ba`zi metallar bundan mustasno. N-nurlar papirus qog`ozi platina plitasidan o’ta oladi, lekin kalka va tosh bu nurlar uchun o’tib bo’lmas to’siq. Blondlo aynan shu kashfiyotdan keyin mashhur bo’lib ketdi. 1903-1906 yillar oralig`ida 120 ga yaqin frantsuz olimlari N-nurlar fenomenini izohlovchi, analiz qiluvchi 300 dan ortiq ilmiy maqolalar yozdilar. Blondloning o’zi 26 ta maqola va kitob nashr ettirdi. Biroq Blondlo o’z eksperimentini chet ellik olimlar oldida o’tkazishga qiynalardi, tadqiqotlar nimqorong`ulikda o’tkazilar bu esa bevosita olimning xatti-harakatlarini diqqat bilan kuzatish imkoniyatini bermasdi. 1904 yilga kelib blondloni tanqid qiluvchi, uni g`irromlikda ayblovchi ilk maqolalar paydo bo’la boshladi – bunga Blondlo tadqiqotlarini uning o’zining laboratoriyasidan boshqa joyda o’tkazib bo’lmasligi sabab bo’lgan. Eng qizig`i BuYuk Britaniya va Irlandiyalik bir guruh olimlar 1920 yilda ham N-nurlarni bor deb hisoblardilar. Blondloning ishiga bu narsa ta`sir qilmadi u yana elektrotexnikaga qaytdi va bir qancha yaxshi ishlarni chop etdi. Psixologiya sohasidagi bunday ishlar ichida eng mashhuri ser Siril Bert nomi bilan bog`liq. U ko’zga ko’ringan ingliz psixologi, Georg VI tomonidan ritserlik unvoni berilgan. Siril Ber intellekt koeffitsienti genetik yo’l bilan o’tishi haqidagi

g`oyasini isbotlash uchun monozigota egizaklarda tadqiqot olib borgan. Uning o’limidan so’ng boshqa bir guruh olimlarning aniqlashicha Bert tadqiqotlaridan olingan natijalar korellyatsiyasi boshqa egizaklar guruhi tadqiq etilayotgan bo’lsada avvalgisining natijalaridekligicha qolavergan. Bunday tasodif shubhali ko’rindi. Londonning Sunday Times gazetasida Sirel Bertni natijalarni soxtalashtirishda ayblovchi maqola chiqqandan so’ng bu narsa olimlar o’rtasida hozirgi kunda ham davom etib kelayotgan muhokamalarga olib keldi. Bir tomonda – Bert olgan natijalar noto’g`ri deb qabul qilinishini talab qilayotgan olimlar guruhi bo’lsa (Mc Askie 1978), ikkinchi tomondan olimni g`irromlikda ayblash noto’g`ri , bu shunchaki e`tiborsizlik natijasida yo’l qo’yilgan xato deb olimlar guruhi hisoblashdi (Jensen 1978). Shubhali amallar: eksperimentni loyihalash, axborot yig`ish, ma`lumotlar tahlili, natijalar taqdimoti Yuqoridagi paragrafda biz eksperimentatorning o’ziga qo’yiladigan talablarga rioya etmasligi natijasida kelib chiqadigan holatlar xususida gaplashdik. Endi esa, shubhali amallar haqida to’xtalib o’tamiz. Bunday holatlardan biri eksperimentni loyihalashtirishda uchraydi. Masalan, agar tadqiqotchi biror bir ko’rsatkichni idora qilsa bo’ladigan o’zgaruvchi deb tanlab olsa-yu, lekin ushbu ko’rsatkich mustaqil o’zgaruvchi ta`sirida muntazam o’zgarib tursa bunday tadqiqotlardan olingan natijalar shubhali amallar qatoriga kiradi. Ayniqsa, laboratoriya sharoitida o’tkazilmagan ko’pgina tadqiqotlarda aynan shu turdagi firibgarlik uchraydi. Eksperimental tadqiqotlarni loyihalashtirishda o’zgaruvchi ko’rsatkichlarni o’zaro bir – biriga ta`siri inobatga olinmaydi. Natijada esa, eksperiment jarayonidagi o’zgaruvchilar o’z tipik xususiyatlarini yo’qotib olingan natijalar shubha ostida qoladi. Eksperimental tadqiqot davomida axborotlarni yig`ish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan axborot yig`ishda yo’l qo’yilgan ayrim xatoliklar ham tadqiqot natijalarini shubha ostida qoldiradi.

Turli amallar: ba`zi bir narsalarni tushirib qoldirish, reorganizatsiya, yangicha formulirovka Eksperimentatorning tadqiqot jarayoniga ta`siri. Klassik tabiiy ilmiy eksperiment nazariy jihatdan me`yoriy pozitsiyalarda ko’riladi: agar eksperiment holatlarida tadqiqotchi o’rni avtomat bilan almashtirilsa eksperiment ideal holatga mos kelar edi. Afsuski yoki yaxshiyamki inson psixologiyasi shunday fanlar qatoriga kiradiki, bunday qilishning iloji yo’q. Bundan kelib chiqadiki psixolog shuni ham inobatga olishi kerakki har qanday eksperimentator shu jumladan uning o’zi ham – inson, insonga xos barcha o’ziga xosliklar unga ham begona emas. Birinchi navbatda xatoliklarga yo’l qo’yish ya`ni eksperiment me`yorlaridan chiqish. Biz hozir eksperimentatorning ataylab xatolikka yo’l qo’yishi natijalarni soxtalashtirishi haqida gaplashmoqchi emasmiz. Xatoliklarni to’g`irlash mumkin. Eksperimentator xulqining muallaq holati – boshqa gap bu eksperiment jarayoniga ta`sir etadi va xatti- harakatlarning ongsiz psixik boshqariluvining oqibati hisoblanadi. Eksperiment shu jumladan psixologik eksperiment har qanday boshqa tadqiqotchi tomonidan takrorlanish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Shuning uchun uning harakat sxemasi (eksperiment me`yori) maksimal darajada obektivlashtirilishi kerak, ya`ni natijalarni takrorlash ekperimentatorning qobiliyati, professional harakatlariga, tashqi sharoit yoki holatlarga bog`liq bo’lmasligi kerak. Faoliyatli yondashuv pozitsiyasidan eksperiment bu eksperimentatorning sinaluvchiga ta`sirli faoliyati bo’lib, sinaluvchi harakatlari, faoliyat sharoitlarini o’zgartirishi bilan o’rganiluvchi, psixikasidagi o’ziga xosliklarning namoyon qilinishi. Eksperiment muolajasi eksperimentatorning faollik darajasi uchun isbot bo’lib xizmat qiladi, u sinaluvchi ishini tashkil etadi, unga vazifa beradi, natijalarni baholaydi, eksperiment sharoitlarini belgilaydi, sinaluvchi harakatini va uning faoliyat natijalarini belgilab beradi. Ijtimoiy- psixologik nuqtai nazardan, eksperimentator rahbar, o’qituvchi, o’yin tashkilotchisi rollarini ijro etsa, sinaluvchi esa hodim, o’quvchi, o’yindagi ishtirokchi sifatida namoyon bo’ladi. Eksperiment sxemasini eksperimentator faoliyati sifatida ko’rib

chiqadigan bo’lsak, u neobixeviorizm modeliga mos keladi: stimul – oraliq o’zgaruvchi – reaktsiya. Eksperimentator sinaluvchiga mashq beradi, sinaluvchi (oraliq o’zgaruvchi) ularni bajaradi. Agar tadqiqotchi o’z natijalarining ma`qullanishini (yoki inkor etilishini) istasa, u eksperiment jarayonida bilmagan xolda xatoliklarga yo’l qo’yishi yoki natijalarni o’zgartirishi mumkin, bunda u sinaluvchi “uning gipotezasi” bo’yicha ishlashi uchun faqatgina eksperimental guruh uchun imtiyozli sharoitlar yaratadi. Eksperimentatorning bunday harakatlari – aftofakt manbaidir. Amerikalik psixolog R.Rozental bu hodisani grek afsonasi qahramoniga bag`ishlab “Pigmalion effekti” deb nomladi (Haykaltarosh Pigmalion Galateya deb nomlanadigan qiz Haykalini yasadi. Haykal shunday mahorat bilan yasalgan va shu qadar go’zal ediki natijada Pigmalion o’z mehnati mahsuli Galateyani sevib qoladi. Va xudolardan unga jon ato etishlarini yolvorib so’raydi. Go’zallik va muhabbat ma`budasi Afrodita uning bu nolishlarini qabul qiladi va haykalga jon ato etadi). Nazariyasining to’g`ri chiqishini hohlagan tadqiqotchi, u to’g`ri bo’lib chiqishi uchun irodasiz harakatlar qiladi. Bunday holatni nazorat qilish mumkin. Buning uchun tadqiqotga eksperimentator assitsentlarni jalb qilishi lozim, faqat ular tadqiqot gipotezasi, uning maqsadidan bexabar bo’lishlari kerak. To’liq nazorat – bu boshqa tadqiqotchilar eksperiment muallifining gipotezasiga tanqidiy munosabatda bo’lish, natijalarni qaytadan tekshirish. Biroq bu holatda ham artifaktlardan holi bo’lmaymiz – nazorat qiluvchi xuddi eksperimentator kabi oddiy inson. N.Fridman 1960 yillargacha amerika psixologiyasida hukmronlik qilgan nuqtai nazarni ilmiy afsona deb aytgan, uning mazmuni quyidagicha edi: eksperiment o’tkazish jarayonlari bir xil eksperimentatorlar esa bir xilda mutlaqo befarq va malakali bo’lishgan eksperimentatorlar omonim emas va o’zaro yaqin ham emas: turlicha kuzatiladi , qayd qiladi va eksperiment natijalarini baholashadi. Eng asosiy muammo – eksperimentatorlarning motivatsiyasidagi farq. Ularning bari yangilikni o’rganishga intilsa-da, unga intilish yo’llari, vositalari, o’rganish maqsadlari turlicha bo’ladi. Bundan tashqari tadqiqotchilar turli etnomadaniy jamiyatlarga mansub bo’ladilar. Shu bilan birga barcha

eksperimentatorlar “ideal sinaluvchi” haqida orzu qiladilar. “Ideal sinaluvchi” bir qator psixologik sifatlarga ega bo’lishi kerak: itoatkor aqlli bo’lishi, eksperimentator bilan hamkorlik qilishga intilishi, ishga qobilaytli, do’stona yondashuvli, agressiv bo’lmagan va yomon sifatlardan holi bo’lishi kerak. “Ideal sinaluvchi” modeli ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan butunlay ideal bo’ysunuvchi yoki ideal o’quvchi modeliga to’g`ri keladi. Aqlli eksperimentator bu ushalmas orzu ekanligini yaxshi anglaydi. Biroq, sinaluvchining xatti h arakatlari eksperimentator kutuvlaridan farq qilsa, u sinaluvchiga qa h r va g`azab ko’rsatishi mumkin. Pigmalion effektining aniq ko’rinishi qanday? Eksperimentator kutuvlari uni sinaluvchining xatti-harakatlariga o’zi bilmagan holda ta`sir o’tkazishga olib kelishi mumkin. Rozental sinaluvchi shaxsiga ta`sir etish va tadqiqotning borish jarayoniga ta`sir etish muammolari bo’yicha eng mashhur mutaxassis, shuni aniqladiki, eksperiment natijalariga eksperimentator tomonidan eng ko’p ta`sir quyidagilarda aks etar ekan: Ta`lim bilan bog`liq eksperimentlarda, qobilyatlarni diagnostika qilishda, psixofizik eksperimentlarda, reaktsiya qilish vaqtini aniqlashda, loyihaviy testlarni (Rorshax te st i) o’tkazishda, ish faoliyatining laborator tadqiqotlarida, ijtimoiy perseptsiyalarni tatqiq etishda. Q anday qilib sinaluvchiga eksperimentatorning kutuvlari ayon bo’ladi? Ta`sir etish manbai tushunib bo’lmas ustanovkalar bo’lganligi uchun, ular eksperimentator harakatining parametrlaridan, qaysiki ongsiz boshqariluvchi, namoyon bo’ladi. Bu birinchi navbatda mimika va pantomimika (boshni chayqash, tabassum va hakazolar). Ikkinchidan asosiy rolni sinaluvchiga ta`sir etuvchi paralingvistik nutq usullari, xususan: yo’riqnomani o’qishdagi ovoz intonatsiyasi, emotsional ton, ekspressiya va hakazolar. Hayvonlar bilan o’tkaziladigan eksperimentlarda eksperimentator bilmay ular bilan muloqot qilish usilini o’zgartirib qo’yishi mumkin. Ayniqsa eksperimentator eksperimentgacha katta ta`sir o’tkazishi mumkin: sinaluvchini tayyorlashda, ilk muloqot davrida, yo’riqnomani o’qishda, eksperiment jarayonida, eksperimentatorning sinaluvchi

xatti-harakatlariga ko’rsatayotgan e`tibori, katta ta`sir ko’rsatishi mumkin. Eksperimental tadqiqot natijalariga ko’ra ushbu e`tibor sinaluvchi faoliyatining predmetga qaratilganligini oshiradi. Shu bilan birga tadqiqotchi sinaluvchida eksperimentga nisbatan birlamchi utsanovkalarni hosil qiladi va o’ziga nisbatan munosabatni shakllantiradi. Ma`lumki, aynan “birinchi taassurot effekti” yaratilgan obrazga mos kelmaydigan, barcha keyingi ma`lumotlarni tasodifiy deb qarashga olib keladi. Eksperiment o’tkazuvchining kutuvlari u tomonidan eksperiment natijalarini yozib olishga ham ta`sir qiladi. Shu jumladan Kennedi va Upxoff tadqiqotchining u tomonidan natijalarni yozib olishda yo’l qo’yiladigan xatoliklarga, munosabatiga ta`sirini aniqladilar. Eksperiment “fenomenal telepatiya”ni o’rganishga bag`ishlangan edi. Bir hil qiymatdagi odamlar guruhi (telepatiyaga ishonadigan va ishonmaydigan) tanlab olingan edi. Ulardan sinaluvchi urinishlari natijalarini boshqa sinaluvchi tomonidan Yuborilayotgan “telepatik ma`lumotlari” orqali natijalar mazmunini aniqlash va ularni yozib borish so’raladi. Telepatiyaga ishonadiganlar, o’rtacha aniqlanganlar sonini 63 % ga ko’paytirildi, unga ishonmaganlar esa 67 % ga kamaytirildilar. Rozental natijalarni qayd etishga kutuvlarning ta`siri muammosi bo’yicha 21 ishni tahlil qilgan. Aniqlanishicha natijalarni qayd qilishning 60 % xatoliklarga eksperiment gipotezasini ma`qullanishiga intilish natijasida yo’l qo’yilgan ekan. Boshqa to’plamda (36 ta ish) xuddi shunday bu fakt o’z isbotini topgan. Kutuvlarning ta`siri nafaqat odamlar harakat natijalarini qayd qilishda namoyon bo’ladi, balki hayvonlardagi eksperimentlarda ham aks etadi. Rozental keyingi tadqiqotni olib bordi. U bir necha eksperimentatordan kalamushlarning tadqiqot davomidagi harakatlarini qayd etib borishlarini so’radi. Birinchi guruh eksperimentatorlariga alohida ishlar o’tkazilgan “juda aqlli kalamushlar” bilan ishlashlari aytildi. Ikkinchi guruhga esa ularning kalamushlari “juda ahmoq” ekanligi aytildi. Aslida esa hamma kalamushlar bir xil populyatsiyaga xos bo’lib, qobilyatlari bo’yicha ham farq qilmas edi. Natijada kalamushlar harakatlariga qo’yilgan baholar eksperimentatorlarga berilgan utsanovkalarga mos holda qo’yilganligi ma`lum bo’ldi. A.Berger eksperimentatorning sinaluvchi faoliyati natijalarini baholashdagi

xatoliklarning quyidagi turlarini ajratadi: Juda Yuqori natijalarni pasaytirish. Buning sababi, tadqiqotchining ongli ravishda sinaluvchi natijalarini o’zining ma`lumotlari bilan “bog`lashga” intilishi bilan izohlash mumkin. Past natijalar oshirib ko’rsatilishi ham mumkin. Nima bo’lganda ham natijalar differensiallashtiriladi va siqiladi, eng chetki natijalar o’rtachaga yaqinlashtiriladi. Eng chetki natijalardan qochish (eng past va eng Yuqori). Xuddi Yuqoridagi effekt bilan bir xil ya`ni natijalarni o’rtachaga yaqinlashtirish. Sinaluvchi xususiyatlaridan biri yoki seriyalar ichidagi mashqlardan birining qiymatini oshirish. Ushbu qoida orqali shaxs va mashqni baholash amalga oshiriladi. O’xshash hodisa, lekin effekti qisqa muddatli bo’lib, alohida e`tibor, eksperiment uchun sinaluvchining shaxsiy tuzlishidagi ahamiyatlisini ajratib olinganligidan so’nggi mashq mazmuniga qaratiladi.O’xshash hol, lekin baho shaxs u yoki bu xususiyatlarining aloqasi yoki qarama-qarshiligi haqidagi kontseptsiyaga asoslanadi. Sinaluvchi bilan emotsional bog`langan hodisalar ta`siri orqali kelib chiquvchi xatolar. Pigmalion effekti albatta mavjud, lekin u qay darajada ahamiyatga ega? Balki, bir qator holatlarda natijalarni o’zgartirishda unga yo’l qo’yish mumkinmikan? Bu borada turli xil fikrlar mavjud va ular ichidan quyidagi 3 nuqtai nazarni ajratish mumkin:

Eksperimental psixologiyaning amalga oshmas ideal eksperimentatorning hech qanday ta`siri yo’q yoki uning ta`sriri hech qanday ahamiyatga ega emas. Gipoteza haqiqatdan yiroq. Eksperimentatorning shaxsi har doim va doimiy ravishda eksperiment natijalariga ta`sir qiladi. Bunday holatda ta`sir natijasini o’lchashning sistematik xatoligi – konstanta deb hisoblash mumkin. Uning ta`siri, eksperiment turi, eksperimentatorning shaxsi va sinaluvchi shaxsiga bog`liq holda turlicha namoyon bo’ladi. Hisobga olish har bir eksperimentdagi juda ko’p sondagi relevat psixologik o’zgaruvchilarning nazorati va ajratishning murakkab vazifasiga aylanib boradi. Muammo u yoki bu darajada yoritilgan ko’plab tadqiqotlar mavjud. Asosiy faktlarni keltirib o’tamiz: Birinchinuqtai nazar . Rozentalta ` kidlashicha , universalta ` sirgaegabo ` lganfaktlartasodifiygaqaraganda 7 martako ` p . Harqalayushbumuammogabag ` ishlanganbarchaishlarning 1/3 qismidaeksperimentatorningeksperimentnatijalarigata ` siri 0.95 qiymatidarajasidaekanligianiqlanga n . Ikkinchi nuqtai nazar . Т. BarbervaSilverfikribo ` yicha , buta ` sirahamiyatliemasvabarchaeksperimentatorningeksperimentnatijalarigata ` sirinianiqlas hgaqaratilgan , tadqiqotnirejalashtirishdagihatoliklarbilanstatistikchoralarningyomontanlanishivaeksperim entniyaxshio ` tkazilmaganligidankelibchiqqan . Ular shunday xulosaga kelishadiki , faqat 29 % tadqiqotlardagina “ Pigmalion effekti ” tasdiqlangan – э eksperimentatorning ongliharakatlariningsinaluvchiharakatlarigavauningbaholanishigata ` siri belgilangan . Uchinchi nuqtai nazar . Barbernuqtainazari : bizta ` sirbo ` lishimumkinliginita ` kidlaymiz , lekinaniqeksperimentdaqandaybo ` lishiniaytibberaolmaymiz . Biroqtadqiqotchilaryanadaaniqbog ` liqliklarnianiqlashgaharakatqilmoqdalar .

Natijalarga shaxs tipi va eksperimentator holati ta`sir etadi: bioijtimoiy sifatlar (yosh, jinsi, irqi diniy madaniyati, etnik mansubligi va hakazo); psixoijtimoiy sifatlar (notinchlik darajasi, ijtimoiy ma`qullanish ehtiyoji, agressivlik,intellekt, ijtimoiy mavqe) eksperimentning borishi va natijalariga tadqiqotchining jinsi katta ta`sir etishi belgilangan. Jumladan, yosh bolalar har doim eksperimentator ayollar bilan yaxshi va hayrihohlikda ishlaydilar, katta yoshdagi sinaluvchilar esa erkak eksperimentatorlar bilan chiqishadilar. Bundan tashqari eksperiment davomida erkak eksperimentatorlarning ishtiroki sinaluvchilarning faol harakat qilishlariga o’z holatini tushunishga va yangi axborotni izlashga qaratilgan harakatlarni amalga oshirishga undaydi, ayol eksperimentatorlar esa “ko’ngilni yozish, ochiqlikka intilish” Hissini uyg`otadi shuning uchun sinaluvchilarning xatti-harakati emotsionalroq bo’ladi. Ta`sir etish me`yorini aniq belgilash qiyin. Ko’pincha boshqa o’zgaruvchilar: yosh, mavqe, do’stona munosabat va hakazolar ta`sirini inobatga olmaslik qiyin. Shunday qilib eksperimentator jinsi ayollar va erkaklarga, boy va kambag`allarga turlicha ta`sir etadi, ta`sir o’zaro munosabat mavqeiga, yoqtirish va boshqalarga bog`liq bo’ladi. U sinaluvchilar tomonidan bir xil turdagi vazifani bajarishda ahamiyatli bo’lishi va boshqa eksperimentlarda umuman ahamiyatsiz bo’lishi mumkin. Eksperimentatorning eksperimentlardagi ta`sirining namoyon bo’lish qonuniyati ishonchli aniqlangan. Barcha tadqiqotlarni ijtimoiy – biologik shkalasi bo’yicha ajratish mumkin: ijtimoiy-psixologik eksperimentlardagi tartib (shkalaning tepasi) psixofiziologikkacha (shkalaning pasti). Psixologik haqiqiylikning tuzilmaviy darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, shunchalik o’rganilayotgan muammo ta`siri ahamiyatli bo’ladi.

Adabiyotlar: 1. Z.T.Nishonova, Z.Qurbonova, Sh.To‘lyaganova, A.Abdiyev Psixolodiagnostika T. Fan va texnologiyalar 2008 2. Z.T.Nishonova Z.Qurbonova, D.S.Qarshiyeva, N.B.Atabayeva Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya T. Fan va texnologiyalar 20014 3. V,N.Drujinin, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2001 4. P.Press, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2003 5. Mirziyev.SH.M.Tankidiy taxlil kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016-yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutni Halq so‘zi gazetasi 2017-yil 16-yanvar №11 6. Mirziyev.SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” O‘zbekiston” 2016 7. Mirziyev.SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. ” O‘zbekiston” 2017 8. A.A. Ivin Logika M: 2002 (uchebnoye posobiye ) 9. R. S. Nemov Prakticheskaya psixologiya M 1998 (uchebnoye posobiye )

Похожие

Ilmiy tadqiqotning umumiy sxemasi

O`spirinplik davrida shaxsning rivojlanish xususiyatlari

Ta`lim ijtimoiy madaniy fenomen

Tarbiya psixologiyasi 3

Psixologiya tarixi faniga kirish