Eksperimentlarni o’tkazish shart-sharoitlari va bosqichlari - Психология - Рефераты

Eksperimentlarni o’tkazish shart-sharoitlari va bosqichlari

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

98 KB

Eksperimentlarni o’tkazish shart-sharoitlari va bosqichlari Reja : 1. O’zgaruvchilar: mustaqil, tobe, idora qilsa bo’ladigan, tasodifiy. 2. Randomizatsiya. Aralashuvchi omillar. Ichkivalidlikkaxavfsoluvchiomillar

Har qanday eksperiment jarayonida o’zgaruvchi ko’rsatkichlar eksperiment natijalariga o’z ta`sirini o’tkazadi. Biz ushbu bobda aynan eksperiment o’tkazish shart-sharoitlari, umuman eksperiment jarayonida o’z ta`sriga ega bo’lgan o’zgaruvchilar xususida to’xtalib o’tamiz. Eksperiment jarayoniga katta, intensiv ta`sir o’tkazadigan ko’rsatkichlarga mustaqil o’zgaruvchilar deb ataladi. Ushbu o’zgaruvchining muhim tomoni shundaki, bu ko’rsatkich ishtirokchilarning xulq-atvoriga bog`liq bo’lmaydi. Eksperementatorning o’zi mustaqil o’zgaruvchilarni boshqaradi va ikki va undan ortiq darajalarini belgilab beradi, ishtirokchilar esa bu jarayonni o’zgartira olmaydilar. Masalan, tasavvur qiling biz sinaluvchining muayyan intensiv chiroq yorug`ligi ko’rinishidagi signalga javob tarzda tugmachani bosishi uchun ketgan vaqtni aniqlashga urinyapmiz. Eksperiment davomida chiroq yorug`ligining intensivligini mustaqil o’zgaruvchi deb qabul qilsak, uning ikki darajasini: past va yuqori darajalarini ko’rsatishimiz mumkin va aynan shu o’zgaruvchi ta`sirida xulq- atvordagi boshqa o’zgarishlarni kuzatishimiz mumkin. Ikkitadan kam miqdordagi Eksperiment jarayoniga ta`sir etuvchi muhim ko’rsatkichlar Mustaqil o’zgaruvchilar Tobe o’zgaruvchilar Idora qilsa bo’ladigan o’zgaruvchilar Tasodifiy o’zgaruvchilarAralashuvchi o’zgaruvchilar Ichkivalidlikkaxavfsoluvchiomillar

o’zgaruvchilar bilan eksperiment o’tkazish mumkin emas, biroq eksperimentatorning tashabbusi bilan bir qancha o’zgaruvchilar darajasini tanlash va ulardan faqat bittasini muhim sifatida ajratib olish mumkin. Eksperimentator tomonidan mustaqil o’zgaruvchi tanlab olingandan so’ng ushbu manipulyativ o’zgaruvchiga nisbatan ishtirokchilarning javob reaksiya sini aniqlab olish ham muhimdir. Biz tomonimizdan o’rganish uchun tanlab olingan xulq-atvor ko’rsatkichi tobe o’zgaruvchi deb nomlanib, u ishtirokchilarning xatti- harakatlariga bog`liq bo’ladi. Masalan, yuqoridagi misolga ko’ra, chiroq yorug`ligi intensivligi va reaksiya vaqti orasida qanday bog`liqlik borligini aniqlash lozim. Bu erda signaldan so’ng tugmachani bosishga sarflangan vaqt oralig`i tobe o’zgaruvchini tashkil etadi. Ba`zida kutilayotgan bog`liqlik xarakteriga ko’ra ilmiy farazlarni shakllantirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bizning ushbu tajribamizning ilmiy farazini quyidagicha shakllantirish mumkin: chiroq yorug`ligini intensivligi javob reaksiyalarini tezligini ta`minlashi mumkin. Eksperiment natijasi esa ushbu ilmiy farazni tasdiqlab, uning ilmiy ahamiyatini yoritib beradi yoki aksincha, ilmiy faraz o’z tasdig`ini topmay yana boshqa ilmiy izlanishlarga xizmat qilishi mumkin. Ba`zi hollarda ilmiy farazlar noaniq va mujmal ko’rinishga ega bo’lib, shunchaki, mustaqil o’zgaruvchilar ta`sirida xulq-atvor qanday o’zgarishi mumkinligiga javob berish holatiga o’xshab qoladi. Bunday vaziyatda ilmiy faraz qandaydir savolga javobga o’xshab qoladi. Ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan ilmiy muammolarning echimiga qaratilgan savollargina ilmiy farazga aylanishi va amaliy qiymatga ega bo’lishi mumkin. Masalan, agar tadqiqotchi tig`iz vaqt agressivlikni keltirib chiqaruvchi omil bo’la olishi mumkin yoki mumkin emasligini aniqlashga urinsa va buni ilmiy jihatdan asoslab bera olsagina qo’yilgan muammo ilmiy farazga aylanishi mumkin. Hozirga qadar biz eksperimentni manipulyatsiya, ya`ni boshqaradigan bittagina ko’rsatkich – mustaqil o’zgaruvchinigina ko’rib chiqdik. Biroq, eksperiment jarayoniga ta`sir etadigan boshqa shart-sharoitlarni ham hisobga olish kerak. Muhimi shundaki, eksperiment jarayoniga ta`sir etadigan sharoitlarni shunday yo’llar bilan nazorat qila olish kerakki, natijada ular idora qilsa bo’ladigan Ichkivalidlikkaxavfsoluvchiomillar

o’zgaruvchilarga aylanadi. Biz qachon o’zgaruvchilarni idora qila olamiz, qachonki, ularni o’rnatilgan darajasidan o’zgarmay qolishini nazorat qilsakkina bunga erishamiz. Biz Yuqorida keltirgan misolga ko’ra, tajriba vaqti davomida binodagi yorug`likni o’zgarmasligi, ishtirokchilar orasida chapaqaylarning bo’lmasligi, xona haroratining bir xilligi va boshqalarni idora qilsa bo’ladigan o’zgaruvchilarga kiritish mumkin. Ideal sharoitda eksperiment davomida hech bir ko’rsatkich mustaqil o’zgaruvchilar ta`sirida o’zgarmay, doimiy bo’lib qoladi. Bu bizga tobe o’zgaruvchidagi har qanday o’zgarishlar mustaqil o’zgaruvchi ta`sirida amalga oshishini ko’rsatib beradi. Nazorat tushunchasi eksperiment uchun muhim bo’lib, uning boshqa tadqiqot ishlaridan farqini ko’rsatib beradi. Eksperiment davomida qator idora qilsa bo’ladigan o’zgaruvchilar aniqlab olinishi lozim. Eksperimentatorning vazifasi shundaki, u eksperiment davomida idora qilsa bo’ladigan barcha o’zgaruvchilarni ko’zdan qochirmasligi kerak. Nazorat qilish eksperiment metodining asosini tashkil etadi. Aynan shuning uchun ham psixologlar ovoz, yorug`lik va haroratni nazorat qilish uchun maxsus sharoitlarni yaratishga va reaktsiyani diqqat bilan o’rganishga yordam beradigan maxsus uskunalardan foydalanishga harakat qiladilar. Eksperiment jarayonida barcha o’zgaruvchilarni idora qilinadigan o’zgaruvchilar toifasiga kiritish mumkin emas. Birinchidan, barcha ko’rsatkichlar nazorat qilinmaydi. Faqatgina genetik va ijtimoiy omillarnigina idora qilish mumkin emas, balki, eksperiment ishtirokchilari, sinaluvchilarga umumiy ustanovkalar berish, ularning ziyraklik darajasi, moddalar almashinuvi va boshqa situativ omillar bir xil deb bo’lmaydi. Ikkinchidan, aslida eksperiment jarayonida barcha o’zgaruvchilarni nazorat qilmaymiz, chunki, bizning maqsadimiz vaziyatlarning o’ziga xos xususiyatlarini jamlashga e`tibor qaratish emas. Agar biz mustaqil o’zgaruvchilar ta`siridagi barcha ko’rsatkichlarni idora qila olsak, bunda eksperiment yordamida aniqlangan barcha qonuniyatlar kam sonli idora qilsa bo’ladigan o’zgaruvchili vaziyatlarga tegishli bo’lib qoladi. Boshqacha aytganda, biz eksperiment natijasini muayyan Ichkivalidlikkaxavfsoluvchiomillar

vaziyatdan boshqasiga qo’llay olmaymiz. Qoidaga binoan, eksperiment qanchalik nazorat qilinsa, natijalar shunchalik kam darajada umumlashtirilgan bo’ladi. Tasavvur qiling, sizga AQSH havo-harbiy kuchlarining generallaridan biriga kelib shunday desa: “Mening eshitishimcha, siz reaksiya vaqti bo’yicha eksperiment o’tkazibsiz. Aytingchi, uchuvchilar yong`in vaqtida jadal ravishda reaksiya bildirishlari uchun binodagi signal chiroqlari qanchalik darajada yorug` bo’lishi darkor”. Yaxshi nazorat qilingan eksperiment o’tkazgan holda siz shunday javob berasiz: “Janob, agar siz uchuvchilar IQ si 115 ballga teng bo’lgan 19 yoshli ikkinchi kurs talabalari bo’lishini, ular 5x7 metrli konditsioneri bor xonada o’tirishini, ushbu xonada ularni chalg`ituvchi tovushlar bo’lmasligini, ular boshqa hech qanday ish bilan band bo’lmasligini va nihoyat, siz ogohlantiruvchi signalni xavf chiroqchalari yongunga qadar bosishga kafolat bersangiz men sizning savolingizga javob beraman”. Siz general bu vaziyatda qanday javob berishi mumkinligini tasavvur qila olasizmi. Ushbu vaziyatdan shuni anglab etish mumkin: agar siz eksperiment natijalarini umumlashtirmoqchi bo’lsangiz, barcha ko’rsatkichlarni nazorat qilmaslik kerak. Eksperiment natijalarini umulashtirish, qolaversa, sabab va oqibat bog`lanishlari boshqa insonlar, vaziyat va vaqtning ta`sirida yuz bersa bu tashqi validlik hisoblanadi. Kuk va Kempellar validlikning bir qancha tiplari nomlarini fanga kiritganlar. Ular tomonidan qo’llanilgan validlik tushunchasi sabablar haqidagi eksperimental xulosalarni yaroqlilik diapozoniga tegishlidir. Tashqi validlikka tahdidlar qachonki tadqiqotchi muayyan cheklovlarga ega bo’lgan eksperimental to’plamda, masalan, talabalar guruhida tadqiqot o’tkazib, ulardan olingan natijalarni yoshi yoki intellektual salohiyatidan qatiy nazar barcha insonlarga nisbatan qo’llasa yuzaga kelishi mumkin. Boshqa misol keltiradigan bo’lsak, agar tadqiqotchi nazorat qilinadigan laboratoriya eksperimentidan olinadigan natijalarni real ishlab chiqarish sharoitiga, ya`ni sershovqin, issiq va tor joy, ishchilari esa katta tajribaga ega bo’lishlariga qaramay charchagan va ishtiyoqi past darajada ishlayotgan sharoitda qo’llasa tashqi validlikka xavf tug`iladi. Boshqacha aytganda, tadqiqotchi qanchalik eksperimentni nazorat qilsa, Ichkivalidlikkaxavfsoluvchiomillar

qolaversa,sharoitlarni qanchalik ko’p qismini idora qilinadigan o’zgaruvchilarga aylantirsa tashqi validlikka xavf darajasini ortish ehtimoli kuchayib ketadi. Eksperiment davomidagi barcha sharoitlarni nazorat qilish maqsadga muvofiq emasligi aniqlangandan so’ng bir muammo yuzaga keladi: eksperiment jarayonidagi qolgan ko’rsatkichlarni nima qilish mumkin? Bunday vaziyatdagi echimlardan biri ularni o’zgarishlariga imkoniyat yaratishdir. Nima qilsak, ushbu ko’rsatkichlar o’zgargani bilan bizning eksperiment natijalari o’zgarmaydi? Buning echimi shundaki, ayrim ko’rsatkichlarga tasodifiy tarzda o’zgarishiga imkoniyat yaratish lozim. Bunday ko’rsatkichlar tasodifiy o’zgaruvchilar deb nomlanadi. Tasodifiy o’zgaruvchilar nazorat etilmagan holda o’zgaradi, biroq eksperimentatorning bu ko’rsatkichlar mutloq tasodifiy tarzda o’zgarishiga ishonchi komil bo’lishi kerak. Tasodifiy o’zgarishlar ko’p marotaba takrorlangan sharoitda eksperiment natijalarining o’zgarmasligi ehtimoli kam bo’ladi. Masalan, aytaylik, siz televideniya orqali namoyish etilayotgan zo’ravonlik holatlarini boladagi agressivlikni shakllanishiga ta`sirini aniqlamoqchisiz. Siz taxminan 100 nafar 6-yoshli bolalarni tanlab olasiz va ularga zo’ravonlik elementlari aks etgan teleko’rsatuvlarni ko’rishni, taxminan 100 nafar 6-yoshli bolaga esa faqat tarbiyaviy ko’rsatuvlarni ko’rish topshiriqlarini berasiz. Siz tanlagan birinchi guruh bolalarining aksariyati ikkinchi guruh bolalaridan farqli ravishda yaxshi tarbiyalanmagan bolalar bilan o’qishi yoki ko’p shakar moddasini iste`mol qilishi, yoki zo’ravonlik elementlari mavjud bo’lgan oilada yashashi mumkinmi? Agar to’plam haqiqatdan ham tasodifiy tarzda to’plangan bo’lsa statistik jihatdan buning ehtimoli kam, chunki aksariyat to’plamlar asimmetrik harakterga ega bo’ladi. Tasavvur qiling, siz bolaga zo’ravonlik elementlari bo’lgan ko’rsatuvlarni yoki oddiy ko’rsatuvlarni ko’rishni tavsiya etyapsiz. Balki, birinchi guruh ishtirokchilarining aksariyatining uyida katta ekranli telivizor, ikkinchi guruh ishtirokchilarida esa kichkinagina televizor bo’lgan ma`quldir? Balki shundaydir, lekin buning ehtimoli kam: to’plamning tasodifiylik harakteri bu imkoniyatni ahamiyatlilik darajasini kamaytiradi. Ichkivalidlikkaxavfsoluvchiomillar

Randomizatsiya. Aralashuvchi omillar Tasodifiy to’plamni (randomizatsiya) yig`ish oddiydir. To’plam uchun xos bo’lgan umumiy xususiyatlarni tanlab olish usulidan foydalanish mumkin. Agar siz ikkita umumiy elementni tanlab olgan bo’lsangiz, ulardan bittasini, eng ummiyrog`ini tanlashingiz lozim. Umumiy elementlar soni qanchalik ko’p bo’lsa ularning yagona eng umumiyrog`ini ajratib olish darkor. Ko’pgina matematik ma`lumotnomalarda maxsus jadvallar keltirilgan bo’lib, ularda tasodifiy tanlanma sonlar qatori keltirilgan. Aynan shu qatorlar yordamida tanlanma tasodifiy sonlarni aniqlash mumkin. Agar siz qandaydir sharoitni tasodifiy o’zgaruvchiga aylantirmoqchi bo’lsangiz, unda siz ushbu sharoit haqiqatdan ham tasodifiy tarzda o’zgarayotganiga amin bo’lishingiz lozim, chunki, tasodifiy tuyulgan har qanday sharoit aslida bunday bo’lmasligi mumkin. Masalan, agar siz o’zingiz sharoit yaratib eksperimentni randomizatsiyalamoqchi bo’lsangiz, siz ularni randomizatsiyalamagan bo’lasiz. Bizga ma`lumki, insonlar tasodifiy hodisalarni qiyinchilik bilan boshqaradilar. Agar siz sinaluvchilar kun yoki semestr davomida eksperimentdagi tasodifiy ishtirokchi bo’la oladilar deb hisoblasangiz adashasiz. Insonlarning kunduz kuni, kechqurun yoki bir oy davomida qilishni istagan narsalari turli harakterga ega bo’ladi. Yangi eksperimentatorlar ko’pincha randomizatsiyalashda xatoliklarga yo’l qo’yadilar. Tasodifiy o’zgaruvchilarni qo’llanilishining asosiy afzalligi – natijalarni umumlashtirish mumkin va tashqi validligi kuchli bo’ladi. Yuqorida biz ta`kidlab o’tganimizdek barcha sharoitlar eksperiment davomida nazorat qilib borilsa uning natijalarini umumlashtirishda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Aynan mana shunday holatni oldini olish uchun eksperiment davomida tasodifiy o’zgaruvchilarni ishtiroki ta`minlansa, tadqiqot natijalarini umumlashtirish imkoniyati Yuzaga keladi. Shundagina randomizatsiya samarali eksperiment vositasiga aylanadi. Endi randomizatsiya o’zi nima ekanligiga to’xtalib o’tsak. Ayrim vaziyatlarda sharoitlarni tasodifiy yoki idora qilsa bo’ladigan o’zgaruvchilar sifatida ko’rib chiqishning o’zi etarli emas. Randomizatsiya va idora qilinadigan o’zgaruvchilar ikki qutbda joylashgan holatlardir. Mana shu ikki Ichkivalidlikkaxavfsoluvchiomillar

qutb oralig`ida cheklangan randomizatsiyaning turli darajalari joylashadi. Bunday vaziyatda hodisalarni bir qismi idora etiladi va boshqa qismi randomizatsiyalanadi. Aytaylik, bizning reaksiya vaqtini aniqlashga qaratilgan tadqiqotimizda bir necha bor mashq qilish muhim o’zgaruvchi bo’lishi mumkinligini bilamiz. Agar dastlabki urinish yorug`lik intensivligining zaifligi bilan harakterlanib, keyingi urinishlar yuqori yorug`lik intensivligiga etib borsa, bizni eksperiment natijasiga ta`sir etganlikda ayblashlari mumkin: chunki, yorug`likning har qanday zaif va kuchli intensivligiga nisbatan reaktsiya vaqti orasidagi farq bir necha bor mashq qilganlik bilan shartlangan bo’lishi tabiiy holdir. Bunday muammodan qochish uchun mashq qilish ko’rsatkichini nazorat qilishimiz va har bir sinaluvchiga bir marotabadan urinib ko’rish imkoniyatini berishimiz mumkin. Yoki zaif va kuchli intensivlikda urinishlarni tasodifiy tarzda tashkil etishimiz mumkin. Masalan, 12 marotaba tanga tashlab, agar rasmli tomoni tushsa Yuqori intensivlikdagi chiroqni, raqamli tomoni tushsa zaif intensivlikdagi chiroqni yoqishimiz mumkin. Biroq, bu ham unchalik ishonchli usul emas, chunki bitta tomon bir necha bor ketma-ket tushib qolishi va eksperimentga noadekvat tarzda ta`sir etishi mumkin. Bu muammodan qochish uchun ehtimollar nazariyasiga muvofiq teng miqdordagi urinishlarni hisobga olamiz. Shu tariqa urinishlarga bir qancha cheklovlarni kiritamiz va ularni taqsimlashda tasodifiylik qoidasiga amal qilamiz. Buning uchun 6 ta qog`ozga “Yuqori intensivlik” va 6 ta qog`ozga “zaif intensivlik” so’zlarini yozib qo’yamiz va ularni tanlab ketma-ketlikni aniqlab olamiz. Mana shundagina ikki toifadagi intensivlikning tanlanish miqdori teng bo’ladi. Bundan boshqa cheklovlar ham mavjud. Biz bir intensivlikda urinishlar soni ortib ketishini muayyan tarzda nazorat qilishimiz mumkin. Bunday sharoitda bloklar ichidagi randomizatsiya amalga oshadi, natijada bloklar cheklov vazifasini o’taydi. Ushbu muqobil variantni qo’llash orqali biz to’rtta blok, shundan ikkitasi yuqori intensivlikka, ikkitasi zaif intensivlikka ega bo’lgan bloklarni ajratib olsak, har bir blok ichida tasodifiy tanlanishlar sodir bo’ladi. Biz ideal eksperiment o’tkazish maqsadida manipulyatsiyalashga mustaqil o’zgaruvchini, o’rganishga tobe o’zgaruvchini, qolgan sharoitlarni esa idora Ichkivalidlikkaxavfsoluvchiomillar

etiladigan hamda tasodifiy o’zgaruvchilarga aylantirib, cheklangan randomizatsiyani tanlasak ham ayrim o’zgaruvchilar borki, ular eksperimentga o’z ta`sirini o’tkazmay qolmaydi. Biroq, har qanday eksperiment ideal tarzda tashkil etilmaydi, chunki real hayotda ayrim hodisalar eksperiment jarayoniga o’z ta`sirini o’tkazadi. Bunday vaziyatda eksperimentator aralashuvchi o’zgaruvchilar qachon “boshini jarayonga suqmasligini” bilishi lozim. Mustaqil o’zgaruvchini boshqaruvi ta`sirida tizimli ravishda o’zgaruvchi har qanday ko’rsatkich aralashuvchi o’zgaruvchilar deb ataladi. Masalan, yuqorida keltirilgan reaktsiya vaqti tajribamizga asoslanib chiroq yorug`ligining uch intensiv darajasini ajratib olishimiz mumkin: dastlabki 20 ta urinishni o’zida mujassamlashtirgan zaif, keyingi 20 ta urinishni o’zida aks ettirgan o’rta va nihoyat oxirgi 20 ta urinishlarni yuqori deb baholashimiz mumkin. Shunga muvofiq “insonlar chiroq yorug`ligi qanchalik intensiv bo’lsa shunchalik tez reaktsiya bildiradilar”, deb xulosa qilsak, kimdir e`tiroz bildirishi mumkin “yo’q, insonlar bir necha bor urinib ko’rib tajriba orttirganlaridan so’ng tez reaktsiya qaytaradilar”, deb. Agar kuzatuvlarga tayanadigan bo’lsak, har ikki holat ham to’g`ri. Muammo shundaki, biz eksperiment jarayoniga bevosita mustaqil o’zgaruvchi ta`sirida tizimli ravishda o’zgarib turadigan ko’rsatkichlarni aralashishiga beixtiyor imkoniyat yaratib berdik.Eksperimentator murakkab o’lchamlarni aniq tizimli tekshirishi va natijalarni Xeminguey uslubida talqin etishi mumkin, biroq, aralashuvchi o’zgaruvchilar uning barcha urinishlarini yo’qqa chiqarishi mumkin. Bunday qiyinchiliklar Coca-Cola va Pepsi-Cola brendi taqdimotida ham uchragan. Pepsi brendi o’z mahsulotini Coca-Colaga qarshi qo’yib degustatorlar ishtirokida test sinovi o’tkazadi, unga ko’ra odatda Q yozilgan stakandan Coca-Cola, M yozilgan stakandan Pepsi-Cola ichimliklarini iste`mol qilganlar. Deyarli aksariyat degustatorlar pepsi ichimliklari solingan stakanlarni ma`qul ko’rganlar. Ushbu vaziyatni kuzatib turgan Coca-Cola rahbariyati tezda chora ko’rish maqsadida boshqa eksperiment o’tkazadi. Unga ko’ra, ichimliklar emas balki, Q va M harflarining qaysi biri insonlarga ma`qulligini aniqlaydilar. Ushbu eksperiment natijasiga asoslanib, shunday xulosaga kelinadi: aksariyat Ichkivalidlikkaxavfsoluvchiomillar

insonlar M harfini ma`qul ko’radilar. Shu boisdan, ular M harfi yozilgan stakanlarni ularni ichidagi ichimlikning ta`miga qarab emas, balki, shunchaki M harfi Q harfiga nisbatan ko’proq ularga ma`qul bo’lganligi uchun ushbu stakanlarni tanlaganlarini ma`lum qiladilar. Ushbu farazni tasdiqlash uchun eksperimentni keng miqyosda quyidagi tartibda ham o’tkazilgan, unga ko’ra Q va M harflari yozilgan stakanlarga Coca-Cola ichimligi quyib berilganda ham sinaluvchilar M harfi yozilgan stakandagi ichimlikni afzal deb hisoblaganlar. Ajablanarlisi, ushbu tadqiqotlarda harflar aralashuvchi o’zgaruvchi vazifasini bajargan. Dastlabki test davomida harflar ichimliklar bilan birga o’zgarib borgan, vaholanki, degustatorlar keyinchalik ichimliklarning harfi o’zgargani bilan ta`mi bir xil ekanini aniqlaganlar. Mavzuning boshida Kuk va Kempbellar tomonidan validlikning bir qancha turlari ajratib o’tilgani haqida gapirgan va tashqi validlikka to’xtalib o’tgan edik. Validlikning yana bir turi – bu ichki validlikdir. Bunda mustaqil o’zgaruvchilarni manipulyativ holati haqiqatdan ham tobe ko’rsatkichlarning o’zgarishiga sabab bo’ldimi yoki bunga boshqa omillar ta`sir etdimi aniqlash lozim. Agar bunday o’zgarishlar mustaqil ko’rsatkichlar ta`sirida yuz bermasa, unda sabab aralashuvchi o’zgaruvchilardadir. Shu boisdan, eksperiment jarayonidagi aralashuvchi o’zgarishlardan qanday qochishni o’ylashda ichki validlikka tahdid haqida ham bosh qotirish lozim. Eksperimentatorning vazifasi aralashuvchi o’zgaruvchilar ta`sirida ichki validlikka havf soluvchi omillarni aniqlash va ularni bartaraf etishdir. Ichkivalidlikkaxavfsoluvchiomillar Fon Etilish Eksperiment jarayonida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan nazorat qilib bo’linmaydigan hodisa Eksperiment jarayonida ishtirokchilarning yoshi va tajribasini ortishi bilan bog`liq omil

Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, eksperiment shunday murakkab jarayon bo’lib, o’zida qator o’zgaruvchilar orasidagi munosabatlarni mujassamlashtiradi. Eksperimentda validlik degan muhim ko’rsatkich ham mavjud bo’lib, uning ikki turi keng tarqalgan: ichki va tashqi. Aynan ichki va tashqi validlikka xavf soluvchi omillarning ta`sirini kamaytirish orqali tadqiqotdan olingan natijalarni amaldagi samaradorlik darajasini orttirish mumkin. Saralash O’lim Testlashtirish Statistik regressiya Guruhga ishtirokchilarni saralab olish bilan bog`liq jarayon Ishtirokchilarni tasodifiy ravishda guruhdan chiqib ketishi Test o’tkazish jarayonida ishtirokchilar xulq-atvorini o’zgarishi Asosiy ko’rsatkichlarga ko’ra natijalarni guruh o’rtacha ko’rsatkichiga aralashib ketishi, mos kelmasligi

Adabiyotlar: 1. Z.T.Nishonova, Z.Qurbonova, Sh.To‘lyaganova, A.Abdiyev Psixolodiagnostika T. Fan va texnologiyalar 2008 2. Z.T.Nishonova Z.Qurbonova, D.S.Qarshiyeva, N.B.Atabayeva Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya T. Fan va texnologiyalar 20014 3. V,N.Drujinin, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2001 4. P.Press, Eksperimentalnaya psixologiya M SpB 2003 5. Mirziyev.SH.M.Tankidiy taxlil kat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbar faoliyatini kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2016-yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutni Halq so‘zi gazetasi 2017-yil 16-yanvar №11 6. Mirziyev.SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz ” O‘zbekiston” 2016 7. Mirziyev.SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. ” O‘zbekiston” 2017 8. A.A. Ivin Logika M: 2002 (uchebnoye posobiye ) 9. R. S. Nemov Prakticheskaya psixologiya M 1998 (uchebnoye posobiye )

Похожие

Eksperimentlarni o’tkazish shart-sharoitlari va bosqichlari 2

Eksperimentlarni loyihalash

Psixologik fiziologiya paydo bo’lishining tarixiy shart-sharoitlari. German Geymgols psixofiziologiyaga qo’shgan hissasi

Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya faniga kirish

Umumiy psixologiya fanining predmeti, vazifalari va metodlari