Kichik maktab yoshida ijtimoiy hayot. O’qituvchilar va tengdoshlari bilan muloqot - Психология - Рефераты

Kichik maktab yoshida ijtimoiy hayot. O’qituvchilar va tengdoshlari bilan muloqot

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

111 KB

Kichik maktab yoshida ijtimoiy hayot. O’qituvchilar va tengdoshlari bilan muloqot Reja: 1. Motivatsion-ehtiyojli soxasini shakllansihi. 2. Emotsional-irodaviy soxasini rivojlanish xususiyatlari. 3. Refleksiyani boshlang’ich shakli. 4. O’zini-o’zi baholashni shakllanishi. 5. Ahloqiy rivojlanish xususiyatlari.

Tayanch tushunchalar : kichik maktab yoshi, o`quvchi, maktab ta’limi, psixologik tayyorgarlik, o`quv faoliyati, shaxsiy tayyorgar lik, intellektual tayyorgarlik, harakat tayyorgarligi. Kichik maktab yoshida bolada ko`pgina o`zgarishlar ro`y be radi. Bu o`quv faoliyati ko`nikmalarining shakllanishi, o`z-o`zini boshqarish. dunyoni bilish munosabati shakllanishi uchun senzitiv davr hisoblanadi. Intellektual refleksiya (o`z harakatlari va ularning asoslari mazmunini anglash qobiliyati) kichik maktab yoshida nazariy ta fakkur shakllanishidan darak beruvchi asosiy yangi psixologik tuzilmadir. Nazariy tafakkur nafaqat qoidalarni, balki ularni ochish va qayta qurish vaziyatida namoyon bo'ladi. Bu yosh davrida o`zini bilish va shaxsiy refleksiya o`z imkoniyatlari chegarasini mustaqil bilish qobiliyati sifatida shakllanadi («Bu topshiriqni yecha olamanmi, yoki yo`qmi?», «uni yechish uchun menga nima halaqit beradi?», harakatning ichki rejasi (ma’lum natijaga erishishni rejalashtirish va uni oldindan ko`ra olish ko’nikmasi), ixtiyoriylik o`z-o`zini nazorat qilish ham rivojlanadi. Bola o`z xulq-atvorini boshqara boshlaydi. Uyda va jamoat joylarida o`zini qanday tutish kerakligi haqida xulq-atvor normalarini aniq tushunadi, kattalar va tengdoshlari bilan shaxs lararo munosabatda o`z emotsiyalarini boshqara oladi. Xulq-atvor normalari o`zining ichki talabiga aylanadi, unda uyatchanlik hislari paydo bo`ladi. Oliy hislar shakllanadi: estetik, ma’naviy, axloqiy (o'rtoqlik, hamdardlik, adolatsizlikka chiday olmaslik). Le kin shunga qaramay kich'k maktab yoshidagi bola uchun axloqiy jihatdan barqaror emaslik, munosabatlar va kechinmalarning doimiy emasligi xosdir. Kichik maktab yoshi davrida yetakchi bo'lgan o`quv faoliyatini tashkil etish va mazmuniga bog`liq ravishda yangi psixologik tuzilmalarning darajasida farqlar kuzatilishi mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tafakkur nazariy va empirik bo`lishi, refleksiya mazmunan va shakliy, rejalashtirish esa muhim belgilariga ko`ra va xususiy asoslarga ko`ra namoyon bo`lishi mumkin. O`quv faoliyati kichik maktab yoshidagi o'quvchi uchun nafaqat bilish jarayonlarining yuqori darajada rivojlanishi, balki shaxs xu susiyatlarini rivojlantirish uchun ham imkoniyat

yaratadi. Kichik maktab yoshi davrida bola shaxsining shakllanishi davom etadi. O`quvchining maktabdagi muvaffaqiyati uning keyingi psixik rivoji va shaxsining shakllanishida to`liq ijobiy asos bo`ladi. Buning natijasida bolaning o`z-o`zidan oilasi, o`qiyotgan sinfi va boshqa jamoalardagi o`z o'rnini anglay boshlaganini ko`rish mumkin. Yangi faoliyatga o'tish o `quvchi bolaning o`z asosiy faoliyatiga yangi munosabatni paydo qiladi. Unda burch hissi o`sa boshlaydi. U o`qish shart ekanligini va u uning burchi ekanligini, belgilab qo`yilgan qoida va talablar bajarilishi shartligini anglaydi. O`zini haqiqiy o`quvchidek his qilgan holda unda yaxshi o'qishga ehti yoj paydo bo`ladi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning axloqiy onglari I va IV sinfdagi o`qish mobaynida muhim o'zgarishlarga uchraydi va axloqiy sifatlar, bilim va tasavvurlar sezilarli darajada boyiydi va bola o`zini o'zi anglay boshlaydi. U o`ziga xos bo`lgan yaxshi-yomon xususiyatlarni bilmasa ham, lekin u o`zining «Men»ini his qiladi. O`zining vazifasi, maqsadi, uni bajarish lozimligi, uyga berilgan vazifalarni bajarish, takrorlash uning burchi ekanligi kabilarni anglab yetadi. Bu yoshdagi bolalarni maktab dasturiga kiritilmagan juda ko`p atrof-muhit hodisalari haqidagi bilimlar qiziqtiradi. Bu qiziqishlar bolaning ko`pincha e’tiborga olinmaydigan ijodiy o`yinlarga nisbatan qiziqishlarida ham namoyon bo'ladi. Bunday o`yinlarda uning ijtimoiy qiziqishlari, emotsiyalari, jamoa uchun tashvishlanish kabi hislari aks etadi. Qiziquvchanlik kichik maktab yoshidagi bolalarning keng aqliy faolligini namoyon etilish shakli hisoblanadi. Vatanga kerakli in son bo`lish uchun o`qishning muhimligi va ahamiyatini bilishi uchun ochiqlik, ishonuvchanlik, ustozining barcha topshiriqlarini bajarishga tayyorlik xususiyatlari keng ijtimoiy burch motivlari, mas’uliyatlilik samarali shartlar hisoblanadi. Maktab ta’limining dastlabki yillarida qiziqishlar, xususan, bilim egallashga nisbatan qiziqishlar, intellektual qiziqishlar sezilarli darajada rivojlanadi. Psixologlarning ta’kidlashicha, dastavval ayrim faktlarga, boshqa narsalardan ajratib olingan yolg`iz hodisalarga nisbatan qiziqish lar hosil bo'ladi. III—IV sinflarda esa sabablarni, qonuniyatlarni, hodisalar o'rtasidagi aloqa va o`zaro bog’liqliklarni bilib olish uchun bo`lgan qiziqishlar rivojlanadi. 3-sinfdan boshlab o`qishga qiziqish differensiallasha boshlay di. O`quvchilardagi bunday qiziqishlar o'zini anglash va o`z xatti-harakatiga baho berishi kabi xususiyatlarni shakllantiradi. Ki chik maktab yoshidagi bolalarning qiziqishlarida samarali o`qish uchun

halaqit beruvchi qator salbiy xarakteristikalari ham mav jud. Kichik maktab yoshidagi o'quvchilarning qiziqishlari: yetarlicha amaliy natija bera olmaydi; qat’iy emas, vaziyatli; tez qondiriladi va ustozning qo`llab-quvvatlashisiz tez so`nadi; o`quv materiali va topshiriqlar o`quvchining joniga tez tegadi va charchashni yuzaga keltiradi; kam anglanilgan, o`quvchining ma’lum bir predmetdagi nima yoqishini va nima uchun yoqishini aytib bera olmasligida ko`rinadi; umumlashtirishning pastligi, bir yoki bir nechta predmetlar- ning tashqi belgilarigagina qarab umumlashtirish; o`quvchini o`qishning o`quv faoliyatining usullariga emas, balki natijalariga yo`nalganligi. Kichik maktab davrining so`ngiga qadar o`quv ishlaridagi qiyinchiliklarni yengishga nisbatan qiziqish yuzaga kelmaydi (bu holat ko`pincha o`qituvchilarning o`zlari tomonidan amalga oshiriladi, ya’ni aksariyat hollarda o'quvchining qiyinchiliklarni yengishga harakati emas, balki natija baholanadi). Bularning barchasi kichik maktab yoshida qiziqishlarning yetarli daraja da rivojlanmaganligi bo`lib, ba’zan o`qishga nisbatan yuzaki munosabatni keltirib chiqarishi mumkin. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilardagi motivlarning umumiy dinamikasiga nazar tashlansa, quyidagilarni ko`rish mumkin: kichik maktab davrining boshida maktabda bo`lishning tashqi jihatlariga (partada o`tirish, forma kiyish portfel ko`tarish va h.k.), so'ngra birinchi o`quv mehnati natijalariga (birinchi bor harf va sonlarni yoza olishlariga, o`qituvchining bahosiga), keyinchalik, jarayonning o`ziga, o`qishning mazmuniga va shundan so'nggina bilimlarni olish yo`llariga qiziqish kuchli bo`ladi. O`qishning ijtimoiy ahamiyatini tushunish (2-3-sinflarda) o`qish mazmunini va bilimlarni egal lash yo`llariga qiziqish bilan mustahkamlanishi zarur. Bunday holda kichik maktab davrining oxirlariga borib, o'qishga nisbatan motivatsiyaning pasayishi ko'zga tashlanmaydi. Bilish motivlari quyidagicha o`zgarib boradi: kichik mak tab yoshidagi o'quvchilarning qiziqishlari alohida bir faktlarga qiziqishdan, qonuniyat va prinsiplarga qiziqishga aylanib boradi. Oxirgi yillarda o`tkazilgan psixologik

tadqiqotlar kichik maktab yoshining o'rtalariga borib bilimlarni o`zlashtirish yo'llariga qiziqish yuzaga kelishi mumkinligini kо`rsatib berdi. Kichik mak - tab davrida mustaqil ta’lim motivlari ham yuzaga kelib, lekin ular eng oddiy shaklda - bilimlarni olish qo`shimcha manbalariga va qo`shimcha kitoblarni vaqti-vaqti bilan o`qishga qiziqish bilan yu zaga keladi. Ijtimoiy motivlar birinchi sinfga kelganida differensial bo`lmagan umumiy tushunishdan o qish va o`rganishning zarurligi sabablarini chuqur anglashga, «o`zi uchun» o`qish mazmunini anglab yetishga tomon o`zgarib, ijtimoiy motivlarni amaliy xarakter kasb etishiga sababchi bo`ladi. Bu yoshdagi vaziyatli ijtimoiy mo - tivlar o`qituvchining qo`llab-quvvatlashini olishga nisbatan bo’lgan ehtiyoji hisoblanadi. Bolaning ustoziga bo’lgan munosabati yomon baho olib xafa bo`lgan taqdirda ham ijobiy va unga ishonch bildirishi saqlanib qolaveradi. Unda o`rtoqlari va sinfdoshlari o`rtasida mavqeli bir o`rinni egallashga harakat yuzaga kelib, asta-sekinlik bilan o`rtoqlari fikrlariga asoslanish paydo bo’ladi. O`quv faoliyati kichik maktab yoshidagi bolalarda o`qishda ma’lum yutuqlarga erishish ehtiyojini qondirishga, shuningdek, tengdoshlari orasida o`z o`rniga ega bo`lishiga imkoniyat ham yaratadi. Aynan ana shu o`rin yoki mavqega erishish uchun ham bola yaxshi o'qishga harakat qiladi. Bu yoshdagi bolalar doimiy ravish da o`zlari erishgan muvaffaqiyatlarini boshqa tengdoshlari muvaffaqiyatlari bilan solishtiradilar. Ular uchun doimo birinchi bo`lish nihoyatda muhim. Kichik maktab davrida bolalardagi musobaqaga kirishish motivi tabiiy psixologik ehtiyoj hisoblanib, bu motiv ularga kuchli emotsional zo`riqishni beradi. Bu xususiyatlar aslida bog`cha davridan boshlab yuzaga kela boshlaydi va kichik maktab davrida, shuningdek, o`smirlik davrida ham yaqqol ko`zga tashlanadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar kattalarning u haqidagi fikr va bergan baholariga qarab, o`zlariga o`zlari baho beradilar. Shu ningdek, o`quvchining o`ziga-o`zi beradigan bahosi, turli faoliyatlaridagi muvaffaqiyatlariga ham bog`liq bo`ladi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda o`z-o`ziga beradigan baholari turlicha - yuqori, adekvat - mos yoki past bo'lishi mumkin. Bu yoshdagi bolalarda mavjud bo`lgan ishonuvchanlik, ochiqlik, tashqi ta’sirlarga beriluvchanlik, itoatkorlik kabi xususiyatlari ularni shaxs sifati da

shakllantirish uchun yaxshi imkoniyat yaratadi. Kichik maktab davrida boshqarishdan o`z- o`zini boshqarishga o`tishi nihoyatda muhimdir. Yetakchi bo`lgan o`quv faoliyatidan tashqari boshqa faoliyatlar - o`yin, muloqot va mehnat faoliyati ham o`quvchi shaxsi rivojiga bevosita ta’sir ko`rsatadi. Bu faoliyatlar asosida mu vaffaqiyatga erishish motivlari bilan bog`liq boigan shaxs xususi yatlari tarkib topa boshlaydi. Kichik maktab davrini bolaning tur li faoliyatlarda muvaffaqiyatga erishishini belgilab beruvchi asosiy, shaxsiy xususiyatlarni yuzaga kelish va mustahkamlash davri deb hisoblash mumkin. Bu davrda muvaffaqiyatga erishish motivlari tarkib topa boshlaydi. Bu yoshdagi bolalar soatlab yolg`iz hol da sevimli mashg`ulotlari bilan shug`ullanishlari mumkin va shular asosida ularda mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari shakl lanadi. Kichik maktab davridan boshlab o'quvchilarni mustaqil mehnat faoliyatiga amaliy va psixologik jihatdan tayyorlashga e’ti bor beriladi. Bu davr ichida bolalarda mehnatga nisbatan ongli, ijobiy munosabatda bo`lish asoslari tarkib topa boshlaydi. Ularda mehnatga havas uyg'onadi, mehnatga va mehnat ahllariga hurmat bilan qarash, ijtimoiy foydali ishlarda qatnashishga intilish singari fazilatlar tarkib topadi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda mehnatsevarlik, asosan, o`qish va mehnat faoliyatida rivojlanadi va mustahkamlanadi. Kichik yoshdagi o`quvchilar zarur bo`lgan harakat va amallarni darhol o`zlashtirib va egallab ololmaydilar, ko`proq ortiqcha va chalkash harakatlar qiladilar. Mehnat jarayonidagi turlicha ish harakatlarini, chunonchi: tikish, to'qish, kiyish yoki taxtalarni randalash kabi ish harakatlarni qiynalmasdan va birmuncha silliq bajaradigan bo`lishi uchun har bir ishda har qanday harakatlar qilish kerakligini va bu harakatlarning qay yo`sinda amalga oshirilishini aniq bilib olish va esda qoldirish ke rak bo`ladi. Harakatlarni qayta-qayta takrorlash, mashq qilib borish natijasida kichik yoshdagi o`quvchilarda uchrab turadigan or tiqcha va chalkash harakatlar yo`qolib boradi. O'qituvchilar mehnat darslarida o`quvchilarning mehnatiga yetarli darajada e’tibor berishlari, mehnat darsiga alohida tayyor garlik ko`rishlari, o`quvchilarning har bir harakatlarini ziyraklik va kuzatuvchanlik bilan nazorat qilishlari, ularga individual munosabatda bo`lishlari maqsadga muvofiqdir. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining mehnati: — bolalarni yosh, individual va jismoniy rivojlanishiga mos bo`lishi;

— o`quvchilar uchun qiziqarli bo`lishi; — undan kundalik ish jarayonida o`z-o`ziga xizmat qilishga asoslanganligi; — jamoa bo`lib mehnat qilish orqali bolalarda bir-biriga nis batan hamkorlik, do`stlik, o'rtoqlik tuyg'ularini shakllantirishi; — o`quvchini o`zini tuta bilishga, sabr-toqatli bo`lishga, qiyinchiliklarga bardosh berishga o`rgatadigan va ularni shakllantirishi; — o`quvchi o`z mehnati nai'jasidan bahramand bo`ladigan mehnat xususiyatlariga ega boiishi lozim. Bola o`z mehnat mahsuli sinf yoki maktab jamoasiga, jamoatchilikka manfaat keltirayotganligini bilib, undan xabardor bo`lib borsa undagi ijtimoiy foydali mehnatga bo'lgan ishtiyoq ya na ham ortadi va mehnatga nisbatan faol, ijodiy va ongli mu nosabat shakllana boradi. Mehnatsevarlik bolada o`zi qilayotgan mehnati unga zavq bergan taqdirdagina yuzaga keladi va rivojla nadi. Bu davrda mustaqillikning poydevori yuzaga kelib, o`quv va zifalarini mustaqil bajarish layoqati yuzaga keladi. Mustaqillikka moyillikning rivojlanishi ikki yo`nalish asosida amalga oshiriladi. 1. Mustaqillikning shaxs xislati sifatida vujudga kelishi ijti moiy muhitga bog`liq. Bu bog`liqlik mustaqillikka bo`lgan ehtiyojni qondirish imkoniyatlari sohasida va qadriyatlarda ifodalangan mustaqillik mazmuni xarakterida ifodalanadi. 2. Mustaqillikning shaxs xislati sifatida shakllanishida indi vidual xususiyatlar, shaxs yashaydigan va mehnat qiladigan jamoada vujudga kelgan munosabatlarga hamda shaxsning qobiliyatlariga, uning faolligiga bog`liq bo'ladi. Bolada mustaqillik xususiyatining shakllanishi asosan kattalarga bog`liq. Agar bola haddan ziyod ishonuvchan, itoatkor. ochiq xususiyatli bo`lsa, unda asta-sekinlik bilan bo`ysunuvchanlik, tobelik xususiyati mustahkamlana boradi. Biroq bolani erta mustaqillikka undash, unda ba’zi salbiy xislatlarning shakllanishiga ham oli b ke lishi mumkin, chunki u hayotiy tajribalari kamligi uchun asosan, kimlargadir taqlid qilgan holda harakat qilishi mumkin. Mustaqillikni shakllantirish uchun bolaga mustaqil bajaradigan ishlarni ko`proq topshirish va unga ishonch bildirish nihoyatda muhimdir. Shuningdek, shunday bir ijtimoiy psixologik muhit yaratish kerakki, unda bolaga biron-bir mas’ul vazifani mustaqil bajarishni

top shirish, bu ishni bajarish jarayonida bola o`zini tengdoshlari, katta lar va boshqa odamlarning lideri deb his qilsin. Ana shu his bolada mustaqil bo`lishga undovchi motivlarni yuzaga keltiradi. 7—11 yoshli bolalar o`zlarining individual xususiyatlarini anglay boshlaydilar. Bolaning o`z-o`zini anglashi ham jadal rivojlana bo radi va mustahkamlana boshlaydi. Bu davrda bolalar o`zlarining ismlariga yanada ko'proq ahamiyat bera boshlaydilar va ularning ismlari tengdoshlari va atrofdagilari tomonidan ijobiy qabul qilinishiga harakat qiladilar. Bolani o'zining tashqi ko`rinishi va gavda tuzilishiga beradigan bahosi ham o`z-o`zini anglashida ahami yati juda katta. Kichik maktab davrining oxiriga borib bolalar, ayniqsa, qizlar o`zlarining yuz tuzilishlariga alohida e’tibor bera boshlaydilar. Kichik maktab yoshidagi oquvchining o`quv faoli yati jarayonida o`zidagi xulq-atvorni va faoliyatni o'zi tomonidan muvofiqlashtirish qobiliyati rivojlanadi, ongli ravishda bir fikrga kela olish qobiliyati rivojlanadi, o`z faoliyatini o`zi uyushtirishga hamda bilim olish jarayoniga bo'lgan qiziqishining qaror topishiga yordam beradi, o`quvchi xulq-atvorini motivlashtirishi ham o zgaradi. Bunda oo'stlari va jamoaning fikrlari asosiy motivlar bo`lib qoladi. Axloqiy his- tuyg`ular va shaxsning irodaviy xusu siyatlari ham shakllanadi Boshlang`ich sinf o'quvchilarida iroda tarbiyasi tashabbuskorlik, dadillik, o`zini tuta bilish, sabotlilik, chidamlilik, qat’iylik, kamtarlik va intizomlilik kabi irodaviy sifatlarni o`stirish va mustahkamlashdan iboratdir. Iroda tarbiyasi bolalarda yomon sifatlar paydo bo`lishining oldini olish va agar bunday sifatlar paydo bo`lsa, ularni yo`qotishdan iboratdir. Bolalar irodasining salbiy tomonlaridan biri o`ziga ishonmaslikdir. O`ziga ishonmaslik holati o`qish, mehnat, o`yin va shu kabi faoliyatlarda tez-tez qaytarilib turadigan muvaffaqiyatsizliklar tufayli yuzaga keladi. F. I. Ivashchenko tomonidan o'tkazilgan tekshirishlarning ko`rsatishicha, o'qish sharoitida o`quvchilarning o`zlariga ishon maslik holatlari asosan quyidagi sabablar tufayli yuzaga keladi: «a) o'qishda izchillik prinsipiga rioya qilmaslik tufayli; b) o`quvchilarga kuchlari yetmaydigan, ya’ni ortiqcha talab qo`yib yuborish orqali; d) ayrim pedagoglar, ota- onalar va shuning bilan birga sinf- doshlarning o`quvchilar kuchiga, xotira qobiliyatlari va fahm-farosatlariga ishonchsizlik bildirishi tufayli; e) ana shunday o`quvchilarni yomon baho olganliklari uchun qo`rqitish va jazolash orqali».

Iroda tarbiyasi tafakkur va hissiyotlar tarbiyasi bilan mahkam bog`liqdir. Biz bolalarda tafakkurni taraqqiy ettirishimiz bilan bir ga, ularda o`z oldiga to'la anglab, muayyan maqsadlar qo`ya olish va juda yaxshi asoslangan qaror va harakatlarni tanlay ola bilish qobiliyatini ham tarbiyalaymiz. Bolalarda ijobiy axloqiy hislarni tarbiyalar ekanmiz, buning bilan axloqiy qaror qabul qilishga va shuning bilan birga, o`z qaror hamda harakatlariga axloqiy baho berishga odatlantirib boramiz. Vatanparvarlik va vijdoniy burch hissini tarbiyalash ayni vaqtda boshlang'ich sinf o`quvchisining harakat motivlarini tarbiyalash hamdir. 5—6 yoshlarda ko`zga tashlangan bolalarning xususiyatlari ki chik maktab yoshi davomida rivojlanadi va mustahkamlanadi. O`smirlik davrining boshlariga kelib, juda ko`pgina shaxsiy fazilatlar shakllanib bo'ladi. Bolalarning individualliklari ularning bilish jarayonida ham ko`rinadi. Bu davrda bolalarning bilimlari kengayadi va chuqurlashadi, ko`nikma va malakalari takomillashaa. 3—4-sinflarga borib. aksariyat bolalarda umumiy va max sus layoqatlar ko'zga tashlanadi. Kichik maktab davrida hayot uchun nihoyatda ahamiyatli bo`lgan muvaffaqiyatga erishish motivi mustahkamlanadi, bu esa o`z-o`zidan boshqa layoqatlarni jadal rivojlanishiga olib keladi. Kichik maktab yoshidagi bolalar shaxsi rivojlanishiga ularning atrofidagi odamlar, ota- onasi va ayniqsa o'qituvchi bilan bo`ladigan munosabati katta ta’sir korsatadi. 3—4 sinflarga borib bo la uchun uning o`rtoqlari bilan munosabauning ham ahamiyati ortadi. Bu munosabatlardan kattalar ta’lim-tarbiya maqsadlarida foydalanishlari mumkin. 1—4 sinf о ’quvchilari o`z-o`ziga xizmat ko`rsatish, turli materiallardan har xil buyumlar yasash, o`simliklar ekib o`stirish, uydagi yumushlarga qatnashish kabi bir qancha ishlarda ishtirok etadilar va bu sohada dastlabki ko`nikma va malakalarni hosil qiladilar. Kichik maktab yoshidagi bolalarning emotsional xususiyatlari. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning hislari o`zin : ng ancha barqarorligi, anglanganligi bilan maktabgacha yoshdagi bolalarning hislaridan farq qiladi. bu hislar anchagina osoyishtalik bi lan o`tadi. ancha chuqur va kuchli bo`lib qoladi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning umumiy emotsional tonusida hushchaqchaqlik, ruhiy tetiklik kayfiyati ustunlik qiladi. Darslarda va tanaffus vaqtlaridagi o`yinlarda ular quvnoq va tetik bo’ladilar. Bunday holat esa kichik maktab yoshidagi о ’quvchilarning emot sional hayotida norma bo ’ lib hisoblanadi.

Kichik maktab yoshidagi bolalarning emotsional hayoti ta’lim va tarbiyaning ta’siri ostida ancha kengayadi. Maktabgacha yosh dagi bolalarning hislaridan farqli ravishda kichik maktab davri da hislarning yo`nalganligida katta tabaqalanish yuzaga keladi. Bu yoshda oliy hislarning barcha turlari rivojlanishni boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning his-tuyg`ulari ular ning faoliyatida namoyon bo`ladi va rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi o'quvchilar o`zlarining har bir faoliyat natijalariga baho bera oladilar. Baho kishida qoniqish va qoniqmaslik hislarini yu zaga keltirishi mumkin bo`lib, bu hislar bolani yaxshi o'qishga ruhlantiradi. Ba’zan past baho olish orqali yuzaga kelgan salbiy his lar chuqurlashib, o`qituvchining noto`g`ri reaksiyasi va kattalarning doimiy tanbeh va tanqidlari oqibatida bolaning xarakter xislatiga aylanib qolishi mumkin. Boshlang`ich sinf o'quvchilarining faoliyatlari uchun ijobiy baho olishlariga yordam beruvchi asosiy hislardan biri intellektual hislardir. Odamning aqliy faoliyati bi lan bog’liq bo'lgan hislar intellektual hislar deb ataladi. Bilishga qiziqish, taajublanish va hayron qolish hislari, ishonch, ishonchsizlik va shubhalanish hislari intellektual hislar qatoriga kiradi. Bunday hissiyotlar har xil nazariy va amaliy savollar tug`ilganida, vazifa va masalalarni hal qilish chog`ida, biror yangilikni o`zlashtirish va bilish chog`ida paydo bo`ladi va his qilinadi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning intellektual hislari bi lish jarayonida rivojlanadi. O`quv faoliyatida bolalar katta hajmdagi bilimlar va faktlarga duch kelib, ular bolalarda taajublanish, ishonchsizlik, quvonch hislarini yuzaga keltirib, qiziquvchanlik, urinchoqlik va shu kabi boshqa hislarning shakllanishiga asos boMadi. O`qish jarayonida yoshi kattalashib, tajribasi orta borgan sa ri, oqilona urinchoqlik rivoj topa boradi. Bu his odamning il miy tadqiqot ishlari bilan samarali shug`ullanishini rag`batlantiradi. Bilishga qiziqish maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga xos bo’lgan xususiyatlardandir. Bilishga qiziqish kichik maktab davrida o'ziga xos yo`nalishni oladi. Ular har bir o`rgangan narsalariga taajublanish bilan qaraydilar. Respublikamizda M.G.Davletshin rahbarligida M.A.Maqsudova tomonidan «Birinchi sinf o`quvchilarida ta’lim jarayonida bilishga oid qiziqishlarning o`sishi» mavzuida ilmiy tadqiqot olib borilgan. Tadqiqotlar shuni ko`rsatdiki, o`quv yilining boshida o`quvchilar o`z qiziqishlarini

«yoqadi», «yaxshi ko`raman» kabi umumiy motivlar bilan namoyon qilsalar, 1-sinf o'quvchilarining o`qish faoliyatidagi muvaffaqiyatlari munosabati bilan ularning bu faoliyati mazmu ni naqadar o`qishga berilishida aks etar ekan. O'quv yilining oxirida bolalar o`zlari uchun yangi bo’lgan faoliyat turlari — konstruktorlik, mehnat turlari bilan qiziqa boshlaydilar. 1-sinf o`quvchilari bilish qiziqishlarini samarali rivojlanish shart-sharoitlari ta’limda samara li metodlarni qo`llashga bog`liqdir. Jumladan. mashq va vazifalarning mazmunini tanlash, o`quvchilarning darsdagi diqqatini faollashtirish, ishning o`yin shakllari, musobaqa turlari va h.k. Taajjublanish hissi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda bun day his ularga qandaydir odatdan tashqari, noma’lum biror nar sa ta’sir qilganida tug`iladi. Boshlang`ich sinf o'quvchilari kut- magan voqealar sodir bo`lganida ulardan taajjublanadilar. Bilish jarayonida taajublanish hissi xursandlik tariqasida o`tadi. Bu hol samarali bilish faoliyatining doimiy yo`ldoshidir. «Voqealarni ku zatib borayotganimizda biz o'zimizda tug'ilgan hislardan mamnun bo'lamiz, bu mamnuniyat esa intellektual xursandlikdir (D. R.Dekart). Kutilmagan bir narsa sababli tug`ilgan taajublanish kichik maktab yoshidagi o'quvchilarni dastlabki qarashda kam uchraydigan va odatdan tashqari bo’lib ko'ringan narsalarni diqqat bilan ko’zdan kechirishga majbur etadi. Shunday qilib. taajublanish boshlang'ich sinf o'quvchilarini hodisalarni bilishga g`oyat dara jada rag'batlantiradi. Hayron qolish hissi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda hayron qolish hissi kuchli bo`lib, tushuntirilayotgan yangi materialni, tadqiq qinnayotgan faktlarning sabablarini topishda qiynalib qolgamda, bu faktlarni shu damgacha ma’lum bo`lib turgan hodisalar guruhiga kiriiolmay qolganida va shu kabi hollarda bolada hayron qolish hissi tug`iladi. Bu his ham kichik maktab yoshidagi o’quvchilaming bilish faoliyatini yanada kuchaytirishga yo’llovchi kuchli vositadir. Ishonch hissi. Narsa va hodisalar o`rtasidagi bog'lanishlar va munosabatlarning to`g`riligi kichik maktab yoshidagi bolalarning tafakkuri jarayonida aniqlanib, mantiqiy ravishda chiqarilgan xu losalar bilan amaliyotning o`zida yaqqol isbot bo`lganida ularda ishonch hissi tug`iladi. Shubhalanish hissi kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda to`liq rivojlanmagan bo`lib, bu his asta-sekinlik bilan o`quv jarayonida bolaning o`zi chiqargan qoidalari yoki

nazariyalariga zid bo`lib, ular bilan to`qnashib qolganida tug`iladigan hissiyotdir. Bu juda muhim hissiyot bo`lib, u to`plangan dalillarni va aytilgan qoidalarni har tomonlama tekshirib ko`rishga rag`batlantiradi. «Samarali ilmiy faoli yat uchun doimo shubha bilan qaramoq va o`z-o`zingni tekshirib turmoq zarur» (I.P. Pavlov). Bu hislar bola qiyinchiliklarni yengib, o`z ishida ma’lum muvaffaqiyatlarga erishganida ahamiyatli ravish - da rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi bola o`qish va yozishni bilib olganida, o`zi misol yoki masalani yechishni o`rganib olganida juda katta xursandchilik hissini boshidan kechiradi. O`quvchilarda o`z mehnatidan xursand bo`lish hissini iloji boricha ko`proq yuza - ga keltirish va uni bola xarakterining emotsional jihatiga aylantirish boshlang`ich sinf o`qituvchisining asosiy vazifalaridan biridir. Ki chik maktab yoshidagi o`quvchilarning intellektual hislari uning bi lish qiziqishlari bilan bog`liqdir. Boshlang`ich sinf o`quvchisi nima bo`lganiga, qayerda, qachon va qanday qilib bo`lganiga juda qiziqadi, shuningdek, uni «Nima uchun bo’ldi?» savoliga javobga nisbatan shu voqea bilan bog`liq bo`lgan faktlarning o`zi qiziqtiradi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchi doskaga chaqirilganda u o`qib berishga yoki yozib berishga qo`rqib, uyalib xijolat tortsa, bunday o`quvchilarni tez-tez doskaga chiqara berish kerak, ana shunda u tortinmaydigan bo`lib qoladi. Qayta-qayta doskaga chiqaverish natijasida qo`rquv hissi susaya beradi va u nihoyat butunlay «so`nib qolishi» va yo`q bo`lib ketishi mumkin. Albatta, bunda shu hislarni tug`diruvchi manbaning takrorlana berishi emas, balki odamning salbiy kechinmalardan qutulish istagi muhim rol o`ynaydi. «Lekin bu qonuniyat faqat oddiy va tez o`tib ketadigan hislarga ya’ni, bolaga bir xilda ta’sir qiluvchi va mazmuni chuqur bo`lmagan obyektlar sababli tug`iladigan hislargagina taaluqlidir. Murakkab, chuqur hislar bolada shu hislarni tug'dirgan obyekt lar bizga qayta- qayta ta’sir o`tkaza berganida yo`q bo`lib ketmaydi, balki, aksincha, yana ham kuchli va barqaror bo`lib qoladi. Masalan, musiqa asarlarini qayta-qayta eshitish natijasida bizning estetik hislarimiz chuqur va kuchli bo`lib qoladi. O`zimiz yaxshi ko`rgan, o`zimiz uchun qadrli bo`lgan joylarga har safar borganimizda bizning shu joylarga bo`lgan hislarimiz, mehrimiz, odatda, kuchaya boradi. Ayrim emotsional kechinmalarning «so`nib qolishi»da boshqa qonuniyatlar ham bor. Masalan, qarama-qarshi his lar ba’zi nisbatlarda bir-birini

yo`qotib yuborishi mumkin. Salbiy his paydo bo`lib turganida kuchliroq ijobiy his yuzaga keltiradigan sabab paydo bo`lib qolsa, u holda salbiy his so`nib qolishi, yo`qolishi mumkin. Masalan, bola yiqilib tushib, yig`lab turibdi. Onasi shu paytda kelib qolib, uni erkalatdi. Bu erkalash ijobiy hislarning paydo bo`lishiga kuchli sababchi bo'ladi, shuning uchun ham bola da ko`z yoshi o`rniga kulish, xursandlik paydo bo`ladi. O`quvchidagi cho`chib turish hissini qayta-qayta doskaga chiqarish yo`li bilangina yo`q qilib qolmasdan, balki bolada qarama-qarshi hislarni tug`dirish yo`li bilan ham bu cho'chishlikni oldini olish mumkin. Masalan, birinchi sinf o`quvchisining xavotirligining sababi uning o`z kuchiga ishonmaganligida bo`Isa, unga oson bajara oladigan vazifalarni berish kerak. Shu vazifalarni bajara olgani uchun kattalar tomonidan rag`batlantirilishi, maqtalishi bolada ijobiy hislarning tug`ilishiga yordam beradi, xavotirlik hissi esa yo`qoladi. Shuning uchun ham doska oldida u o`zini dadilroq his etadi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda intellektual va axloqiy his lar, o`rtoqlik, do`stlik hislari katta o`rin ola boshlaydi. Vatanparvarlik, vijdoniy burch hissi va shu kabi hislar paydo bo`ladi va o`sadi. Axloqiy hislarning rivojlanishiga jamoaviy ishlar, o`qish mazmuni, turli jamoat tashkilotlari va shubhasiz o`qituvchining shaxsiy namunasi ta’sir ko`rsatadi. O`qishning boshida aynan shu O `qituvchi shaxsi kichik maktab yoshidagi o`quvchining juda ko`p axloqiy hislarining rivojlanishini belgilab beradi. Birinchi vaqtlarda o'quvchi sinf jamoasi bilan o`qituvchisi orqaligina bog`langan bo'ladi. O`qituvchi bola uchun barcha diqqat-e’tibori va hislari qaratilgan markaziy figura bo`lib hisoblanadi. Bilimli, mahoratli, bolalarni sevuvchi pedagog o`qishning keyingi bosqichlarida ham o`quvchilarining o`ziga bo`lgan shunday munosabatini saqlab qoladi. Lekin keyinchalik bu muhabbat, bog`liqlik ustozi va sinf jamoasi, o`rtoqlari, do`stlari o`rtasida bo`linadi. Shunga qaramasdan boshlang`ich sinf o`quvchisi uchun o `qituvchi asosiy avtoritet hisoblanadi. U o'qituvchisi haqida uyida jo`shib va hurmat bilan gapiradi. O`qituvchining ta’siri ostida asta-sekinlik bi - lan o`quv, mehnat va o`yin faoliyatlarida har bir sinfdoshi uchun tashvishlanish, jamoa (kollektivizm) hissi paydo bo`ladi. Bu esa bolalardagi o`rtoqlik hissining rivojlanishiga zamin bo`ladi. Bola lar o `qishda past o`zlashtirayotgan o`rtoqlariga yordam berish- ga harakat qiladilar. Bu motivlar shunchalik chuqur va kuchli bo'ladiki, ular maqsadlariga erishish uchun juda ko`p qiyinchiliklarni: o'zlashtirmayotgan o`rtog`ining dangasaligi,

o`zining darslarini tayyorlashga tezroq ulgurishi, ba’zan esa hatto ota-onalarning qarshiliklarini ham yengishi kerak. Bunday vaziyatlarda bolada shakllanayotgan mas’uliyat hissi qiyinchiliklarni yengishga va o`z ishini muvaffaqiyatli bajarishiga yordam beradi. Birinchi sinfda o`quvchi o'qituvchisining tanbehlari o`rtoqlarining oldida yoki o`ziga yolg`iz berilganiga e’tibor bermasa, ikkinchi sinfda o'rtoqlari oldida berilgan tanbehlardan uyaladigan bo`lib qolishi bolaning o`zini jamoa a’zosi sifatida to`liq his etayotganidan va o'rtoqlari uni hurmat qilishlarini istayotganidan dalolat beradi. Estetik hislar birinchi navbatda bolalarning badiiy asarlarni idrok qilish jarayonida namoyon bo'ladi. Uchinchi sinfga borib bolalar ustozi o`qiyotgan she’rlarning nafaqat mazmuniga, balki o'qilishidagi go`zalligiga ham e’tibor beradilar. Badiiy asarlarni o'qiyotganlarida va kinofilmlarni ko'rayotganlarida bolalar aso san asar qahramonlarining axloqiy sifatlarini baholaydilar. Ba-diiy asarning estetik tomoni pedagog tomonidan bolalarga ko`rsatilishi kerak. Ana shunday o`rgatish bo`lgan taqdirdagina kichik maktab yoshidagi bolalar ularga mos bo'lgan musiqiy asarlarga emotsional baho bera oladilar. Kichik maktab davrida shaxslararo munosabat. Birinchi bor maktabga kelgan bola o`z atrofdagilari bilan psixologik jihatdan yangi munosabat tizimiga o`tadi. U hayotining tubdan o'zgarganini, unga yangi majburiyatlar, nafaqat, har kuni maktabga borish, balki o`quv faoliyati talablariga bo`ysunish ham yuklatilganligini his eta boshlaydi. Bola insoniy munosabatlar tizimida ham alohida o`rin egallayotganini bila boshlaydi. Ota- onasi, yaqinlari, atrofdagilari unga yosh boladek emas, balki o`z vazifalari, majburiyatlari bor bo`lgan, o`z faoliyat natijasiga ko`ra hurmatga sazovor bo`lishi mumkin bo`lgan alohida shaxs sifatida munosabatda bo`ladilar. Oila a’zolarining bola o`quv faoliyati, yutuqlari bilan qiziqayotganligi, shuningdek, uni nazorat qilayotganligi, unga qilinayotgan yangi muomala, munosabat uning ijtimoiy mavqei o`zgarganligini to`la his etishiga, o`ziga nisbatan munosabatining o`zgarishiga asos bo`ladi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilaming muhim xususiyatlaridan biri ulardagi o`qituvchiga ishonch hissi bo`lib, bunda o`qituvchining o`quvchiga ta’sir ko`rsatish imkoniyati juda kattadir. Bola o`qituvchini aql sohibi, ziyrak, sezgir, mehribon inson deb biladi. O`qituvchining obro`si oldida ota-onalar, oilaning boshqa a’zolari, qarindosh urug`larining nufuzi keskin kamayadi. Shu sababli, bolalar o `qituvchining har bir so'zini qonun sifatida qabul qiladilar. Demak, ki chik maktab

yoshidagi o`quvchilar rivojida yetakchi bo`lgan o`quv faoliyati o `qituvchi shaxsi va o’quvchi bilan munosabat uslubining ahamiyati juda kattadir. Kichik maktab davrida bolaning boshqa insonlar bilan munosabatlarida katta o`zgarishlar ro`y beradi. Bolaning muloqoti endi aniq maqsadga qaratilgan bo`ladi. Bunga sabab bir tomon dan o`qituvchining doimiy ravishda unga ko`rsatadigan faol ta’siri bo`lsa, ikkinchi tomondan o`quv jamoasining ko`rsatadigan ta’siridir. Chunki, o'qituvchi bolaga ota-onaga nisbatan ko'proq ravish da normativ talablar qo`yadi. Bundan tashqari bolaning oilasi va tevarak atrofdagi odamlar bilan ham muloqotida katta o`zgarishlar bo`ladi. Oilada endi bolani ma’lum bir majburiyat va huquqlari bo`lgan shaxs sifatida qabul qilinadi va bu o`z-o`zidan bola bilan bo`lgan munosabatlarda o`z aksini topadi. Atrofdagilar bilan mu - nosabatda esa bola o`z «Men»ini namoyon etishga harakat qila di. L.S.Vigotskiyning ta’kidlashicha, faqat jamoaviy hayot ichida va ijtimoiy munosabatlar ta’sirida bolaning individual xulq-atvori shakllanadi. Faqat o`qituvchigina o`quvchisiga turli qat’iy talablar qo`yib, ularning xatti-harakatlarini baholay oladi, bolaning ijtimoiylashuviga sharoit yaratib, uni huquq va burchlar - ijtimoiy makoni tizimida standartlashuviga olib kela oladi. O’qituvchining muno sabat uslubi o`quvchining faolligiga bevosita ta’sir ko`rsatadi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchi faolligining asosan uch xil ko'rinishi mavjud bo`lib, bular: jismoniy, psixik va ijtimoiy faollikdir. O'qituvchining dars jarayonida har bir о ’quvchiga ta’sir ko'rsatishi uchun qulay imkoniyati bor. O`quv faoliyatining boshlanishi jarayonida bolaning kattalar va tengdoshlari b'lan qiladigan muomala-munosabatlari yangicha tus ola boshlaydi. «Bola-katta» munosabati «bola-ota-ona» munosabatidan tashqarida yuza ga keladi. Chunki, o `qituvchi bolaga ota-onaga nisbatan ko`proq ravishda normativ talablar qo'yadi. Birinchi bor maktabga kelgan bola hali o`zini to`liq anglashi va o`z xatti-harakatlarini aniq bilishi qiyin. Faqat o`qituvchigina bolaga me’yorlar qo'yishi, ular ning xatti-harakatlarini baholashi, o`z xatti-harakatlarini boshqa lar bilan moslashtirishga sharoit yaratishi mumkin. Boshlang`ich sinfda o`quvchilar o`qituvchi tomonidan qo'yiladigan yangi shartlarni qabul qiladilar va ularning qoidalariga to`la amal qilishga harakat qiladilar. Bola uchun o`qituvchi uning psixologik holatini belgilab beruvchi asosiy figura hisoblanib, bu holat uning nafaqat sinfdagi, balki, umuman tengdoshlari bilan bo`ladigan munosabatiga, bu munosabat esa o`z-

o`zidan oilasidagi munosabatlariga ham ta’sir ko`rsatadi. Shuningdek, bu munosabatlar uning o`quv faoliyati muvaffaqiyatini ham belgilab beradi. O`qituvchining bolaga munosabati uning o'rtoalari va oilasi bilan bo`lgan munosabatiga ham bevosita o'z ta’sirini ko`rsatadi. Shuni ham alohida ta’kidlab o`tish kerakki, yangi muloqotning xarakteri kichik maktab yoshidagi o`quvchi ta’limining motivlariga, undagi axloqiy sifatlarning rivojlanishiga, o`z-o`ziga beriladigan bahoning shakllanishiga hamda bolaning qiziqishlari darajasiga sezilarli ta’sir ко rsatadi. Bolalarning o`quv faoliyati muvaffaqiyati hamda shaxsining shakllanishi ko`p jihatdan ularning o`qituvchis. bilan munosabatlaridagi o`ziga xos xususiyatlariga, sinfdagi o`z mavqeini qay darajada anglab yetishiga, tarkib topgan o`quvchilar jamoasi bilan o`zaro munosabatlariga bog liq bo`ladi. Kichik maktab yoshining oxiriga kelib an’anaviy ta’lim tizimida chuqur motivatsion inqiroz kuzatiladi (ba’zan uni motivatsion vakuum ham deb ataladi). Bunda yangi ijtimoiy pozitsiyani egallash bilan bog’liq motivatsiya yo`qoladi (o’qish hayotiy majburiyatlardan biriga aylanadi), o`qishning mazmunli motivlari mavjud bo`lmaydi, shakllanmagan bo'ladi. Inqiroz belgilari quyidagilarda namoyon bo'ladi: maktabga umuman salbiy munosabat, unga borish majburiy emas, o`quv topshiriqlarini bajarishni istamaslik, o'qituvchilar bilan nizolashishlar. Bola o`quv faoliyatida qanchalik kam muvaffaqiyat ga erishgan bo`lsa, unga shunchalik og`ir tuyuladi. Maktabda o`quvchining barqaror mavqeyi shakllangan bo`ladi, ayniqsa qulay bo`lmagan mavqeyi o`smirlik davriga o`tishda ham saqlanib qoladi. Boshlang`ich sinf davrida bilim, malaka va ko`nikmalarning yetishmasligi tufayli hal qilinmagan qiyinchiliklar o`smirlik davriga o`tishda yanada chuqurlashadi. Bola hal qilishi zarur bo`lmagan, muammolar, topshiriqlarga duch keladi (o`zini tekshirish va boshqalar bilan solishtirish, har xil o'qituvchilarning talablariga, ta’limning yangi sharoitlariga moslashish). N.K Polivanovaning ta’kidlashicha, o`smirlikdan oldingi inqirozning asosiy psixologik mazmuni refleksiyaning «o'ziga qaratilishidir». O`quv faoliyatida shakllangan refleksiv munosabat o`z-o`zini anglash sohasiga ko`chiriladi. Shunday qilib, rivojlanishning ijtimoiy vaziyatini qayta qurishda turli topshiriqlarni bajarishning asosiy sharti sifatida o`z xislatlari va ko`nikmalariga, «o`ziga yo`nalganlik»

vujudga kela di. Bolalar xarakterida kattalikka intilish kuzatiladi. Tengdosh lari bilan muloqot shaxsiy rivojlanishning ko`p jihatlarini belgilay boshlaydi. Maktabning boshlang`ich sinfidan o`rta sinfga o`tgan bolalardagi ijtimoiy psixologik moslashuvning o'ziga xosliklari L.B. Bekniyazova tadqiqotlarida ko`zga tashlanadi. Tadqiqotchi ta’lim jarayonidagi qiyinchiliklarni o`quvchining psixologik xusu siyatlari, bilish jarayonlarining rivojlanganlik darajasi, motivat sion sohadagi o`ziga xosliklar, atrofdagilar va o`ziga bo`lgan ijti moiy munosabatlar sistemasi bilan bog`laydi. K.Q. Mamedovning fikricha, psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarning maktabgacha yosh bosqichida, shuningdek, boshlang`ich sinf o`quvchilarida va o`smir yoshidagilarda tafakkurning so`z-mantiq turi normal tengdoshlariga nisbatan yetarli darajada shakllanmagan. Ammo bu xususiyatning ifodalanishi maktab gacha yoshdan o`smirlik yoshi tomon kamayib borishi kuzatila di. Olim ijtimoiylashuv va mustaqil fikrlashga moyillikni ushbu jarayonning psixologik mexanizmi sifatida e’tirof etadi. K.Q. Mamedov psixik rivojlanishi sustlashgan bolalar tafakkuriga xos xu susiyatlar so`z-mantiq tafakkur turining ko`rgazmali-obrazli ta fakkur ko'rinishidan ortda qolishi, intellekt ko`rsatkichlarining nihoyatda notekisligi bilan tavsiflaydi, ammo bu notekislik yosh ulg`ayishi bilan kamayib borishini ta’kidlab o`tadi. Sh.T. Xalikova ko`zi to`liq ojiz, zaif ko'ruvchi va ko`rish analizatori sog`lom bo`lgan o`quvchilar fikr yuritish jarayonini o'zaro taqqoslab, ular bir-biriga umumiy xususiyatlari bilan ancha yaqin bo`lsada, lekin o`zlarining shaxsiy xususiyatlari bilan farqlanadi, — deb ta’kidlaydi. Uning fikricha, ko`rish nuqsonining qay darajada chuqurligi ko`zi ojiz subyektlarning taqqoslash jarayoni sifatiga o`z ta’sirini o'tkazadi. Sh.T. Xalikova o`z ilmiy izlanishlari natijasida ko`rish nuqsoniga ega bo’lgan kontingentlar tafak kuri umumiy, normal rivojlanish qonuniyatlariga bo`ysunishini, ammo bu jarayonda o`ziga xos qonuniyatlar ham mavjud bo`lib, ular o'quvchi imkoniyati, iste’dodi, izlanuvchanligi, tezkorligi, topqirligi kabi xususiyatlarga va shaxsiy tipologik farqlarga bog`liqligini ta’kidlaydi. Shuningdek, muallif ko`zi ojiz o'quvchi lar tafakkuri rivojlanishi aksariyat hollarda milliy xususiyatlar bi lan ham bog`liqligini e’tirof etadi. Aqliy normal va ruhiy rivojlanishi sustlashgan o'quvchilarni o`zaro solishtirar ekan, Sh.R. Samarova fikrlash jarayonlari (idroki, mantiqiy xotirasi, ko`rgazmali, obrazli, fazoviy,

vizual tafakkur turlari hamda operatsiyalari) rivojlanishi, diqqat xususiyatlari, anglangan, ixtiyoriylik darajalari negizida o`ziga xos qonuniyatlar, ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar yotishini asoslab beradi. Tadqiqotchining fikricha, aqlan normal, ruhiy rivojlanishi sust - lashgan boshlang`ich (2 va 4) sinf o'quvchilarida fikrlash jarayon lari, yuksak funksional tizim tarkibi (ixtiyoriy diqqat) umumiy xususiyatlari bilan birga maxsus o`ziga xoslikka ega bo`lganli- gi tufayli kognitiv tizim diagnostikasi, harakatlantiruvchi mexanizmlari, uzviyligi, uzluksizligi o'zaro bir-biridan tafovutlanadi. Sh.R. Samarova boshlang`ich sinf o'quvchilarida fikrlash jarayon lari, diqqatning nazorat funksiyasi diagnostikasi va dinamikasida jinsiy (gender) farqlar mavjudligi, ular o`ziga xos davriy qonuniyatlarning hosilasi sifatida gavdalanishini e’tirof etadi. Shunday qilib, kichik maktab yoshi 7—11 yoshli bolarlarni o`z ichiga oladi. Bu davrda o`qish yetakchi faoliyatga aylanadi, o`qituvchining so`zi bola uchun senzitiv hisoblanadi. Intellektual refleksiya bu davrda paydo bo`lgan yangi psixologik tuzilmadir.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

Похожие

Kichik maktab yosh davri

Ontogenetik taraqqiyot inqirozlari psixokorreksiyasi va psixoprofilaktikasi

Shaxslararo munosabatlarni korreksiyalash

Amaliyotchi psixolog faoliyatining umumiy masalalari

O’smirlik davri inqirozi