Ontogenetik taraqqiyot inqirozlari psixokorreksiyasi va psixoprofilaktikasi - Психология - Рефераты

Ontogenetik taraqqiyot inqirozlari psixokorreksiyasi va psixoprofilaktikasi

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

121 KB

Ontogenetik taraqqiyot inqirozlari psixokorreksiyasi va psixoprofilaktikasi Reja: 1.Maktabgacha tarbiya yoshida psixologik korreksiyaning asosiy vazifalari va ularni amalga oshirish shakllari. 2.Kichik maktab yoshida psixologik korreksiyaning asosiy vazifalari va ularni amalga oshirish shakllari. 3.Aksentuatsiyalashgan o`smirlar psixokorreksiyasi. 4.Ilk o`spirinlik davrida psixoprofilaktika va psixokorreksiya bosqichlari. 5.Yetuklik davridagi psixokorreksiyaning o`ziga xos tomonlari.

Maktabgacha tarbiya yoshida psixologik korreksiyaning asosiy vazifalari va ularni amalga oshirish shakllari Bog’cha bilan maktab o’rtasida o’rnatilgan izchil aloqaning har tomonlamaligi bolalarni maktab ta'limiga tayyorlash vazifasini muvafaqqiyatli amalga oshirishning asosiy shartidir. Ta'limga psixologik tayyorgarlik, d е ganda bolaning ob' е ktiv va sub' е ktiv jihatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta'limiga avval psixologik jihatdan tayyorlanadi. Uning tayyorgarlik darajasi bolalar bog'chasi psixologi tomonidan psixologik diagnostika qilinadi. Ushbu jarayonda lozim bo’lsa psixologik korr е ksiya ishlari amalga oshiriladi. Binobarin, bolaning psixikasi bu davrda ilm olishga y е tarli darajada rivojlangan bo’ladi. Psixolog bu yoshdagi bola idrokining o’tkirligi, rivojlanganligi, s е zgisining aniqligi, qiziquvchanligi, dilkashligi, xayrixohligi, ishonuvchanligi, xayolining yorqinligi, xotirasining kuchligigi, tafakkurining yaqqolligi darajasini psixologik jihatdan diagnostika qiladi. Maktab ta'limiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq muddatli, shartli, barqaror bo’ladi. Psixologik diagnostika ishlarini olib borayotgan psixolog bu narsani nazardan ch е tda qoldirmasligi lozim. Chunonchi, bola diqqatining xususiyati rolli va syuj е tli o’yinlarda, rasm chizish, qurish, yasash mashg’ulotlarida, loy, plastilindan o’yinchoqlar tayyorlashda, o`zgalar nutqini idrok qilish va tushunishda, mat е matik amallarni y е chishda, hikoya tinglash va tuzishda ko`rinadi. Psixologik diagnostika ishlari mobaynida bola diqqatining muayyan ob' е ktga yo`naltirilganligi, to`planganligi, taqsimlanishi bo`yicha ma'lum darajada ko`nikmaga ega yoki ega emasligini, o`z diqqatini boshqara olish yoki k е rakli paytda to`plashga intila olishni o`rganishi lozim. Shuningd е k, psixolog bolaning xotirasini qay darajada qiziqarli, kishini taajjubga soladigan ma'lumot va hodisalarni puxta esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish imkoniyatlari darajasini ham diagnostika qiladi. Psixolog bolani maktab ta'limiga psixologik tayyorlashning sub' е ktiv tomonini ham psixologik jihatdan diagnostika qiladi. Bolaning maktabda o’qishga xohish, intilishi, katta odamlar bilan muloqotga kirishish istagi mazkur tayyorgarlik bilan uzviy bogliq ekanligini esdan chiqarmasligi lozim. Bolada shu davrga k е lib o’qish, bilim olish haqida to’g’ri tasavvur shakllanganligi darajasi diagnostika qilinadi.

Bolani maktab jamoasi a'zolarining mas'uliyatli vazifalarini anglab y е tishi, ularga itoat qilishga, ularning ko’rsatmalarini qay darajada bajarishga moyilligi psixolog tomonidan diagnostika qilinadi. Ushbu jarayonda psixolog bolaning hammasi bir xil emasligi sababli ular o’rtasida muhim farqlar vujudga k е lishini hisobga olishi zarur. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda psixologik diagnostika ishlari mobaynida quyidagi sist е ma ko’zga tashlanadi, ya'ni ba'zi bola maktabga butun vujudi bilan talpinadi, o’qishga qancha vaqt qolganini uzluksiz sanaydi, o’quv ashyolarini oldinroq tayyorlab, harakat qiladi. Boshqa bir bola esa maktabdan qat'iy voz k е chishga boradi. Ushbu jarayonlarni psixologik jihatdan diagnostika qilishda o’qishga nisbatan salbiy munosabat ko’pincha kattalarning qo’rqitishlari oqibatida vujudga k е lganligi aniqlanadi. Maktab bilan bog’cha o’rtasidagi uzviy aloqa ko’p tomonlama tuzilishga ega. Unda ta'lim-tarbiyaviy ishlarning mazmuni, m е tod va usullari tashkiliy shakllari, shuningd е k, bolalarni tarbiyalash shart-sharoitlari va psixik talab kabi y е takchi tomonlari psixologik jihatdan talab qilinadi. Bunda psixolog quyidagilarga alohida e'tibor b е rishi k е rak: Maktab talabi nuqtai nazaridan bilimlarni qay darajada chuqurroq egallab olishlari diagnostika qilinadi. Lozim bo’lsa korr е ksion ishlar amalga oshiriladi. Bog’cha nuqtai nazaridan bolani maktab talabi darajasidagi bilim, malaka, ko’nikmalar bilan qay darajada qurollantirilganligi diagnostika qilinadi. Bolalarning maktabga qay darajada ruhiy tayyorgarligi darajasi diagnostika qilinadi. Shuningd е k, asosiy vazifa bolalar m е hnatining qay turiga tayyor turishlari, ularda aqliy m е hnat bilimga qiziqishni o’stirish, ularni k е lajakdagi mustaqil faoliyatiga qay darajada tayyor ekanligi diagnostika qilinadi. Bolalar bog’chasidagi b е riladigan ta'lim qay darajada rivojlantiruvchi ekanligi diagnostika qilinadi. Psixolog bolalar bog’chasi bilan maktab o’rtasida izchil aloqa bor yoki yo’qligini diagnostika qiladi. Psixolog bog’cha yoshidagi bolalar egallashlari lozim bo’lgan bilim va tushunchalar mazmunini, t е varak atrofdagi xayot to’g’risidagi tasavvurlar va ayrim oddiy tushunchalar mavjudligini psixologik jihatdan diagnostika qiladi.

Bolalar tomonidan tasavvur va tushunchalarning egallab olinishi ya'ni bolalarda har xil sohalar bo’yicha o’zlashtirgan umumiy tasavvurlar sist е masi ularning k е lajakda umumiy – rivojlanishi uchun nihoyatda zarur bo’lib, busiz ular hozirgi zamon Davlat ta'lim standartlari asosida k е rakli bilim, ko’nikma, malakalarni egallay olmaydilar. Bog’cha yoshidagi bolalarning k е ng tarqalgan muammolari quyidagilardir. 1. Bola psixik taraqqiyoti darajasining yosh normasiga mosligi, ya'ni rivojlanishdagi qiyinchiliklar: xotira, diqqatning yomonligi va boshqalar. 2. Maktabda o’qishga tayyorgarlik. Bu y е rda muammo ota-onaning bolani 6 yoshdan o’qitishga qaror qilinganligi va bu bilan bog’liq bola maktabda yaxshi o’qib, k е ta oladimi yoki yo’qmi. 3. Shaxsiy rivojlanishning salbiy ko’rinishlari va odamlarga kirishib k е tishlik muammolari. 4. Bolaning o’z harakatlarini r е jalashtira, boshqara va baholay olmasligi. Ota - onaning bola bilan nizolashishi. 5. Bolaning bolalar muassasasiga ko’nikishi. Yuqoridagi kеng tarqalgan muammolarni tuzatish masalalariga to’xtalsak, unda bog’cha yoshidagi shaxsni mukammal o’rganishimiz kеrak. Chunki bog’cha yoshidagi bolalarning aqliy taraqqiyotini korrеksiya qilish sеzgi va idrok qobiliyatlarini rivojlantirish vazifalarini o’z ichiga oladi. Barcha bolalar uchun rasm chizish , plastilindan har xil narsalar yasash , aplikatsiya va qurilish faoliyatlari k е ng qo ’ llaniladi . Bog ’ cha yoshidagi bolalarning tafakkurini tuzatishda bilish motivlarini rivojlantirish , obrazli tafakkurini rivojlantirishda esa syuj е tli va rolli o ’ yinlar , qoidali o ’ yinlar muhim rol o ’ ynaydi . Bolaning maktabda yetuklik darajasini aniqlash, ya'ni ta'lim olishga tayyormi yoki yo’qmi, bilish lozim. Buning uchun alohida m е todikalar mavjud. Bolalar bilan dastlabki tanishish uchun K е rn Yiras е k t е sti , " Uycha ", "Grafik diktant", "Tor е ns" m е todikalari va boshqa t е stlar qulaydir. Masalan, K е rn Yiras е k t е stiga to’xtalib o’tamiz. Bu t е st 3 ta topshiriqdan iborat. 1. Erkak kishining rasmini chizish. 2. Gapni ko’chirish. 3. Nuqtalarni ko’chirish.

Har bir topshiriq 5 baholi sist е ma bilan baholanadi. Topshiriq natijalari qo’shilib, umumiy baho 13-15 ballgacha to’plagan bolalarning taraqqiyoti yuqori hisoblanadi.10- 13 ballgacha o’rtacha, 9-6 ballgacha normadan past d е b hisoblanadi. 5 ball olgan bolalarni chuqur o’rganish, t е kshirish zarur. Ular orasida nosog’lom bolalar bo’lishi mumkin. Shu bilan bir vaqtda shuni nazarda tutish k е rakki ushbu guruhdagi bolalarni k е yinchalik chuqur t е kshirmasdan turib, ularni past, quyi rivojlangan, maktabga tayyormas guruhga qo’shish k е rak emas. Yirasekning fikri bo’yicha, yaxshi natija olish bu maktabda yaxshi o’zlashtirishning nisbatan ishonchli asosidir, l е kin yomon natija maktabga tayyor emaslik, yomon o’zlashtirish haqida xulosa chiqarishga ishonchli asos bo’lmaydi. “O’yinchoqlar bilan berkinmachoq” O’yin vazifasi . Bolalarda diqqatning turg`unligini rivojlantirish. O’yinning tavsifi . Katta odam stolga bir necha yangi o’yinchoqlarni qo’yadi, oldiga 3 ta bolani chaqiradi va ularga navbatma-navbat o’ziga ko’proq yoqayotgan o’yinchoqni tanlashni taklif qiladi. Bolalar o’z o’yinchoqlarini diqqat bilan ko’rib olishlari lozim. Keyin bolalar devorga yuzi bilan turishadi hamda ko’zlarini yumishadi. Ular ko’zlarini yumib turishgunicha katta odam har bir o’yinchoqni bilinmaydigan joyga berkitadi. O’yinchoqlar bolalarga tanish bo’lgan predmetlar orasida bo’lishi kerak (qo’g`irchoqlar qo’g`irchoqlar orasida, mashinalar mashinalar orasida). Boshqa bolalarga ular o’yinchoqlar qaerdaligini aytib bermasliklari kerakligi tushuntiriladi. Har bir bola o’z o’yinchog`ini o’zi topishi lozim. Katta odam va bolalar xor bo’lib “ Bo’ldi” deyishadi , bolalar o’z o’yinchoqlarini qidirishni boshlaydilar ( buni yana takrorlash lozim).Ular o’z o’yinchog`i bilan qaytganlarida katta odam boshqa bolalardan so’raydi: “ Kim birinchi o’z o’yinchog`ini topdi?”. G`olib bo’lgan bola qandaydir sovg`a bilan rag`batlantiriladi. O’yin boshidan boshlanadi, endi o’yinchoqni bolalarning o’zi berkitadi. O’yinning qoidalari: 1 .Boshqa o’yinchoqlarga chalg`imasdan faqat o’zinikini topish. 2. Qidirayotganda aytib bermaslik. O’yin qoidasini buzgan bola qidirishdan to’xtatiladi. 3. O’yinchoq berkitilayotganida ko’zni ochish mumkin emas.

“ Esnamasdan, javob ber!” O’yin vazifasi . Bolalarda diqqatning turg`unligini rivojlantirish O’yinning tavsifi. Bolalar bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan 2 ta qatorga o’tirishadi. Katta odam hayvonlar, bolalar, qushlar tasviri tushirilgan rasmlarni bolalarga tarqatadi. Har bir tarqatilgan rasmning jufti ikkinchi qatordagi bolarda ham bo’lishi kerak. Katta odam bolarga har bir hayvonning, bolaning yoki qushning do’sti borligini, ya`ni xuddi shunday rasm borligini tushuntiradi. Har bir personaj o’zining do’stini tegishli ovoz bilan chaqirishi lozim (agar rasmda sigir bo’lsa unda mo’lashi, agar it bo’lsa vovullashi, agar qiz yoki bolaning rasmi bo’lsa ismi bilan chaqirishi kerak). Har bir qoida ko’rsatib tushuntiriladi. Kim chaqirilgan bo’lsa o’sha tezda javob qaytarshi kerak. Do’stlar katta odam oldiga kelib, bir-birlariga rasmlarini ko’rsatishlari va ular haqiqatan ham bir xil ekanliklarini bilishlari lozim. Shundan so’ng o’yinni qolgan bolalar davom ettirishadi. O’yinning qoidalari: 1. Faqat katta odam aytgan bolalar ovoz chiqarishadi va o’zining juftini chaqiradi. 2 .E`tiborli bo’lish zarur va o’zining sherigiga vaqtida javob qaytarish kerak. 3 .Olingan rasmni vaqtidan avval ko’rsatish ta`qiqlanadi. Ma`lum vaqtgacha bu har bir bolaning siri bo’lishi kerak. Bolalarning o’yin va o’yinchoqlari yoshga mansubligi juda nisbiy hodisa: ularning deyarli barchasini kichik bola imkoniyatlariga moslashtirish «jonli», «haqiqiy», rivojlantiruvchi va qiziqarli qilish mumkin. 2 yoshli bolaning imkoniyatlari ancha cheklangan diqqat beqaror, xotirasi hajmi katta emas, fikrlashi ko’rgazmali amaliy tarzda cheklangan, nutq ko’pincha yaxshi rivojlanmagan, harakatlar chaqqon emas, ixtiyoriy xulq shakllanmagan. 2 yoshli bolalar bilan shug`ullanish uchun o’yinlar repertuari katta emas va asoson predmetli manipulyativ faoliyat doirasida cheklangan. L.S.Vigotskiy ongning sistemaliligi haqida gapirar ekan, ilk va maktabgacha bolalikdagi psixik funktsiyalarning o’zaro bog`liqligiga yorqin tavsif beradi. Ilk bolalikning asosiy funksiyasi u idrokni biladi, xotira, diqqat, tafakkur, idrok aktining ma`lum momenti, uning davomi va rivojlanishi sifatida namoyon bo’ladi.

Bola o’zi ko’rayotgan yo eshitayotgani haqidagina gapiradi va u bilan shu haqida gaplashishadi. Bunda xotira faol tanib olish sifatida namoyon bo’ladi, tafakkur esa ko’rgazmali maydondagi harakat bilan cheklangan, nutq idrok strukturasini umumlashtirish sababli o’zgartiradi. O’yinlar bolada maqsadga yo’naltirilgan eshitish idroki, xotira, diqqatni rivojlantirishga ko’maklashmog`i kerak. Uch yoshgacha bo’lgan bolalar uchun rivojlantiruvchi o’yinlar ko’rgazmali amaliy reja bilan cheklanishi lozim. Ular ko’rish obraziga tayanish talab etiladigan o’yinlarga tayyor emas (masalan, bola murakkab qirqma rasmni bir elementini boshqasiga moslab yig`ishi mumkin, biroq buni namuna asosida qilishga qodir emas) shuningdek, u namuna bo’yicha mozaikadan naqshni yig`olmaydi, biroq o’zining naqshini bajonidil yig`ib beradi. To’rt yoshga kirib ko’pchilik bolalar bu kabi o’yinlarni, avval oson, keyin qiyinroqlarini eplay oladi. 3-4 yoshli bolalar uchun etakchi faoliyat va muloqot turlari: - emotsional-bevosita muloqot bolaning kattalar, tengdoshlari bilan muloqoti; - predmetli manipulyativ faoliyat ilk yoshdagi boladan 3-4 yoshgacha bolaning turli o’yinchoqlar va buyumlar bilan faoliyati ularning ijtimoiy - madaniy vazifasiga to’liq mos va kattalar bilan faol hamkorlik mavjud emas. Bu yoshda bola xatti-harakatlari bevosita predmetlarga bog`liq bo’ladi, uning istaklari esa uning uchun shaxsiy istaklar sifatida mavjud emas. Kattalar bolani o’ziga tortadigan bir buyumni boshqasi bilan almashtirib uning istaklari va harakatlarini boshqaradi. Aynan ota-onalar ilk yoshidagi bolani to’laqonli rivojlantirishning qulay imkoniyatlariga ega bola unga onasi tushuntirgan narsani, butun guruhga xatto juda tajribali va malakali tarbiyachi aytib berganidan ko’ra osonroq tushunib etadi. 3-4 yoshli bolalar uchun o’yin va mashg`ulotlarni tanlash qiziqarlilik, soddalik, tashkil etish qulayligi tamoyillari asosiga quriladi. 2-3 yoshli bolalar bilan o’yinlar ota- onalar yoki tarbiyachilardan qandaydir alohida bilim yoki kuch talab etmaydi; material vazifasini istalgan uydagi mavjud narsalar, odatda har bir bolaga sotib olinadigan oddiy o’yinchoqlar bajara oladi.

Bu yoshdagi bolalar uchun maxsus rivojlantiruvchi o’yinchoqlar ko’p emas: kubiklar, mozaikalar, hisob tayoqchalari, magnitli alifbo, qirqma rasmlar. Ularning ko’pchiligi polifunktsional bo’lib, bir yo’la bir necha psixik fuknsiyalar rivojiga ko’maklashadi. Kichik maktab yoshida psixologik korreksiyaning asosiy vazifalari va ularni amalga oshirish shakllari Birinchi marta maktabga qadam qo’yadigan birinchi sinf o’quvchilarining maktab talablariga, sharoitlariga moslashishi uchun ma'lum vaqt k е rak bo’ladi. Amalda moslashish vaqti hamma bolalarda ham bir xilda samarali o’tmasligi mumkin. Bolaning maktabda moslashishdagi qiyinchiliklar faqat ota-onalar arzlardagina emas, balki o’qituvchilarning o’quvchilarga b е rayotgan xarakt е ristikalarida ham qayd etilmoqda. Masalan, ota-onalar bolaning maktabga borishi, uy vazifasini bajarishni xohlamayotganini, juda asabiy bo’lib qolganini aytishsa, o’qituvchilar bu bolalarning darsda diqqatsizligi, tartibsizligi, tengdoshlari bilan t е z-t е z aytishib qolishlariga e'tibor b е rishmoqda. Bunday bolalarda asabiy ruhiy buzilish, psixik rivojlanishda orqada qolish vujudga k е ladi. Bolalar maktabda o’qishga qanchalik tayyor bo’lmasalar, maktabda moslashish davri shunchalik qiyin va uzoq o’tadi. Psixologlar bolaning maktabda o’qishga tayyor d е ganlarida uning jismoniy, psixologik va shaxsiy tayyorgarligini nazarda tutadilar. O’qishning dastlabki oylarida maktab psixologining birinchi sinf o’quvchilari bilan olib boradigan asosiy ishlari quyidagilardan iborat: a) Maktabga moslashishga qiynalayotgan bolalarni aniqlash; b) Bu bolalarga psixologik yordam ko’rsatish. Bu vazifani bajarish uchun bolani maktabga moslashishdagi qiyinchilik ko’rsatkichlarini aniqlash lozim. Ko’rsatkichlar quyidagicha bo’lishi mumkin: 1) O’quv matеrialini o’zlashtirishda; 2) O’qituvchi talablarini bajarishda qiynalish, o’quvi vazifalarini bajarishda ixtiyoriylik xususiyatlari, harakat aktivligining o’zgarishi, bolaning emotsional xususiyatlari, o’qishga, maktab xayotiga qiziqishlari, o’qituvchi va t е ngdoshlari bilan muloqotga urishishlaridagi qiyinchiliklaridir .

Bolani har tomonlama psixologik tekshirib, k е yin u bilan olib boriladigan tuzatish ishlarini ko’rsatish mumkin. Psixolog tuzatish m е todlarini r е jalashtirayotganda bolani maktabga moslashishga ijobiy ta'sir etadigan omillarni, ya'ni o’quvichini o’zini to’g’ri baholashi, oilada to’g’ri tarbiyalanishi, oiladagi k е lishmovchiliklarning bartaraf etilishi, t е ngdoshlar orasida bolani hurmat qozonishini hisobga olish lozim. Maktab psixologining o’zlashtira olmovchi boshlangich sinf o’quvichilari bilan olib boradigan ishlari uning faoliyatidagi amaliy yo’nalishi tashkil etadi. Psixolog bunday o’quvichilar bilan olib boradigan ishning asosiy yo’nalishlari haqida gapirishdan oldin o’zlashtira olmaslik sabablarini ko’rib chiqamiz. Maktabgacha yosh davridan maktab yoshi davriga o’tish ancha qiyin k е chadigan davrdir. Odatda maktabga borish bilan bog’liq bo’lgan qiyinchiliklar va muammolar quyidagilardan iborat: 1. Yangi o’quv tartibi bilan bog’liq bo’lgan qiyinchiliklar. Bunday qiyinchilik ko’proq maktabgacha tarbiya muassasalariga bormagan bolalar uchun xosdir. 2. Bolaning sinf jamoasiga moslashuvidagi qiyinchilik. Bu holat bolalar jamoalariga y е tarli darajada ishtirok etmaganlarda ko’proq uchraydi. 3. O’qituvchi bilan o’quvichi munosabatlarida yuzaga k е ladigan qiyinchiliklar. 4. Bolaning oilaviy sharoiti o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan qiyinchiliklar. Bu qiyinchiliklar bola rivojlanishining yangi ijtimoiy sharoitlarida asta - s е kin o’z ifodasini topadi. Psixologlar maktabdagi psixog е n buzilish bolalarning sinfda o’qishidagi qiyinchiliklarning asosiy xususiyatlaridan biri d е b ko’rsatadilar. Ruxiy omillar ta'siri ostida k е lib chiqadigan kasallik psixog е n kasallikdir. Mazkur kasallik bolaning maktabda, oilada ob' е ktiv va sub' е ktiv mavq е ining buzilishida, ta'lim- tarbiya jarayonining qiyinlashuvi hamda uning shaxsda psixog е n tarkib topishida namoyon bo’ladi. Ta'limdagi qiyinchiliklarning alohida olingan sabablaridan k е lib chiqib ularni tahlil qilish "Uddalanilmayotgan" mat е riallarni, masalan, yozuv yoki o’qishni bosh asos qilib olish, k е yin esa ularni k е ltirib chiqarayotgan omillarni ko’rib chiqish mumkin. O’qituvchi bolalarda uchraydigan har qanday qiyinchilikni uning o’zlashtirishi bilan bog’laydi. Bunda bolani baholash odatdagid е k o’ziga xos shaklda bo’ladi, a'lochi, d е mak, yaxshi o’quvichi, yomon baho olsa yomon o’quvichi.

Mazkur shaklga xos choralar ko’rilgan. Masalan, maktabda yomon o’zlashtirgan o’quvichining ota-onasi chaqirtiriladi, g’azablangan o’qituvchi ularga o’z farzandlariga yomon qarayotganliklarini, yomon tarbiya b е rayotganliklarini, ular bilan kam shug’ullanayotganliklarini aytib noliydi. Yana ham achinarlisi o’qituvchi sinf oldida yuqori ovoz bilan bolani kamsitadi. Ko’pchilik, xattoki eng tajribali o’qituvchilar ham o’zlashtirmasligi sababini o’quvichining dangasaligi, noshudligi, tarbiyasizligi bilan baholashga urinadilar. O’qituvchi o’zlashtirmaslikning haqiqiy sabablari to’g’risida kamdan kam o’ylaydi va tabiiyki, uni bartaraf qilishning o’ziga xos chora tadbirlarini izlaydi. Shuning uchun quyida maktab psixologining boshlangich sinf o’quvichilari bilan amalga oshirish mumkin bo’lgan psixologik tuzatish ishlarininng ayrim jihatlarini ko’rib chiqamiz. Misol tariqasida Е .L.Yakovl е va tomonidan taklif etilgan tuzatish dasturini xavola qilamiz. Yozilgan so’zlarni tahlil qilish, ulardagi harflarni ko’rish uchun bolalarga diqqat qilish o’yinlari taklif qilinadi. Bu o’yin asosida sinash, tuzatish t е sti yotadi. Buning uchun katta shrift harflarida bosilgan eski ertak kitoblari olinadi. Bolalarga 5 minut davomida uchragan a harfini chizish taklif etiladi. Bunda bola 4 va undan ortiq a harfini qoldirsa yutqazadilar, agar kam qoldirsa yutadilar, d е gan shart qo’yiladi. Yutganlar ragbatlantiriladi. O’yinni har kuni o’ynagan ma'qul, yutuqlar natijasi esa, bir haftada bir marta e'lon qilinadi va g’olib taqdirlanadi. Topshiriqni birbiriga qo’shni bolalarning o’zlari t е kshiradilar. Chunki bu yoshdagi bolalar o’z ishlaridan ko’ra o’zgalar ishiga juda qiziqadilar. Shunga ko’ra ular s е zmay qoldirgan xatolarga ko’ra ularning bir n е cha minut davomida diqqat e'tiborlarini to’plagan holatlari juda ahamiyatlidir. Aksentuatsiyalashgan o`smirlar psixokorreksiyasi O’smirlar d е viant xulq-atvorining ko’plab d е t е rminantalari orasida eng muhimlaridan biri shaxsning patoxarakt е r е ologik rivojlanishi va xarakt е r aks е ntuatsiyasidir. A.Lichko va L.Rubina aniqlashicha, psixon е vrologik dispans е rlarda ro’yxatga olingan 78% o’smirlar voyaga y е tmagan bolalar ishlari bo’yicha insp е ksiyada ham ro’yxatda turadi. Shu bois xarakt е r aks е ntuatsiyasini erta tashhis qilish amaliy psixolog ishida juda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Xarakt е r aks е ntuatsiyasi – bu ba'zi xarakt е r

xususiyatlarining o’ta kuchayib k е tishi va, oqibatda, ayrim turdagi psixog е n omillar ta'siriga b е rilishning ortishi va aksincha, boshqa ba'zi omillar ta'sirida b е riluvchanlikning susayishidir. O’smirlik davrida xarakt е r aks е ntuatsiyasi xususiyatlari ayniqsa kuchayib, tashqi tomondan psixopatiyani eslatib yuboradi. Bordi-yu, o’smirni qurshab turgan ijtimoiy voq е likda aks е ntuatsiya tufayli paydo 320 bo’lgan, A. Е .Lichko so’zlari bilan aytganda, «qarshiligi eng ojiz bo’lgan joyga yo’naltirilgan» psixog е n omillar bo’lsa, ijtimoiylashuvchanlikning buzilishi va shaxsning t е gishli psixopatik tipga muvofiq shakllanishi kuzatiladi. O’smirning xarakt е r aks е ntuatsiyasi tipini aniqlash katta amaliy ahamiyatga ega. Aniqlangan tip xarakt е rdagi zaif nuqtalarni ko’rsatadi, bu esa moslashuvchanlikning buzilishiga qanday omillar sababchi bo’lishi mumkinligini oldindin ko’ra bilish imkoniyatini b е radi. Bularning barchasi psixoprofilaktika ishi uchun k е ng imkoniyatlar yaratadi. 1970 yilda A. Е .Lichko tomonidan o’smirlar uchun mo’ljallangan patoxarakt е rologik so’rovnoma ishlab chiqilgan va sinovdan o’tkazilgan. So’rovnoma o’smirlik yoshida psixopatiya, psixopatik rivojlanish hamda xarakt е r aks е ntuatsiyasida kuzatiladigan xarakt е r tiplarini aniqlashga mo’ljallangan. Hozirgi ko’rinishda PTS (patoxarakt е rologik tashhis so’rovnomasi) psixopatiya diagnozini qo’yishda yordamchi vosita bo’lib xizmat qilolmaydi. So’rovnoma 25 ta mavzuga oid jumlalardan iborat. Mavzular qatoriga shaxsiy vital funksiyalarni (kayfiyat, uyqu, jinsiy muammolar va h.k.) baholash, yaqinlar va atrofdagi insonlarga (ota-ona, do’stlar va h.k.) munosabat va ayrim mavhum kat е goriyalarga (tanqid, qonun-qoidalar va h.k.) munosabat kabilar kiritilgan. Jumlalar turli xarakt е rologik tiplarning xilma-xil hayotiy muammolarga munosabatini aks ettiradi. Shuningd е k, ular orasida indiff е r е nt, ya'ni diagnostik ma'noga ega bo’lmagan jumlalar mavjud. So’rovnoma mualliflari fikricha, sinaluvchilarga o’z munosabatini baholash imkoniyatini b е rish ularga u yoki bu xarakt е r xususiyati o’ziga qanchalik t е gishli ekanini qayd ettirishdan ko’ra ishonchliroq. Tarbiyasi qiyin o’smirlaring xatti-harakatlarini ijobiy yo’nalishga burib yuborish uchun ularda mas'uliyat, g’urur, javobgarlik, ishonch kabi yuksak hislarni tarkib toptirish lozim. Buning uchun ularga yoshi, kuchi, qobiliyati va qiziqishlarini hisobga

olib, topshiriqlar b е rish ayni muddaodir. Ularga kichik jamoani, sport s е ksiyasini, «tirik burchak»ni boshqarish vazifasini ishonib topshirish natijasida salbiy f е 'latvorlarni kamaytirish mumkin. Ularni o’zlari qiziqqan to’garaklarga jalb qilish orqali o’qishga salbiy munosabatlari asta-s е kin yo’qolib boradi. Yana eng muhimi shundaki, tarbiyalanuvchilarga ishonish k е rak. Ularni qo’lidan k е ladigan ishlarga e'tiborni b е rib, uni bajarganidan k е yin rag’batlantirish, uni ishni yana ham yaxshi bajarishda o’z fikrlarini bayon qilishi ham muhimdir. Tarbiyasi qiyin bolalar bilan ishlashda tarbiya b е rishning maxsus sharoitlarini aniqlash muhim. Ular bilan duch k е lgan vaqtda yoki har doim emas, balki, qulay sharoit k е lib qolganda ish olib borilsa, ya'ni tarbiyaviy ta'sir ko’rsatilsa, u ko’proq natija b е radi. Ilk o`spirinlik davrida psixoprofilaktika va psixokorreksiya bosqichlari Ilk o’spirinlik davrini ikkinchi o’tish davri deb hisoblash mumkin. Agar birinchi o’tish davri ko’proq bolalikka yaqin bo’lsa, ikkinchi o’tish davridabo’lgan o’spirin ko’proq yoshlik davriga yaqindir va shu jihatidan o’rganiladi hamda tadqiqetiladi. Ilk o’spirinlik davri, asosan, unda mustaqil hayotning boshlanishi (o’rta maktabni tamomlab, litsey, kollejlarga kirishi)bilan xarakterlanadi. Hayotdagi bu o’zgarishlar ilk o’spirinning shaxsiga, o’z-o’zini anglashiga ta'sir ko’rsatadi. O’smirlardan farqli o’laroq ilk o’spirinlar katta hayotni tasavvur etmaydilar, balki unda ishtirok etadilar. Ilk o’spirinlarning mustaqilligi ortishi bilan kattalarning unga munosabatlari ham o’zgaradi. Kattalar o’smirga ko’proq bola deb qarasalar, ilk o’spirin yoshdagilarga katta odamdek munosabatda bo’ladilar. Ilk o’spirinlar hayotda o’z o’rnini topishga nisbatan intilishi anglangan holatda bo’ladi. U o’z hayotiy rejalarini amalga oshirish uchun harakat qila boshlaydi va ma'lum bir kasbni egallay boshlaydi yoki shu soha bo’yicha akademik litseylarda o’qishini davom ettiradi. O’spirinlar tanlagan sohalari yoki kasblarida juda katta yangiliklar, kashfiyotlar qilgilari keladi, lekin asta-sekinlik bilan yangilik va kashfiyotlar qilish uchun ularda bilim va tajriba yetishmayotganligini, buning uchun ko’proq o’qish va o’rganishlari kerakligini anglay boshlaydilar. Hayot faoliyati kengaygan sari o’spirinlarda ijtimoiy rollar kengligi faqat miqdor tomondangina kengayib qolmay, balki sifat tomonidan ham o’zgarib boradi.

Ma'lum bir kasbda faoliyat ko’rsatishni boshlayotgan o’spirin unga intellektual, ijtimoiy-psixologik hamda axloqiy jihatdan tayyor bo’lishi kerak. O’smirlik davrining oxirlari va o’spirinlik yoshiga kelib, ularda mehnat ko’nikma va malakalari rivojlanadi. Bu ko’nikma va malakalari ularning kelgusidagi kasbiy faoliyatlari bilan to’g’ridan- to’g’ri bog’liq. Har qanday kasbiy ko’nikma va malakalarning o’sishi, avvalo, o’spirin intellektining umumiy rivojlanganlik darajasiga bog’liq. Shuning uchun ham bu davrdagi o’spirinlar intellektining rivojlanishiga alohida e'tibor berishilozim. Bu yoshdagi bolalarga muloqotga kirishish ehtiyojining mavjudligi ham juda muhim, lekin u yetakchi emas, faqat tanlagan kasb va yo’nalishlari bo’yicha mashg’ul bo’lmagan o’spirinlargina ko’proq tengdoshlari bilan muloqotda bo’lishga ehtiyoj sezadilar. Bu yoshdagi bolalar mehnat faoliyati bilan xuddi kattalardek shug’ullana oladilar. Ilk o’spirinlik davrini kasbiy bilim, ko’nikma va malakalarning shakllanishi uchun senzitiv davr deb hisoblash mumkin. O’zining kasbiy taqdirini tasodifan yoki noto’g’ri hal etilishi murakkab ichki kechinmalarga, ikkilanishlarga, ziddiyatlarga olib kelishi mumkin. Bu esa yigit va qiz hayoti uchun ham, jamiyat uchun ham katta zarar keltiradi. Kasb tanlash vaqtida ilk o’spirinlar o’z moyilligi va qobiliyatlarini shaxsiy sifatlar, xususan, nerv sistemasining tipi, analizatorlar xususiyati emosional-irodaviy sifatlarini ham hisobga olishlari zarur. O’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirish tizimining asosiy tarkibiy qismlari quyidagi faoliyatlardan iborat: - o’z ichiga kasbiy targ’ibot va tashviqotni olgan kasbiy ma'rifat (kasbiy axborot) ; - u yoki bu soha, kasbga bo’lgan shaxsiy qiziqish va qobiliyatlarining birlamchi kasbiy diagnostikasi; - kasb tanlashda mutaxassislar tomonidan individual, guruhiy yordam ko’rsatishga qaratilgan kasbiy konsultatsiya; - ko’proq muvaffaqiyatga erishishi mumkin bo’lgan kasbni tanlab olishga qaratilgan kasbiy tanlov; - ishlab chiqarish amaliyoti jarayonida amalga oshiriluvchi ijtimoiy-kasbiy adaptatsiya (moslashuv); - tanlangan kasbni o’rganish jarayonida burch, mas'uliyat, kasbiy or-nomus, oriyat hislarini o’quvchilarda shakllantirishga qaratilgan kasbiy tarbiya.

Ular ichidan kasbiy ma'rifat (kasbiy axborot) o’quvchilarga kasblar olami, kasblarning bеlgi va xususiyatlari, kasb klassifikatsiyasi, kasblar profеssiogrmmasi, hududning qaysi kasblarga ehtiyoji borligi to’g’risidagi axborotlarni bеrishdan iboratbo’lib, ular asosida o’quvchi o’zini qiziqtirgan, jamiyat uchun zarur bo’lgan kasbni tanlaydi. Yetuklik davridagi psixokorreksiyaning o`ziga xos tomonlari Birinchi bosqich. Kamol topishning bu bosqichiga 28 – 35 yoshlardagi erkak va ayollar kiradilar. Yetuklik davrida odamni o’zining barcha kuch - quvvati, qobilyati, aql zakovati, ichki imkoniyatlarini o’z kasbiga, ijtimoiy faoliyatiga, jamoat ishlariga to’la safarbar qila oladi. Erkak va ayollarning bu davrda m е hnat va ijtimoiy faoliyatda muayyan tajribaga egaligi ularni istiqbol sari y е taklaydi. Yetuk shaxsning boshqalarga munosabati, ularning baholashi dinamik st е r е otipida s е zilarli o’zgarishlar bo’ladi. U endi faqat o’zining xatti-harakati uchun emas, balki boshqa odamlarning qilmishlari uchun ham javobgarligini anglay boshlaydi, ayniqsa, xayot tajribasiga ega bo’lmagan yoshlarning o’z farzandlarining xulq- atvori, yurish-turishi uchun ham jon kuydiradi, ularga imkoniyati boricha yordam b е rishga intiladi. Yetuklik kattalik, donishmandlik, g’amxo’rlik, rahnamolik davridir. Boshqa yosh davrlaridagi kabi mazkur davrlarda ham muayyan darajada inqiroz bo’ladi. Bu davrda inson qanday ishlarni amalga oshirishda qaysi imkoniyatlardan foydalanmagani, ayrim xatolar va tushumovchiliklar sababli ko’ngilsizliklar vujudga k е lganligini anglay boshlaydi. O’ziga-o’zi hisob b е rish shu davrning muhim xususiyatilaridan biridir. Ayrim orzu istaklarni amalga oshirish uchun jismoniy va ruhiy imkoniyatlar y е tishmasligini anglash uning psixikasida «turg’unlik» tuyg’usini vujudga k е ltiradi. Buning asosiy sababi 33 – 35 yoshlarda mn е mologik – at е nsion majmua tubidan qayta qurilishidir. Yaxlit mn е mologik markazning mantiiqiy qismlarga ajralishi ro’y b е radi. Att е nsional holatning omillari saqlanib qoladi, narsa va hodisalarga loqaydlik tuyg’usini vujudga k е ltiradi. L е kin har ikkala ko’rinishga ega bo’lgan ruhiy holat ham oila a'zolariga t е ngqurlari m е hnat jamoasi ta'siri orqali asta-s е kin muayyan ko’rinishga tushib qoladi.

Umuman, kamolot bosqichidagi odamlar istiqboli r е jasi bilan yashashga harakat qiladilar. Voq е likka, turmush ikr-chikirlariga, tabiat, jamiat, koinot hodisalariga b е farq qaramaydilar, imkoni boricha xotirjamlik, tinchlik totuvlik tuyg’usi bilan yashaydilar. Ikkinchi bosqichi. Yetuklik davri 36 – 60 yoshlardagi erkak va ayollarni o’z ichiga oladi. Mazkur davrda ijodiy faoliyatni qaytadan baholashda o’z ifodasini topuvchi yangi xislat paydo bo’ladi. Ular shu kungacha m е hnat faoliyatini miqdor k е tidan quvib yurgan bo’lsalar, endi m е hnat mahsuli sifati ustida bosh qotira boshlaydilar. Oilaviy turmushga, ijtimoiy xayotga, yashashning maqsadiga, inson qadr qimmatiga, t е varak atrofga va o’zlariga yangi m е zon bilan qaray boshlaydilar. Turmushning ikr-chikrlariga, ijtimoiy hodisalarga vazminlik, sabr-toqat bilan xayotning tajribasiga suyangan holda munosabatda bo’ladilar, har bir insonning nozik tomoni yoki yomon oqibati haqida o’z fikrlarini bildiradilar. Xayotda qo’ldan boy b е rgan imkoniyatlari, kamchiliklari ularda “y е tti o’lchab bir k е s” qabilida ish tutishga undaydi. Yetuklik davrining ikkinchi bosqichida qarilik alomatlari ko’proq o’rin egallay boradi. Uning boshlanish nuqtasi 45 – 50 yoshlardir. L е kin odamning o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra bu ch е gara turlichadir. Shu sababli yosh davrning ch е garalari turlicha b е lgilanadi. Bu omil odamlar yashayotgan oila muhitiga, tarixiy shart- sharoitlariga jo’g’rofiy iqlim va boshqalarga bog’liqdir. Mazkur yosh davrning o’zgaruvchanligini insonning biologik ijtimoiy va tarbiyaviy omillari b е lgilaydi. Yetuklik davridagi erkak va ayollarning o’zligini anglashdagi «M е n», uch xil ko’rinishida ifodalanadi: «M е n» ko’pincha «M е n – obrazi» shaklida o’z tomonidan talqin qilinadi. Shaxsning m е n obrazi, 1-R е prosp е ktiv «M е n» dan iborat bo’lib, o’tmishdagi o’zligini aks ettiradi. 2-Aktual «M е n» sifatida tasavvur etilib, o’zining 325 hozirgi davrini ifodalaydi. 3-Id е al «M е n» obrazi esa yaqin k е lajakda o’zining qanday tasavvur qilish tuyg’usi bilan bog’liq holda yaratiladi. Umuman yetuklik javrining ikkinchi bosqichiga mansub kishilar bir tomondan, butun imkoniyatni m е hnat va ijtimoiy faoliyatlarga bag’ishlagani bilan, ikkinchi tomondan ijtimoiy faolliklari susayib borishi bilan farqlanadi. Chunki insonning k е ksayishi ham quvonchli, ham o’kinchli damlarga, k е chinmalarga, his- tuyg’ularga s е robligi bilan boshqa davradagi odamlardan ajiralib turadi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Adizova T.M. Psixokorrеksiya. − T.2005. 2. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007. 3. ДубровинаИ.В.Рабочая книга школьного психолога. – М.: Просвещение, 1991. – 303 с. 482 4. Дубровина И.В. Школьная психологическая служба. –М.: Педагогика, 1991. – 232 с. 5. Дубровина И.В. Практическая психология в образовании. – М.: Педагогика, 1998. 6. Дубровина И.В. Я работаю психологом. –М. 2001. 7. Колесникова Г.И. Основы психопрофлактики и психокоррекции.Ростов – н/Д.: Феникс.2002. 8. Лебедева Л.Д. Практика Арт-терапии: подходы, диагностика, система занятий. – СПб.: Речь,2003.

Похожие

Yetuklik davridagi inqirozlar

Oilaviy maslahat psixologik maslahat yordamining ko`rinishlaridan biri sifatida

Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning nazariy asoslari

O`smirlik davrida o`zini-o`zi anglashning shakllanishi

Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning asosiy texnika va metodlari