Yetuklik davridagi inqirozlar - Психология - Рефераты

Yetuklik davridagi inqirozlar

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

Yetuklik davridagi inqirozlar Reja: 1. Yetuklik davridagi inqiroz. 2. Yetuk shaxs tavsifnomasi. 3. Tanlangan kasbiy faoliyat sohasida o`zini-o`zi faollashtirish. 4. Yetuklik davrida mas`uliyat va yetuklik davrida ijtimoiy faollik soxasini kengayishi.

G`arb psixologiyasida yetuklik davridagi inqirozlarni o'rganish bu yosh davridagi rivojlanishni tahlil qilishning asosiy yondashuvlaridan biridir. Ko'proq shaxsiy o`sishlar ro`y beradigan yosh davrlarini ajratish mumkin: 20 yoshlar atrofida, 30 yoshlar atrofida (28—34), 40—45, 55—60 yoshlarda va nihoyat keksalik davri da. Yetuklik davrida inqirozlarning kechishi, davomiyligi shaxsiy hayotdagi sharoitlarga bog'liqdir. Bu yosh davrida rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchi o`sishga va o`z- o`zini takomillashtirishga ichki intilish hisoblanadi. Inqirozni keskinlashtiradigan sharoitlar sirasiga sog`liqning to`satdan o`zgarishi (kutilmagan kasallik, uzoq kasallanish, garmonal o`zgarishlar), ijtimoiy va siyosiy hodisalar, talablarning, sharoitning va ijtimoiy kutilmalarning o'zgarishi va b.) kirishi mumkin. Kritik davrning kechishi turli shakllarda namoyon bo`lishi mumkin. Bu davrning «inqirozliligi» haqidagi tasavvurga barcha taaqiqotchilar ham qo'shilmaydilar. Inson hayotining «ikkinchi yarmiga» K.Yung ham juda qiziqqan. Hayotning o'rtasini u «ruhning chuqur va qiziqarli o`zgarishlari» ro`y beradigan kritik davr sifatida qaragan. Yetuk lik davrida inson ichki o`z-o`zini anglashi, K.Yungning ta`biri bilan aytganda «individualizatsiyani» amalga oshirishi zarur. Hayotining ikkinchi yarmida inson shaxs turli elementlarining muvozanati va integratsiyasi yordamida o`z shaxsining yuksak rivojlanishiga erishishi mumkin. K.Yungning fikricha, shaxsining yuksak darajasiga hamma ham erishmaydi. D. Levinsonning kattalar hayotini o`rganishga bag`ishlangan tadqiqotlari qiziqish uyg`otadi. U 35—45 yoshdagi 40 nafar amerikalik erkaklarni o'rgangan, ularning nar biri bilan 15 soatlik biografik intervyu o'tkazgan hamda mashhur shaxslarning biografiyalarini o`rgangan. Natijada erkaklarning hayot siklida har bir 20 yil davom etadigan uch asosiy eralarni aniqlagan. Har bir era da vomida individuum hayot strukturasini qayta quradi. Levinson quyidagi o'tish davrlarini ajratgan: — ilk yetuklik — 17—22 yosh; — 30 yoshlarga o`tish — 28—33 yosh; — o`rta yetuklik — 40—45 yosh; — 50 yoshlarga o'tish — 50—55 yosh: — kechki yetuklikka o'tish — 60—65 yosh;

— yetuklik davriga kirishning boshlanishi — 17—33 yoshlarga to'g'ri keladi. To'liq yetuk bo'lish uchun yosh erkak rivojlanish ja rayonida vujudga keladigan 4 vazifani uddalashi kerak: 1) orzuga erishish va reallik haqida o'ylab ko'rish: asossiz fantaziyalar va umuman erishib bo'lmaydigan maqsadlar, shu ningdek, orzuning umuman yo'qligi o'sishga imkon bermaydi; 2) ota-ona bola munosabatlaridan yetuk tengdoshlar dunyosi munosabatiga o'tishni amalga oshirish uchun ustoz topish; 3) o'zining karyerasini qurish; 4) «o'ziga xos ayol» bilan intim aloqalarni o'rnatish, bu ayol unga kattalar dunyosiga kirishga yordamlashadi, uning umidlarini oqlaydi, uning bog'liq xulq-atvori va boshqa kamchiliklariga chidaydi, orzulari amalga oshishida uni qahramon deb qabul qiladi. Levinsonning fikricha, o'tish davrlarida inson stresslarni bosh dan kechiradi, chunki bu davrda maqsadlar, qadriyatlar, hayot tarzi qayta quriladi va qayta baholanadi. Amerikalik olima G.Shixi, Levinsonning tadqiotlaridan ilhomlanib, shunday izlanishlarni ayollarda o'tkazadi. Uning tad qiqotlari ham Levinson natijalarini tasdiqladi. Dastlabki inqiroz ilk yetuklikka o`tishda, 20—22 yoshda namo yon bo`lib, «ota-ona ildizlaridan bo`linish» inqirozi deb ataladi. Yoshlikning asosiy vazifalari va muammolari: hayotiy rejalarni aniqlashtirish va ularni amalga oshirishga kirishish; o`zligini topish individuallikni ishlab chiqish; o`zining huquq va majburiyatlarini bilgan yetuk inson deb anglash; turmush o`rtoq tanlash va o`z oilasini qurish; kasbiy faoliyatda ixtisoslashish va mahoratni egallash. 30 yoshlar — o`rta yetuklik, «oltin yoshga» o`tish yuqori dara jada ishchanlik davri. 30 yosh inqirozi — to`plangan tajriba asosida hayotiy rejalarni korreksiya qilish vazifalari bilan bog`liq, kasbiy faoliyat va oilada tartibli va oqilona hayot strukturasini yaratish bilan bogMiqdir. Yoqimsiz hislarni bartaraf etishga intilgan inson ilgarigi tanlovlari — turmush o`rtoq, karyera, hayotiy maqsadlarini qayta baholaydi. Ko`pincha hayot tarzini tubdan o'zgartirish kuzatiladi; erta qurilgan oilaning buzilishi; kasbiy qayta yo`llash. 30 yoshdan keyin — «ildizlar va kengayish» — moddiy va yashash muammolarini hal qilish bilan bog`liq, xizmat pog'onasida ko`tarilish, ijtimoiy aloqalarning kengayishi, o`z

kelib chiqishini tahlil qilish, ilgari rad etilgan o`z Menini asta-sekin qabul qilish. 40 yosh inqirozi — hayot o'rtasining inqirozi bo`lib, keng tarqalgandir. Bu yosh davridagi inqirozning dastlabki belgilari ichki dunyoning o`zgarishi — ilgari muhim, qiziqarli deb hisoblangan narsalarga befarq munosabat namoyon bo'ladi. Identiklik inqiro zi — o`ziga o`xshamaslik, boshqacha bo`lib qolganini his qilishda ko`rinadi. Inqiroz jismoniy kuchlari va yoqimtoyligining kamayayotganini his qilish bilan bog`liqdir. Hayotiy kuchlarining kamayayotganligini anglash — o`z-o`zini baholashga va Men konsepsiyasiga qattiq ta`sir qiladi. Ayniqsa bu yoshdagi inqiroz ijod bilan shug`ullanuvchi kasb egalarida qiyin kechadi. 40 yosh inqirozi xavfli va katta imkoniyatlar davri sifatida anglanadi. Yoshligi tugaganini anglash, jismoniy quvvatining kamayganligi, rollar va kutilmalarning o`zgarishi, xavotirlanish, chuqur o`z-o`zini tahlil qilish, kayfiyatning keskin tushishi bilan kecha di. Hayotini to`g`ri yashaganiga shubhalanish bu yosh davridagi yetakchi muammodir. Bundan tashqari G.Spixi ayollardagi yosh inqirozlarining erkaklardan farqlarini ko`rsatib bergan. Ayollarning hayot yo`li bosqichlari ko`proq oilaviy sikl hodisalari bilan bog`liq: turmush qurish, farzandlar tug`ilishi, bolalarning ulg`ayishi, «bo`sh uya» (ulg`aygan bolalar ota-ona uyini tark etishi). Eriksonning ta`kidlashicha, o`rta yetuklik davrida avlodi- ni saqlash hissi kuchayadi, kelgusi avlod va uning tarbiyasiga qiziqish ortadi. Hayotning bu davri turli sohalarda yaratuvchanlik va mahsuldorlik bilan ajralib turadi. R.Pek Eriksonning g'oyalarini davom ettirib, bu yosh davri da 4 inqirozning kuzatilishini va ularning hal qilinishi navbatdagi shaxsiy rivojlanish uchun zarur sharoit hisoblanadi: — insonda donolikni hurmat qilish rivojlanadi (jismoniy kuchga nisbatan); — jinsiy munosabatlarning ijtimoiy munosabatlarga almashinuvi (jinsiy rollarning susayishi); — emotsional egiluvchanlikni saqlash; — ruhiy egiluvchanlikka intilish (psixik rigidlikni bartaraf et ish), xulq-atvorning yangi shakllarini izlash. Inson inqirozli kechinmalarni muvaffaqiyatli bartaraf etish uchun o`zida emotsional

egiluvchanlikni, o`sayotgan bolalar va keksayayotgan ota-onalarga nisbatan hissiy barqarorlikni rivojlantirishi zarur. O`rta yosh inqirozini hal qilish — hayotiy maqsadlami qayta ko`rib chiqish, insonga berilgan umming qisqaligini anglash, hayot sharoitlarini tuzatish, yangi Men obrazini ishlab chiqish, turmush o`rtog`iga, do`stlariga, farzandlariga ko`proq e`tibor qaratish, yangi holatini to`g`ri idrok etish yangi barqaror davrga olib keladi. Inqirozlarni muaffaqiyatli bartaraf etgan insonlarda 50—60 dan keyin kundalik muammolar chetga chiqadi, yanada mahsuldor ishlash uchun sharoit yaratiladi. Hayotiy tajribani umumlashtirish asosida ikkilamchi ijodiy cho`qqilarga erishish mumkinligi, o`z tajribasini tizimlashtirish, ishxonadagi yoshlarga o`rgatish shaxsga quvonch bag`ishlaydi. Inqirozli kechinmalarning hal qilinmasligi 50 yoshlarda uning yanada kuchayishiga olib keladi. Inson o`zidagi o`zgarishlarni rad etib, lavozim kreslosiga yanada yopishib oladi: «Men hali shu yerda ekanman, men bilan hisoblashish kerak, menga yana ishingiz tushadi». So`nggi vaqtlarda jamiyatning tez rivojlanishi, axborotlashuv asrida yetuklik davri inqirozlarining yanada yasharganligini kuzatish mumkin. 60 yoshga yaqinlashganda nafaqaga chiqishga tayyorlanish munosabati bilan barcha motivatsiyada o`zgarish kuzatiladi. Yetuklik davridagi inqirozlarning bolalik davridagi inqirozlardan farqlari quyidagilarda kuzatiladi: — yetuklik davrida asosiy faoliyat turi doimiy bo`ladi (mehnat, ishlab chiqarish, oila, muloqot va b.), bolalik davrida esa yetakchi faoliyat doimiy ravishda o`zgarib turadi; — yetuk shaxs asosiy faoliyat turining ichida chuqur o'zgarishlar ro`y beradi; — yetuklik davri inqirozlari uzoqroq vaqtda (7—10 yosh) pay do bo'ladi, ma`lum bir xronoiogik yoshga bog'lanmagan, ko`proq ijtimoiy vaziyatga, hayotning shaxsiy sharoitlariga bog`liq; — inqirozlar orasidagi intervallarda rivojlanish tekis kechadi, xronoiogik chegaralar shartlidir; — yetuklik davridagi inqiroz anglangan holda, yopiq kechadi, atrofdagilarga keskin namoyon qilinmaydi; — inqirozdan chiqish, uni bartaraf etish shaxsning ichki faolligiga, uning o'zigagina bog'liq. Normal inqirozlardan farqli ravishda anomal rivojlanishda ichki qarama-qarshiliklarni

hal qilish uchun nuqsonli shakllardan foydalaniladi. Masalan, spirtli ichimliklarga berilish mo tivatsion va mazmunli intilishlarning o'zgarishiga olib keladi. Yetuklik davrida psixofiziologik va bilish jarayonlarining rivojlanishi. Psixik funksiyalar rivojlanish mexanizmlarida quyidagi xususiyatlar aniqlandi: — Psixofiziologik funksiyalar rivojlanishi ikki fazali xarakterga ega. Birinchi bosqich — funksiyalar taraqqiyotida frontal rivojla nish bo`lib — tug`ilgandan ilk yoki o`rta yetuklikkacha kuzatiladi. Ikkinchi bosqich — psixofiziologik funksiyalarning ixiisoslashuvi — 26 yoshdan keyin faolroq namoyon bo`la boshlaydi. 30 yosh da ixtisoslashuv hayotiy tajribaning egallanishi va kasbiy mahorat evaziga ustunlik qiladi. — Yetuk insonning psixologik va psixofiziologik rivojlanishi qarama-qarshi va murakkab strukturaga ega bo`lib, bilish qo biliyati va alohida funksiyalar funksional darajasining susayishi, barqarorlashishi va kuchayishi jarayonlarining almashishini (birgalikda kelishini) kuzatish mumkin. Aniqlangan qonuniyat neyrodinamik, psixomotor xarakteristikalarga verbal va noverbal in tellekt, xotira kabi oliy psixik funksiyalarga xosdir. — Rivojlanishning geteroxronligi (bir xilda kechmasligi) — in sonning individ, shaxs va faoliyat subyekti sifatida yutuqlari va rivojlanish darajasi mos kelmaydi. Bilish funksiyalarining dinamikasi. 17 yoshdan 50 yoshgacha bo'lgan davrda verbal va noverbal intellekt rivojlanishi bir xilda kechmaydi. Ilk yetuklik davrida (18—25 yosh) psixik funksiyalarning kuchli rivojlanishi xos. Xotira, diqqat tafakkur konstruktiv, ijobiy siljishlar, cho'qqilar kuzatiladi. Barqarorlashuv 33 —35 yoshda kuzatiladi. 35 yoshgacha inson intellektual faoliyati funksion al asoslarining bir butunligi davom etadi. 30—33 yoshda diqqat, xotira, tafakkur kuchli rivojlanadi, 40 yoshlarda ular birmuncha susayadi. 41—50 yoshda 36—40 yoshga nisbatan tafakkur ham birmuncha susayadi. Ko`pchilik soha vakillari uchun 35—39 yosh ijodiy faollik uchun o`rtacha maksimum yosh hisoblanadi. Aniqroq to`xtaladigan bo`lsak, matematik, fizik, ximik kabi aniq fanlarda ijodiy cho`qqiga erishish 30—34 yosh, geolog, vrachlarda 35—39 yosh, psixolog, faylasuf va siyosatchilarda birmuncha kechroq 40—55 yoshlarda kuzatiladi. Kattalarda bilish funksiyalarining saqlanishiga qadriyatlar yo`nalganligi katta ta`sir ko'rsatadi. Hayotning turli sohalarida yangilikka faol intilish, ma`lumotlarni izlash, erishilgan natija bi lan

cheklanmaslik, obrazli tafakkur rivojlanish darajasiga ijobiy ta`sir ko'rsatadi. O l z kasbiy mahoratini takomillashtirish, maxsus adabiyotlarga doimiy murojaat qilish verbal-mantiqiy, amaliy va obrazli tafakkurning rivojlanishiga olib keladi. 51—55 yoshda ham tafakkurning har xil turlarining, diqqat va xotiraning rivojlanishiga kasbiy faoliyatdagi bilishga faol intilish, bo`sh vaqtda ham nimalarnidir o`rganishga intilish ijobiy ta`sir qiladi. Kattalarning intellektual potensialini optimallashtirishning muhim omillari quyidagilardir: ma`lumoti darajasi (oliy, texnik, gumanitar, o`rta maxsus va h.k.); ta`lim — individual va tashkiliy bilish jarayoni sifatida; kasbiy faoliyat turi; mehnat faoliyati xarakteri (aqliy zo`riqishga ehtiyoj, ijodiylikning mavjudligi) va b. Yetuk insonlar intellekti saqlanishi bilan bir qatorda uning strukturasida sifat jihatidan qayta o`zgarishlar sodir bo'ladi. So'zli matnlarni umumlashtirish ustunlik qiladi. Intellekt rivojlanishida yangi bo'lishi mumkin bo'lgan bosqich - muammoni o`zi qo'ya olishidadir. Uzoq muddatli xotirada verbal esga tushirish keksalik davrigacha o`zgarmaydi, reaksiya tezligi, qisqa muddatli xotira, qayta esga tushirish birmuncha susayadi. Shunga qarmay kasbiy xoti raning takomillashishi mnemik funksiyalarning umumiy susayishi bilan mos kelmasligi mumkin. So`nggi zamonaviy longityud tadqiqotlarda aniqlanishicha, yetuklik davridagi insonlarning kognitiv rivojlanishi tugallanmaydi, lekin kattalarning aynan qanday qobiliyatlari qanday qilib o`zgarishi haqida umumiy fikrga kelinmagan. Bunda ayrim olimlar «dialektik tafakkur va mustaqil tanlangan pozitsiya va mas`uliyat» tushunchalaridan foydalanadilar, bunda intellekt sifat ji hatidan qayta qurilishi nazarda tutiladi. Tafakkur rivojlanishida dialektik bosqich bu qarama-qarshi fikrlarni o`ylab topish, ular ni sintezlash yoki ideal va real holatlarni integratsiya qilishdir. Boshqa tadqiqotchilar esa turli yosh davrlaridagi murakkab vazifalarni hal qilish uchun intellektdan egiluvchan foydalanish va uni doimiy takomillashtirish haqida fikr yuritadilar.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

Похожие

Yetuklik davri 3

Keksayish va keksalik

Ontogenetik taraqqiyot inqirozlari psixokorreksiyasi va psixoprofilaktikasi

Kasblar va professionalizm - mutaxassislikka kirish fanining asosiy tushunchasi sifatida

Yoshlarni oilayiy hayotga tayorlash