Keksayish va keksalik - Психология - Рефераты

Keksayish va keksalik

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

109 KB

Keksayish va keksalik Reja: 1. Keksayish va keksalik davriga umumpsixologik tavsifnoma. 2. Yosh bosqichlari va chegaralari. 3. Gerontogenezning biologik jihatlari. 4. Keksayish va keksalikda psixologik xavotirlik.

Qarilikning birinchi davri geroniogenez yoki keksayish davri deb ataladi. Ko`pchilik olimlarning fikriga ko'ra, bu davr 60 dan keyin boshlanadi. Ba`zi olimlar esa bu davrni ayollarda 55 yosh dan, erkaklarda 60 yoshdan keyin boshlanadi, deya ta`kidlashgan. Bu yoshdagi insonlarni uch guruhga bo'lish mumkin: qariyalar, keksaiar, uzoq umr ko'ruvchilar. Xorij olimi Bernsayd bu davrni to`rt guruhga ajratgan: 60—69 yoshgacha qarilikdan oldingi davr, 70—79 yoshgacha qarilik, 80— 89 yoshgacha keksalik, 90—99 yoshgacha munkillagan qarilik. Bu yoshning eng muhim xususiyatlaridan biri yosh o`zgarishi bi lan kechadigan genetik programmalashtirilgan jarayonning qarishini bildiradi. Qarilik murakkab bioijtimoiy psixologik hodisadir. Biologik jarayon sifatida qarilik organizmning keksayishi, o`lim ehtimolining ortishi bilan bog`liq. Ijtimoiy hodisa sifatida keksalik nafaqaga chiqish, ijtimoiy statusning o`zgarishi, muhim ijtimoiy rollarning yo`qolishi bilan bog`lanadi. Psixologik darajada bu ro`y bergan o`zgarishlami anglash va unga muvaffaqiyatli moslashishdan iborat. Bu yosh o`zgarishlari nimalarda ko'rinadi, degan o`rinli sa vol tug`iladi? Dastlab organizm faoliyatining sekin-asta susayishida kuzatila di. Bu yoshdagi insonlarning jismoniy kuchi, energiyaning umu miy zaxirasi yoshlik davriga nisbatan ancha kamayganligini ku zatish mumkin. Insonning qon aylanish va immun tizimi ham susayadi. Qarish jarayoni insonning nerv sistemasiga ham ta`sir qiladi. Dastlab uning sezgirligi kamayadi, tashqi ta`sirlarga organizmning sekin reaksiya bildirishi, turli sezgi organlari sezgirligining pasayishi kuzatiladi. Qarilik davrida ko`pchilik insonlar u yoki bu ma`lumotni olish uchun ko proq vaqt sarflayotganligini his qilishadi. Qarish jarayonining natijalari insonning eshitish sezgirligining susayishida kuzatiladi. Fozard (1990) ning tadqiqotlaridan ma`lum boiishicha, bu yoshdagi insonlarda eshitishning susayishi qariyalarning uchdan bir qismida, ko`proq erkaklarda kuzatiladi. Bu yoshdagi insonlarning ko`pchiligida ko`rishning turlicha buzilishlari kuzatilishi mumkin. Ko`z gavhari elastikligining yo`qotilishi hisobiga predmetlarga nazar tashlash qobiliyatining susayishini payqash mumkin. Ko`z gavhari strukturasining o`zgarishi aniq ko'rmaslikka, keyinchalik kataraktaga olib kelishi mumkin. Qariyalardagi o`zgarishlardan

biri sifatida ko'rish o`tkirligining susayishida, mayda detallarni farqlashning qiyinchiligida namoyon bo`ladi. Bunday o`zgarishlar bifokal va trifokal ko`zoynaklar bilan to`ldirilishi mumkin. Qariyalarda ko`rish sezgirligining o`zgarishi ko`p jihatdan psixofizik funksiyalar dina- mikasi bilan ko`p jihatdan bog`liq. Qariyalarda ranglarni ajratish ham birmuncha susayadi, faqat sariq rangni ajratish 50 yoshdan keyin ham o`zgarmaydi. Ta`m bilish sezgilari ham qariyalarda qariyb o`zgarmaydi. Bar- toshukning (1990) tadqiqotlaridan ma`lum bo`lishicha, shirinni sezish qobiliyati o`zgarmaydi. M. Spitzer (1988) ning tadqiqotlari dan ma`lum bo`lishicha, achchiqni sezish biroz kamayadi. Ta`m bilish sezgilaridagi qator o`zgarishlar ba`zan insonning individu al xususiyatlariga ham bog`liq bo`ladi. Qariyalar ovqatdagi ba`zi komponentlarning ta`mini sezishda qiyinchilikni boshdan kechiradi, bu esa ta`m bilish analizatori emas, balki hid bilish sezgirligining susayishi evaziga sodir bo`ladi. Hid sezgirligining o`zgarishiga asosiy sabab nerv uchlari va tolalarida karaxtlikning boshlanishidir. Bundan tashqari, hid bi lish sezgirligi kamayishining sabablari havoning ifloslanishi, zaharli va qo'lansa hidli moddalar bilan nafas olish, chekish, oziq-ovqatda A vitamini yetishmasligidir. Shunday qilib, keksayish davrida ko'pchilik sensor funksiyalar susayadi. Lekin shuni ta`kidlash joizki, biz yuqorida ko`rib o`tgan sensor sezgirlik tiplarining ko`pchilikda susayishi kuzatilsada, bu hammada bir xil emas. Sensor funksiyalarning susayishi, shaxs shug`ullangan faoliyat turiga bog`liq ravishda o`zgarish kuzatiladi. Masalan, butun hayoti davomida musiqa bilan shug`ullangan insonlarda eshitish sezgirligining unchalik o`zgarmaganligini ku zatish mumkin. Gerontopsixologiya muammolariga doir dolzarb tadqiqotlar Qarilik ijtimoiy kategoriya sifatida XX asrda ajratildi. Bu oxirgi yuz yilda Yer planetasidagi demografik o`zgarishlar bilan bog`liq. Dunyo aholisining keksayishi ro`y bermoqda, ya`ni rivojlangan davlatlarda keksa insonlar soni ortib bormoqda. Aholi keksayishining sabablaridan biri tug'ilishning kamayishi, salomatlikning yaxshilanishi, kichik va katta yoshdagilarda o`lim sonining ka - mayishi, hayotning individual davomiyligining ortishidir. Bronza davrida hayotning o'rtacha davomiyligi 18—20 yil bo`lsa, o`rta asrlarda 35 yil, XIX asrda 44 yil bo`lsa, XX asrda 68—

72 yilni tashkil etadi. Aholining keksayishi fenomeni iqtisodiy, tibbiy, huquqiy, siyosiy va boshqa muammolarni tug`diradi. Saylovchilar va tovar iste`molchilarining ko`pchilik qismi keksalar bo`lganligi uchun barcha tizimlarni qayta ko'rib chiqishni talab qiladi. Rivojlangan Yevropa va Amerika mamlakatlarida ham keksalar muammolarini hal qilish borgan sayin qiyinlashib bormoqda (hatto uni «sekin ta`sir qiladigan demografik bomba, deb atashmoqda). Ay rim mamlakatlarda nafaqa yoshini qayta ko`rib chiqish masalasi qo`yilgan (masalan, Buyuk Britaniyada 2010-yildan keyin ayollar uchun nafaqa yoshi 65 yosh deb belgilab qo`yildi). Gerontopsixologiya — yosh psixologiyasining bo`limi bo`lib, keksalik muammolarini o`rganuvchi psixologiya tarmog'i sifatida so`nggi vaqtlarda ko`p tadqiqotchilar e`tiborini o`ziga tortmoqda. Qariyalarda bilish jarayonlaridagi farqlar bo`yicha o'tkazilgan tadqiqotlarga ko`ra, xotirani tekshirishda standart topshiriqlarni bajarishda 30 yoshli va 70 yoshli kishilar turli tezlikda bajaradi. Sod da kognitiv topshiriqlar, ya`ni turli predmetlarni kattaligi bo`yicha xotirada taqqoslashda qariyalarga yoshlarga qaraganda 50% ko`p vaqt talab etilgan. Topshiriq murakkablashtirilganda yoshlarga qar aganda qariyalarga 2 barobar ko`p vaqt talab etilgan (Baltes, 1993). Qariyalarda kognitiv jarayonlar o`zgarishiga bag'ishlangan tadqiqotlarda operatsiyalarning bajarish tezligini yo`qotishni kompensatsiya qilish mumkin.1985-yilda S. Salthouse tomonidan o'tkazilgan tadqiqotlarda qari mashinistkalar yoshlardan qolishmay ishni bajarishgan, ularda reaksiya vaqti va barmoqlarning sekin harakatlanishini kuzatish mumkin. Tadqiqotchi eksperiment o`tkazish tartibini murakkablashtirib, mashinistka oldindan о `qib olishi mumkin bo`lgan so`zlar sonini chegaralaganda, qari mashinistkalarning ish tezligi keskin pasayib ketgan, bu yosh mashinistkalarning ish tezligiga umuman ta`sir qilmagan. Qari mashinistkalar yozish tezligini saqlash uchun tekstni oldindan o`qib olib uni xotirada saqlashga harakat qilishgan. Uzoq muddatli xotirani o`rganishga bag`ishlangan test natijalarida yosh farqlari kuzatiladi. Qator tadqiqotlarda qariyalar so`zlar qatorini qayta esga tushirishga qaraganda tanishga bo`lgan topshiriqlarni yaxshiroq bajarishi aniqlandi (Craik & McDowd, 1987). Ular materialni xotirada saqlash uchun ko`proq tanlovchanlikni namoyon qiladi. Qariyalarda

foydasiz so'zlar ro`yxatini eslab qolish ichki isyonni keltirib chiqaradi. Shu bilan bog`liq ravishda ma`nosiz so`zlarni eslab qolishga bag`ishlangan tadqiqotlarda ular quyi natijalarni namoyon etishgan, ma`noli so`zlarni, qiziqarli iboralarni eslashda keksalar yoshlarga qaraganda yaxshi natija ko`rsatishgan (Meyer, 1987). Shunday qilib, qator olimlar tomonidan o`tkazilgan tadqiqotlardan ma`lum bo`lishicha, qariyalar ular uchun muhim hisoblan gan va hayotda kerak bo`ladi, deb o`ylangan materialni yaxshiroq eslab qoladilar. Uchlamchi xotira bu ilgari bo`lib o`tgan voqeani eslashdir. Xotiraning bu turi keksalarda to`liq eslab qolinadi. Keksalik va keksayish nazariyalari Keksalikni o'rganish bo`yicha bir necha nazariyalar mavjud. Har bir nazariya asosida keksalikni qanday tushunish yotadi. Keksalik biologik muammo sifatida. Har bir nazariya orga nizmning qarish mexanizmi bo`yicha o`z modeliga tayanadi. Bi ologik nazariyalarga rus gerontologiyasining asoschisi A.A. Bogomolsning organizm fiziologik jarayonlari uyg`unligining buzilishini keksayishda asosiy omil deb hisoblagan nazariyasi- ni hamda keksayishni intoksifikatsiya sifatida qaragan I.I. Mechnikov nazariyasini kiritish mumkin. Gerontolog V.V. Frolkis keksalikni organizm moslashuv imkoni- yatlarining qisqarishi sifatida qaraydi. Antiqarish yoki vitaukta tushunchasi (lot. Vita — hayot, auktum — cho`zmoq) olim tomonidan taklif etilgan moslashuv-boshqaruv nazariyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Keksayish evolutsion jihatdan dasturlashtirilib genetik kodga kiritilishi haqidagi tasavvur, hujayralarning buzilishi bilan bog`liq g`oyalar biologik nazariyalarga misol bo'la oladi. Keksalik ijtimoiy muammo sifatida. Ijtimoiy nazariyalarga «erkinlik» hamda «o'yindan chiqish» nazariyalari misol bo`la oladi. Jamiyatdan uzoqlashuv, motivatsiyaning o`zgarishi, kommunikativlikning pasayishi, o`z ichki dunyosiga o'ralashib qolish kabilarda kuzatiladi. Jamiyatdan uzoqlashish ilgarigi ijtimoiy rollarning yo`qotilishi, sog`liqning yomonlashuvi, topish-tutishning kamayishi, yaqin kishilarning yo`qotilishi yoki

uzoqlashishida namoyon bo'ladi. Subyektiv ravishda bu kerak emaslik tuyg'usi, qiziqishlar doirasining pasayishi, uning o'ziga qaratilishida namoyon bo'ladi. Bu jarayon insonning nafaqaga chiqi shi bilan boshlanadi, lekin qari inson ishxonada nimalar bo'layotgani bilan qiziqib turadi, lekin bu sekin-asta sun`iy xarakterga ega bo'la boradi, sekinlik bilan bu ham to'xtaydi. Insonga kela digan ma`lumotlar kamayib boradi, qiziqishlar doirasi torayadi, faolligi pasayadi, qarish jarayoni tezlashadi. Faollik nazariyasi («Yangi bandlik») jamiyatdan uzoqlashish nazariyasiga qarama- qarshidir. Faollik nazariyasi keksalarni ja miyat hayotiga tortish, ular qanchalik faol bo'lsa, ularning hayotdan qoniqqanlik darajasi yuqori bo'ladi, degan g'oyaga asoslanadi. Uzluksiz hayot yo'li konsepsiyasi qarilikni ilgarigi hayot uslubini saqlab qolish uchun kurash maydoni sifatida talqin etadi. Qarilik kognitiv muammo sifatida. Bu yondashuv asosida keksalarda intellektual va emotsional qobiliyatlarning pasayishi yoki yo'qotilishi jarayoni yotadi. «Foydalanmaslik» nazariyasiga ko'ra intellektual ko`nikmalar yetarlicha foydalanmaslik natijasida keksalarda yomonlashadi. Kognitiv nazariyaning boshqa variantida keksa inson o`zidagi o`zgarishlarni qanday talqin qilishiga bog`liqligi nazarda tutiladi. Bunda uch soha asosiy rol o'ynaydi: shax siy kechinmalar (sog'liqning yomonlashuvi, jozibadorlikning kamayishi), ijtimoiy mavqe xususiyatlari (kirishimlilik, integratsiya yoki ajralib qolish), shaxsiy hayotining tugayotganligini anglash. Keksayishning kompleks nazariyalari. Kompleks nazariyalar keksayishning biron jihatiga urg`u beradigan nazariyalarga qarshi chiqadi. Keksayish ko'p qirrali jarayon bo`lib, u o`zaro biologik, ijtimoiy va psixologik jarayonlar bilan bogliqdir. Har bir inson ga o`ziga xos keksayish yo`li xos. DjTerner, D. Xelms uch o`zaro bog`liq jarayonni ajratib ko`rsatadilar: Psixologik keksayish — individ o`zi keksayish jarayonini qanday tasavvur qiladi va his qiladi, boshqalarning keksayishi bilan o`zini taqqoslab keksayish jarayoniga qanday munosabatda bo`ladi. Biologik keksayish — yosh o`tishi bilan organizmda o`zgarishlarning sodir bo`lishi. Ijtimoiy keksayish — individ keksayishni jamiyat bilan, ijtimoiy rollarni bajarish bilan qanday bog`laydi?

Keksalikning yosh chegaralari muammosi Qarilikning yosh chegaralarini turli olimlar turlicha tavsiflashadi, lekin ko`pchilik 60— 65 yoshni qarilikning boshlanishi si fatida e`tirof etishadi. Misol sifatida bir necha olimlarning qarashlarini keltiramiz: Chexiyalik professor B. Prijigoda: 60—75 — qarilik, 75—100 yosh keksalik. Dj. Birren: 50—75 yosh so`nggi yetuklik, 75 yoshdan keyin qarilik. D.B. Bromley qarilikning 3 bosqichini ko`rsatib o`tadi: 65—70 yosh sevimli ishdan uzoqlashish; 70 yoshdan keyin keksalik; 110 yoshgacha — munkillaganlik, qarib kasalga chalinish va o`lim. Rossiya gerontologiyasi asoschilaridan biri I.V. Davidovskiy kek salik boshlanishining aniq sanasi mavjud emas, degan fikrni bildirgan. Boshqa mashhur gerontolog N.F. Shaxmatov keksayish muam molariga biologik nuqtayi nazardan yondashib, psixik keksayishni markaziy nerv sistemasining oliy bolimlarida yoshga oid destruktiv o`zgarishlar natijasi sifatida qaraydi. Keksayish yoshga oid muqarrar jarayon bo lishiga qarab har kimda har xil individual kechadi. Butunjahon sog`liqni saqlash Yevropa byurosining klassifikatsiyasiga muvofiq, erkaklarda qarilik 61—74 yosh, ayollarda 55—74 yosh, 75 dan keyin keksalik boshlanadi, 90 yoshdan keyin uzoq umr ko`ruvchilar deb ataladi. Qarilikning boshlanishi ijtimoiy mezon sifatida insonning nafaqaga chiqishi bilan belgilanadi. Lekin turli mamlakatlarda turli kasb egalarida ayollar va erkaklarda nafaqa yoshi turlichadir (55 dan 65 yoshgacha davom etadi). Qarilik davriga o4ishning bosh qa ijtimoiy- iqtisodiy ko`rsatkichlari — bu asosiy daromad manbayining o zgarishi, ijtimoiy mavqening o`zgarishi, ijtimoiy rollar doirasining o`zgarishi hisoblanadi. Odatda yosh qariyalar 75 yoshgacha hamda keksa qariyalar 75 yoshdan keyin farqlanadi. Bunda faol va mustaqil hayot tarzini kechiradigan qariyalar hamda doimiy mehribonlikni, e`tiborni talab qiladigan imkoniyatlar funksional mezon bo`lishi mumkin. Keksalik davrida shaxsiy inqiroz va yoshning psixologik vazifalari Yetuklik va keksalik orasidagi inqiroz 55-65 yoshlarga to`g`ri keladi. Keksalik davridagi inqirozni nafaqadan oldingi inqiroz deb ataladi, bunda asosiy determinant sifatida litimoiy omil nafaqa yoshiga yetish omili ko`rsatiladi. Darhaqiqat nafaqaga chi qish inson

hayotini tubdan o`zgartirib yuboradi, jamiyatdagi muhim ijtimoiy rolining yo`qotilishi, insonning o`z referent guruhidan ajralishi, muloqot doirasining torayishi, moddiy ahvo- lining yomonlashuvi, ba`zan «iste`fo shoki» holatining o`tkir kechishida namoyon bo'ladi. Bu holat ko'pchilik qartayayotgan insonlarda qiyin kecha di, salbiy hissiy holatlarni vujudga keltiradi. L.I. Ansifirovaning ta`kidlashicha, qariyalarning uch xil asosiy shaxs tiplarini ajratish mumkin. Birinchi tipdagi qariyalar nafaqaga chiqishni yaxshi boshdan kechiradi, yangi qiziqarli mashg'ulotga jon deb ko'chadilar, yangi do'stona munosabatlarni o'rnatishga layoqatli. Bu- larning bari ularning hayotdan qoniqqanlik darajasining yuqori bo'Iishiga hamda umrining uzun bo'Iishiga ham ta`sir etadi. Ik kinchi tipdagi qariyalar hayotga passiv munosabatda bo'ladi. Ularda qiziqishlar doirasining pasayishi, o'z-o'ziga hurmatning yo'qolishi, kerak emaslik va mos emaslik hissi kuzatiladi. Ushbu yosh davridagi inqirozni yumshatish strategiyalaridan biri «hayotga yangicha qarash» texnikasidir. Bu texnika o'z ichiga yangi ijtimoiy yondashuvga psixologik tayyorgarlik, bo'sh vaqtni oldindan rejalashtirish, yangi hayot tarzini, jamiyatga kirishishning yangi usullarini izlash, salbiy holat va hodisalarni oldindan his qilish, nafaqaga chiqishni qat`iy kun tartibi va qat`iy cheklovlardan ozod bo'lish hamda insonning yangi qobiliyatlarini namoyon etadigan erkin fazo sifatida ijobiy idrok etish kabilarni o'z ichiga oladi. Keksalik davriga o'tishdagi inqirozlar bo'yicha boshqa bir yon dashuv shaxs ichidagi, identiklik inqirozidir. Bunda qarilik alomatlari subyekt tomonidan emas, balki atrofdagilar tomonidan seziladi. Fiziologik qartayish jarayonlari doimiyligi tufayli uzoq vaqt subyekt tomonidan anglanmaydi, o'zining «o`zgarmasligi» haqida lllyuziya paydo bo`ladi. Keksalikni anglash kutilmaganda sodir bo`ladi (masalan, sinfdoshlari bilan uchrashganda) hamda ichki nizolarga olib keladi. Ba`zan qarilikni anglash bilan bog'liq inqiroz o`smirlik davridagi inqiroz bilan tenglashtiriladi (bunda ham o`zining o'zgargan tanasiga yangicha munosabatni ishlab chiqishdan iborat), lekin qarilik inqirozi og`irroq kechadi. E. Erikson konsepsiyasida qarilik ilgarigi hayot yo`lining tugashi sifatida talqin etiladi. Keksalik psixosotsial inqirozining mohiyati shundan moratki, Egoning yaxlitlikka erishishidir. Keksa psixologik yoshga o'tish muvaffaqiyatim E. Erikson oldingi yosh inqirozlarini ijobiy hal qilish bilan bog`laydi. Eriksonning ta`kidlashicha, donishmandlik ruhning ma`lum holati bo`lib, bunda o'imish, hozir va kelajakka bir vaqtda boqish, hayot

tarixini tasodiflardan xalos etish hamda avlodlar bilan aloqa o`rnatish sifatida talqin etiladi. Donishmandlik keksalik davrining eng yuksak yutug`idir. Qarilik davrida rivojlanishning yosh vazifalari quyidagilarda bo`lishi mumkin: — yosh o`zgarishlariga moslashish, tana, psixofiziologik; — keksalikni adekvat idrok etish (salbiy stereotiplarga qarshi turish); — vaqtni aql bilan taqsimlash, qolgan hayotini maqsadga yo`naltirib foydalanish; — rollarni qayta yo'naltirish, eski rollar pozitsiyasidan voz kechish va yangilarini shakllantirish; — yaqin insonlarning yo`qotilishi va farzandlarning uzoqlashishi munosabati bilan bo`ladigan affektiv holatiarga qarshi kurashish, emotsional egiluvchanlikni saqlash; — ruhiy egiluvchanlikka intilish (psixik rigidlikni yengib o`tish), xulq-atvorning yangi shakllarini izlash; — ichki yaxlitlikka intilish va o`tgan umrni anglash. Keksalik davrida yetakchi faoliyat va rivojlanishning ijtimoiy shart- sharoitlari Keksalik davri ishlab chiqarishda faol ishtirok etishdan uzoqlashish, nafaqaga chiqish bilan ijtimoiy pozitsiyaning o'zgarishi taraqqiyotning ijtimoiy vaziyatidagi muhim o`zgarishlardir. Keksalarga nisbatan ijtimoiy vaziyatning noaniqligi ular hayotining ijtimoiy vaziyatini to`liq deb bo`lmaydi. Keksalik davrida inson quyidagi savolni hal qiladi: eski ijtimoiy aloqalarini saqlab qo lish hamda yangi ijtimoiy aloqalarni o`rnatish yoki yaqinlarining qiziqishlari bo`yicha ularga qo'shilish yoki o`z muammolarini hal qilish uchun individual hayotga kirish. Bu tanlov u yoki bu moslashuv strategiyasini — o`zini shaxs sifatida voki individ sifati da saqlab qolishni belgilaydi. Ana shu tanlovga, moslashuvning strategiyasiga bog'liq ravishda yetakchi faoliyat o`zini shaxs sifa tida saqlab qolishga, yoki individ sifatida saqlab qolishga yo`naltirilishi mumkin. «Yopiq kontur tipi» bo`yicha adaptatsiya strategiyasida tash qi dunyoga qiziqishlar va intilishlar darajasining pasayishida, egotsentrizm, emotsional nazoratning susayishi, to`liqmaslik kompleksi, qo`zg`aluvchanlik ba`zan atrofdagilarga befarqlikda namoyon bo`ladi. Ba`zan ushbu keksayish modelini «passiv kek sayish» yoki ijtimoiy qiziqishlarning yo`qolishi ham deb atashadi. Bunga alternativ ravishda yana bir model mavjud, ya`ni

jamiyat bilan aloqalar saqlab qolinadi, yanada rivojlantiriladi. Yetakchi faoliyat ijtimoiy tajribani tizimlashtirish va uzatishdan iborat bo`ladi. Bu yoshda keksalar kasbiy faoliyatlarini davom ettirishlari, memuarlar yozishlari, o'qitishlari, ustozlik qilishlari, nabiralarni tarbiyalashlari va jamoat ishlari bilan shug`ullanishlari mumkin. O`zini shaxs sifatida saqlab qolish uchun kuchi yetadigan mehnat bilan shug`ullanish, turli qiziqishlarga ega bo`lish, yaqinlarga kerakli inson bo`lishga intilish, hayotga qiziquvchanlikni his qilish zarur. N.S. Pryajnikov keksalikni turli davrlarga bo`lgan va bu davr larning o'ziga xos xususiyatlarini ko`rsatib o `tgan. I. Nafaqadan oldingi keksalik (55 yoshdan nafaqaga chiqquncha) — nafaqaga tayyorlanish. 1.Rivojlanishning ijtimoiy vaziyati: — nafaqani kutish: kim uchundir nafaqaga chiqish bu «tezroq dam olishni boshlash», kim uchundir faol mehnat faoliyatining to'xtatilishi hamda qolgan energiyasini va tajribasini nima qilish ni bilmaslik, noaniqlik; — asosiy aloqalar ish joyidagilar bilan bo`lib, hamkasblari uning tezroq nafaqaga ketishini xohlashadi, inson esa buni sezadi, boshqa tomondan inson uni nafaqaga boshqalarga nisbatan kechroq chiqazishlariga umid qiladi; — yaqinlari bilan munosabatlarda keksa inson oilasini, nabiralarini ham ta`minlashi mumkin bo`lgani uchun «foydali», ik kinchi tomondan yaqinda o'zining ishlamaganida, nafaqasiga qa rab qolganida «kerak emasligini» his qilish; — ishda o'ziga «munosib shogird» tayyorlash, trabiyalashga intilish. 2.Yetakchi faoliyat: — ulgurmaganlarini bajarishga intilish, ishda o'zidan keyin «Yaxshi nom» qoldirishga intilish; — o'z tajribasini shogirdlariga, o'quvchilariga uzatishga intilish; — nabiralar tug'ilganda nafaqa yoshidagi insonlar o'zini maksimal darajada namoyon qilishda nabiralar tarbiyasi bilan ham shug'ullanib, «bo'linishlari» mumkin; — nafaqaga chiqish aniq bo'lganda o'zining keyingi hayotini rejalashtirish. nafaqada nima bilan shug'ullanish haqida o'ylaydi.

II.Nafaqaga chiqqan davr (nafaqaga chiqqan birinchi yil) — bu yangi ijtimoiy status, yangi rolni egallash. Bu davr quyidagilarda namoyon bo'ladi: 1.Rivojlanishning ijtimoiy vaziyati: — eski aloqalar birinchi davrda saqlanib qoladi, ular sekin-asta kamayib boradi; — asosan aloqalar qarindoshlar va yaqinlari bilan boiadi («tajribasiz nafaqaxo'rlar bilan juda ehtiyot bo`lib muloqotda bo'lish lozim); — sekin-asta nafaqaxo`r do`stlari paydo bo`ladi; — yaqinlari va do`stlari bo`sh vaqti ko`p nafaqaxo`rning nabi- ralar tarbiyasi bilan shug`ullanishini istashadi, shuning uchun bolalar va nabiralar bilan muloqot ham nafaqaxo'r ijtimoiy vaziyatining bir qismi hisoblanadi. 2.Yetakchi faoliyat: — bu birinchi navbatda yangi rol sifatida «o`zini izlash», turli faoliyatlarda o`z kuchini sinab ko`rishdir, bu «sinab ko`rish va xato qilish» metodi orqali o`z-o`zini aniqlashdir (bunda u kundan kunga hayot qisqaligini his qiladi); — ayrim nafaqaxo`rlar nafaqani rasmiylashtirib kasbiy faoliyati bo`yicha mehnat faoliyatini ham davom ettirishadi. Bunda ishlayotgan nafaqadagilarda shaxsiy muhimlik hissi ortad; — yoshroq insonlarni uyaltirish, o`rgatish hissi borgan sari kuchayadi; — ayrim nafaqaxo`rlar xotirjam o`tgan umrini sarhisob qilishga harakat qiladi, ayrimlar «memuarlar» yozib o'z tajribasi va kechinmalari bilan bo`lishishga harakat qiladi. III.Keksalik davri (nafaqaga chiqqandan so`ng bir necha yildan keyin sog`liqning jiddiy yomonlashuvigacha bo`lgan davr) bunda inson yangi ijtimoiy statusni egallab olgan bo`ladi va quyidagilar bilan tavsiflanadi: 1.Rivojlanishning ijtimoiy vaziyati: — o`ziga o`xshagan keksalar bilan muloqot; — keksa insonning bo`sh vaqtidan foydalanayotgan, yoki unga «g`amxo`rlik» qilayotgan oila a`zolari bilan muloqot; — ayrim nafaqadagilar jamoai ishlari bilan mashg`ul bo`ladilar; — ayrim nafaqadagilar uchun boshqalar bilan munosabat o`zgaradi, ayrim keksalarning ilgarigi yaqin munosabatlari asta-sekin uzoqlasha boradi.

2.Yetakchi faoliyat: — bo`sh vaqtdagi qiziqishlar (ayrim keksalar har xil faoliyat bilan shug`ullanib, o`zlarini sinab ko`radiiar: — har xil usullar bilan shaxsining nimalarga qodirligini ko`rsatishga intilish; — ayrim keksalar (sog'nqlari yaxshi bo`lsa-da) uchun o`limga tayyorlanish yetakchi faoliyat bo`lib qoladi, bu dinga berilish, tez- tez qabristonga borish, yaqinlariga «vasiyatlar» qilishda namoyon bo`ladi. IV.Sog'liqning birdan yomonlashishi sharoitidagi uzoq umr ko`rish sog`lig`ida jiddiy muammolari yo`q keksalarning holati bir-biridan farq qiladi. 1.Ijtimoiy vaziyat: — yaqinlar, qarindoshlar, vrachlar va palatadagi sheriklar bi lan asosan muloqot amalga oshiriladi; — qariyalar uyida palatadoshlari bilan muloqot (xorijda hech kimi yo`q qariyalarni bunday uylarga joylashtiriladi). 2.Yetakchi faoliyat: — davolanish, qandaydir usullar bilan bo`lsada, kasallikka qarshi kurashish; — o`z hayoti mazmunini anglashga intilish. O`z hayotini bezashga, hayotidagi yaxshi narsalarga intilish. Bunda inson «bekorga yashamaganligini ko`rsatish uchun» o`zidan yaxshiroq narsa qoldirgisi keladi. V.Nisbatan mustahkam sog`liq bilan uzoq umr ko`rish (75— 80 yosh va undan kattalar). 1.Ijtimoiy vaziyat: — yaqinlar va qarindoshlar bilan muloqot, ularning oilasida uzoq umr ko`ruvchi shaxs yashayotganligidan faxrlanish; — uzoq umr ko`ruvchi qariyada yangi do`stlar va tanishlar paydo bo'ladi; — uzoq umr kechirish noyob hodisa bo`lganligi uchun u bilan gaplashishga hamma, hattoki OAV xodimlari ham intiladi. 2.Yetakchi faoliyat: — insonning layoqatiga bog`liq bo`lib, ko'proq faol hayot tarzini kechirish, sog`liqni saqlash uchun faqat vrachlarning aytganlarini qilish emas, balki o`z sog`lig`ini his

qilish ham muhim. Keksalik davrining shaxsiy xususiyatlari Keksalik davridagi insonlarga emotsional sohada ham maxsus o'zgarishlar xos. Bu affektiv reaksiyalarning kuchayish (kuchli asab qo`zg`alishi), sababsiz xafa bo`lish, yig`lash va boshqalarda namoy on bo'ladi. Qariyalarda o`tmish qadriyat hisoblanadi. Kaliforniya universiteti olimlarining 40 yillik longityud tadqiqot natijalaridan ma`lum bo`lishicha, 30 yoshda emotsional va psixologik barqaror faol shaxslar 70 yoshda ham o`z faolliklarini saqlab qoladi. Qariyalarning ijtimoiy va psixologik mavqesini belgilaydigan muhim omillardan biri jismoniy sog`liq, jismoniy faollikdir. Jis moniy noxushliklar — keksalik davrida hayotdan qoniqmaslikning muhim sababidir. Buning xususiy oqibatlari atrofdagilarga qiziqishning pasayishi, yaqinlar bilan munosabatlarning o`zgarishi, o`z-o`zini baholashning pasayishida ko'rinadi. Biroq shaxsiy keksayishga munosabat — keksalar psixik hayo tining faol elementidir. Jismoniy va psixik o`zgarishlarni anglash, o'zining jismonan nosog'lomligini his qilish keksalik davrida o`z- o`zini anglashning yangi darajasini tashkil etadi. Keksalarning jis - moniy kuch va imkoniyatlarining chegaralanganligiga chidamliligi yoki chidamsizligi shaxsiy qartayishiga munosabatini bildiradi. K. Roshakning ta`kidlashicha, ehtiyojlar ierarxiyasi, tuzilishi o'zgaradi: qiynalishdan qochish, xavfsizlik ehtiyoji, avtonomiya va mustaqillik ehtiyoji 1 . Shu bilan birga keksalik davrida vaqtinchalik hayotiy rejalarning umumiy o'zgarishi ro`y beradi. Hozirgi hayot va o'tgan umr haqida tasavvurlar kelajak hayotga nisbatan muhim ahamiyatga ega. Keksalarning o'tmish xotiralarga qaratilganligi fenomeni ular psixik hayotining muhim qismidir. Shuningdek. bu davrda hayotdan qoniqish hamda o`z-o`zini ba- holashning susayishi kuzatiladi. Amerika psixologlari tadqiqotlarida nafaqaga chiqqan erkaklar o`rganilib, 5 xil shaxs tiplari o `rganilgan. 1.Konstruktiv tip — ichki muvozanat, ijobiy emotsional kayfiyat, o`ziga nisbatan tanqidiylik va boshqalarga nisbatan chidamlilik bilan tavsiflanadi. Kasbiy faoliyatni to`xtatgandan so'ng ham hayotga nisbatan optimistik ustanovka saqlanib qoladi. Bunday

keksalarning o`z-o`zini baholashi yuqori bo`lib, atrofdagilarning yordamiga tayangan holda kelajak uchun reja tuzadi. 2.Bog`liq tip — ijtimoiy qabul qilingan va yaxshi moslashgan tip. Yuksak hayotiy va kasbiy intilishlar bo`lmaganida tur mush o`rtog iga yoki farzandiga bo`ysunadi. Oilaviy vaziyat tufayli hissiy muvozanat saqlab turiladi. 3.Himoyalanuvchi tip — zo`r berib doimiy faollik orqali o`z- o`zini ta`minlashga intilish. Nevrotik tip sifatida baholanadi. 4.Agressiv-ayblovchi tip — bunday keksalar shaxsiy muvaffa- qiyatsizliklari uchun aybni boshqalarga to'nkaydi, shubhalanuvchan va birdan tutoqib ketadi. Ular o`zlarining keksaligi, na faqaga chiqqanligi haqidagi fikrni qabul qilishni istamaydi, kuchi tugayotgani va o'lim haqida o`ylab, yoshlarga nisbatan dushmanlarcha munosabatda bo`ladi. 5.O`z-o`zini ayblovchi tip — passivlik, depressiyaga beriluvchanlik. tashabbussizlik, yolg'izlik, hayotga pessimistik munosa bat, olim baxtsizlikdan qutulish yo`li sifatida qabul qilinadi. S. Kon keksalikdagi ijtimoiy-psixologik tiplarni ajratishda mezon sifatida faoliyatning yo'nalganligidan foydalanadi. Ijobiy psixologik qulay tiplar: 1.nafaqaga chiqqandan so`ng jamoat ishlarini davom ettirish, faol va ijodiy munosabatda bo`lish; 2.shaxsiy hayoti bilan shug`ullanish — moddiy ta`minlanganlik, xobbi, qiziqishlar, mustaqil ta`lim olish, yaxshi ijtimoiy va psixologik ta`minlanganlik; 3.oilaning boshqa a`zolariga qulay bo`lish uchun ularga yordamlashish, bular ko'proq ayollardir. Zerikish yo`q, lekin birinchi va ikkinchi guruhdagilarga nisbatan hayotdan qoniqqanlik quyiroq; 4.hayotning mazmuni sog`liqni mustahkamlash bilan bog`lanadi, bu ko`proq erkaklarga xos. Hayotni bunday tashkil etish ma`lum ma`noda axloqiy qoniqish hosil qiladi, ba`zan sog`liqqa nisbatan xavotirlanish kuzatiladi. Keksalarning salbiy tiplari: 1) agressiv, maxmadonalar; 2) o`z hayotidan norozi, baxtsiz, muvaffaqiyatsiz keksalar.

Keksalik davrida paydo bo ` lgan yangi psixologik tuzilma — bu hayotiy donishmandlik hamda ruhning chuqur qatlamlari bilan yashash qobiliyatidir . Keksayish davrida bilish jarayonlari Kundalik hayotda ko`pchilik qariyalarning aqli ham susayadi, deb hisoblaydi. Masalan, yosh yigit qo`ygan narsasini eslay olma sa, hech kim bunda hech qanday qo`rqinchli narsani ko'rmaydi, lekin bunday e`tiborsizlik qariyalar tomonidan amalga oshirilsa, bunday o`zgarishlarni qarilik o`zgarishlarining namoyon bo`lishi skleroz deb baholaydi. So`nggi vaqtlarda ilmiy adabiyotlarda normal qarilikda intelle ktual faoliyatning susayishi haqidagi qarama-qarshi fikrlar uchraydi. Qarilik davrida kognitiv jarayonlarning o`zgarishi muammosini o`rgangan tadqiqotchilarning ta`kidlashicha, ko`pgina aqliy ko`nikmalar nisbatan saqlanib qoladi. Bu yosh davrida xotirani keng doirada o`rganish natijalariga ko`ra (Perlmutter, Adams, Barry, Kaplan, Person & Verdonik, 1987) xotiraning susayishi faqat qarilik oqibati emas, balki boshqa omillar, depressiya, faol faoliyatning to`xtatilishi va dorilarning salbiy ta`siri natijasidir. Qarilik davrida kognitiv rivojlanish darajasida ma`lum susayish ro`y beradi. Masalan, bilish jarayonida ma`lumotlarni qayta ishlash, mexanik eslab qolish tezligining pasayishi kuzatiladi. Le kin bunga mos ravishda kompensatsiyalar ham ro`y beradi. Natijada ma`lum kognitiv xarakteristikalarning yo`qotilishi kundalik hayotga ta`sir qilmaydi (Perlmutter et al., 1987; Salthouse, 1985). Qarilik davridagi inson bilish qobiliyatidagi muhim o'zgarishlardan biri — bu jismoniy va aqliy operatsiyalar bajarish tezligining susayishida namoyon bo`ladi. Bu yoshga yetgan insonlarda reaksiya vaqti ortadi, perseptiv ma`lumotlarni qayta ishlash sekinlashadi, kognitiv jarayonlar tezligi susayadi. Qariyalarda kognitiv qobiliyatlarning susayishi muammosi xotira funksiyalarining o'zgarishi doirasida ko`proq o`rganilgan. Informatsion nuqtayi nazardan yondashuvchi xorij psixologlari sensor, birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi xotira mavjudligini ta`kidlaydi. Ularning fikricha, sensor xotira — juda qisqa mud datli ko`rish yoki eshitish xotirasidir, bunda informatsiya qayta ishlanguncha 250 millisekund vaqt oralig`ida xotirada saqlab turiladi. O`tkazilgan tadqiqotlardan ma`lum

bo`lishicha, qariyalar yoshlarga qaraganda kamroq ma`lumotni xotirada saqlab qola di. Birlamchi xotira xorijlik tadqiqotchilar tomonidan cheklangan ma`lumotlar hajmini saqlash sifatida tavsiflanadi. Masalan, sotib olinayotgan tovarning narxini eslab qolishni misol sifatida keltirish mumkin. Bu xotira turini ishchi xotira, yoki operativ xotira ham deb atash mumkin. Tadqiqotlarda yoshlar keksalarning bir lamchi xotirasida farqlar aniqlanmagan. Ikkilamchi xotira uzoq muddatli xotira turi bo`lib, unda yosh xususiyatlari yaqqol namoyon bo`ladi. Yodlash va qayta esga tushirishni o'rganishga bag`ishlangan tadqiqotlarda qariyalar berilgan ro`yxatdagi kam so`zlarni, rasm detallarining oz qismini eslab qolishi aniqlandi. Uchlamchi xotira bu ilgari bo`lib o`tgan voqeani eslashdir. Xotiraning bu turi keksalarda to`liq eslab qolinadi. Keksalar ilgari bo`lib o`tgan tarixiy voqealarni batafsil eslab qoladi, agar bu voqeada o`zi ishtirok etgan bo`lsa, yanada yaxshiroq xotirada saqlanadi. Shu bilan birga keksalik davridagi insonlarda xotira saqlanishida individual farqlar kuzatiladi. Masalan. oliy ma`lumotli kek salar o`rta ma`lumotli tengdoshlariga nisbatan xotira testlarini yaxshiroq eslab qoladi. Intellektual faoliyat bilan faol shug`ullanadiganlar bu testlarda yaxshi natija ko`rsatishadi. Rus psixologlari tomonidan xotiraning yosh funksiyalari o`zgarishini kuzatilgan tadqiqotlarda aniqlanishicha, yosh o`tishi bilan mexanik esda olib qolish yomonlashadi, mantiqiy xotira esa saqlanib qoladi. Obrazli xotira so`z-mantiq xotiraga nisbatan kamroq esda qoladi. Shunday qilib, keksalik davrida xotira asosida mantiqiy bog`lanish yotadi, mantiqiy xotira tafakkur bilan chambarchas bog`langani uchun keksalarda tafakkur yaxshi rivojlangan deyish mumkin. Yoshlar xotira jihatdan keksalardan ustun bo`lsalarda donolik jihatidan ustun emas. Donolik — bu inson bilimlarining ekspert tizimi bo`lib, hayotning amaliy jihatlariga yo`naltirilgan, hayotiy muhim muammolar bo`yicha foydali maslahatlar benshdir. Pol B. Bal hamkasblari bilan birga donolikni o`rganib, uning bir necha kognitiv xususiyatlarini aniqlagan. Birinchidan dono lik, insonlarning hayot mazmuniga aloqador muhim va murak kab muammolarni yechish bilan bog`liqdir. Ikkinchidan, donolik bilimlar, fikrlar va maslahatlarning yuksak darajasi bilan ajralib turadi. Uchinchidan, donolik bilan bog`liq bilimlar shunchalik keng va chuqurki, ularni maxsus vaziyatlarda qo`llash mumkin.

To`rtinchidan, donolik shunday aqlni o`z ichiga oladiki, undan shaxsiy foydaga hamda insoniyat foydasiga foydalanish mumkin. Beshinchidan, donolikka erishish qiyin, lekin ko`pchilik insonlar uni osongina anglaydi. Intellektual funksiyalar pasayishining sabablari. Keksalarda in tellektual funksiyalarning pasayishiga turli sabablar: bevosita va bavosita sabablar bo`lishi mumkin. Intellektual funksiyalar pasayi shining bevosita sabablariga miya kasalligi, masalan, Altsgeymer kasalligi va miya qon-tomirlarining kasallanishini keltirish mum kin. Bavosita sabablariga esa bosh miya funksiyalari bilan bog`liq emas, lekin intellektual funksiyalarni amalga oshirish uchun ta`sir ko`rsatadigan sabablar kiradi. Ularga: inson sog`lig`ining umumiy yomonlashuvi, ma`lumot darajasining quyinligi, bilish faoliyati motivatsiyasining mavjud emasligi va boshqalar kiradi. Demensiya — keksalik boshlanishi bilan bog`liq shaxs o`zgarishlari, amneziya, bilish nuqsonlarini o`z ichiga olgan buzilishlarning bir butun kompleksidir. Senil demensiya — inson tafakkurining adekvatligida namoyon bo`ladigan miyaning organik kasalligidir. Amerikalik olimlar tadqiqotlarida aniqlanishicha, qariyalar uyida yashovchi 75—84 yoshli keksalarning 20% demen siya kasalligining bir turi hisoblangan Alsgeymer kasalligiga chalinishgan. 85 yoshdan keyin qariyalar uyida yashovchi keksalar ning 47% ida senil demensiya kuzatilgan (Evans et al., 1989). 0`z oilalarida va faol hayot tarzini olib borayotgan keksalarda demen siya kamroq kuzatilgan. Altsgeymer kasalligi. Ushbu kasalukda keksalarda bosh mi ya po`stlog`i hujayralarining buzilishi kuzatiladi. Kasallikning dastlabki belgilari mayda-chuydalarni esdan chiqarib qo`yishda namoyon bo'ladi. Keyinchalik qayerda bo`lganligini, kundalik ishlarni ham esdan chiqarib qo`yadi, o`ziga ovqat ham tayyorlay olmaydi, yaqin kishilarini ham tanimaydi. Demensiyaning bosh qa bevosita sababi mikroinsultdir. Mikroinsult — miya qon bilan ta`minlanishining o`tkir buzilishidir. Keksalarda intellektual funksiyalarning buzilishi barchada bir xil emas. Ayrim olimlar 70 yoshdan keyin ham ishchanlik qobili- yatlarini saqlab qolgan: P. La-mark, M. Eyler, K. Laplas, Im. Kant, I. P. Pavlov «Yigirma yillik tajriba» asarini 73 yoshda yaratgan. E. G`oziyevning shogirdi A.B. Sabirova ontogenezning kechki bosqichlarida insondagi subyektlilik va emotsional sohaning o'ziga xos xususiyatlarini tadqiq etgan bo`lib,

bu davrda o`z-o`zining emotsional holatini quyi baholash shaxsiy xavotirlanishning oshishiga sabab bo`lishini, shuningdek, o`z-o`zining emotsiyalari quyi baholanganda esa vaziyat bilan bogliq xavotirlanish dara jasi ortishini ta`kidlab o `tadi. Bu qonuniyat emotsional nazorat hissiy o`z-o`zini boshqarishning obyektiv indikatori ekanidan dalolat beradi. A.B. Sabirova o`z tadqiqoti natijasida qarilik va keksalik davrida shaxsiy xavotirlanish o`rtasida ahamiyatli darajadagi farq namoyon bo`lganini ko`rsatib, bu holatni quyidagicha izohlaydi: qarilik davrida insonlar kuchli emotsional zo'riqishni boshdan kechiradilar va bu holat ulardagi normal hayotiy tuzilmalarning buzilishiga olib keladi. Keksalik davrida esa shaxs bi lan bog`liq xavotirlanishning susayishi qarilik davriga nisbatan xulq-atvor strategiyasining ishlab chiqilganligiga asoslanadi va bu holat ulardagi emotsional hayajon reaksiyasini susaytiradi. Mavzuni mustahkamlash uchun test savollari: 1.Keksalik davrini o`rganadigan psixologiya sohasini belgilang. a) zoopsixologiya; b) differensial psixologiya; c) patopsixologiya; *d) gerontopsixologiya. 2.Demensiya — bu.... a) qarilik va keksalik davrida shaxsiy xavotirlanish o`rtasida ahamiyatli darajadagi farq; *b) keksalik boshlanishi bilan bog`liq shaxs o`zgarishlari, amneziya, bilish nuqsonlarini o`z ichiga olgan buzilishlarning bir butun kompleksidir; c) keksalik davrida esa shaxs bilan bog`liq xavotirlanishning susayishi; d) miya qon bilan ta`minlanishining o`tkir buzilishidir. 3.Senil demensiya — .... a) inson tafakkurining adekvatligida namoyon bo`ladigan mi yaning organik kasalligidir; b) o`z oilalarida va faol hayot tarzini olib borayotgan keksa larda namoyon bo'ladi; c) inson sog`lig`ining umumiy yomonlashuvi, ma`lumot darajasining quyiligi; d) bilish faoliyati motivatsiyasining mavjud emasligi.

4. Altsgeymer kasalligi — ……. a) bilimlar, fikrlar va maslahatlarning yuksak darajasi bilan ajralib turadi; b) donolik bilan bog`liq bilimlar shunchalik keng va chuqurki, ularni maxsus vaziyatlarda qo'llash mumkin; c) bilish faoliyati motivatsiyasining mavjud emasligi; *d) keksalarda bosh miya po`stlog`i hujayralarining buzilishi kuzatiladi. 5. Keksalik davrida paydo bo`lgan yangi psixologik tuzilma. a) mustaqil fikrlash; b) dunyoqarashning shakllanishi; *c) bu hayotiy donishmandlik hamda ruhning chuqur qatlamlari bilan yashash qobiliyatidir; d) refleksiya, identifikatsiya, empatiya.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

Похожие

Keksalik davrida psixik funksiyalar funksiyalashuvidagi o'zgarishlar

Yetuklik davri 3

Yetuklik davridagi inqirozlar

Psixologiya fanidan Test savollari

Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning asosiy texnika va metodlari