Keksalik davrida psixik funksiyalar funksiyalashuvidagi o'zgarishlar - Психология - Рефераты

Keksalik davrida psixik funksiyalar funksiyalashuvidagi o'zgarishlar

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Keksalik davrida psixik funksiyalar funksiyalashuvidagi o`zgarishlar Reja: 1. Keksalik davrida ijtimoiy faollik tizimini o`zgarishi. 2. Yolg`izlik muammosi. 3. Keksalik davrida emotsional soxaning xususiyati. 4. Keksa inson shaxsining xususiyati. 5. Keksalikda shaxsiy yangilik. 6. Motivatsion tuzilishi

Keksalik davridagi insonlarga emotsional sohada ham maxsus o'zgarishlar xos. Bu affektiv reaksiyalarning kuchayish (kuchli asab qo`zg`alishi), sababsiz xafa bo`lish, yig`lash va boshqalarda namoy on bo'ladi. Qariyalarda o`tmish qadriyat hisoblanadi. Kaliforniya universiteti olimlarining 40 yillik longityud tadqiqot natijalaridan ma`lum bo`lishicha, 30 yoshda emotsional va psixologik barqaror faol shaxslar 70 yoshda ham o`z faolliklarini saqlab qoladi. Qariyalarning ijtimoiy va psixologik mavqesini belgilaydigan muhim omillardan biri jismoniy sog`liq, jismoniy faollikdir. Jis moniy noxushliklar — keksalik davrida hayotdan qoniqmaslikning muhim sababidir. Buning xususiy oqibatlari atrofdagilarga qiziqishning pasayishi, yaqinlar bilan munosabatlarning o`zgarishi, o`z-o`zini baholashning pasayishida ko'rinadi. Biroq shaxsiy keksayishga munosabat — keksalar psixik hayo tining faol elementidir. Jismoniy va psixik o`zgarishlarni anglash, o'zining jismonan nosog'lomligini his qilish keksalik davrida o`z- o`zini anglashning yangi darajasini tashkil etadi. Keksalarning jis - moniy kuch va imkoniyatlarining chegaralanganligiga chidamliligi yoki chidamsizligi shaxsiy qartayishiga munosabatini bildiradi. K. Roshakning ta`kidlashicha, ehtiyojlar ierarxiyasi, tuzilishi o'zgaradi: qiynalishdan qochish, xavfsizlik ehtiyoji, avtonomiya va mustaqillik ehtiyoji. Shu bilan birga keksalik davrida vaqtinchalik hayotiy rejalarning umumiy o'zgarishi ro`y beradi. Hozirgi hayot va o'tgan umr haqida tasavvurlar kelajak hayotga nisbatan muhim ahamiyatga ega. Keksalarning o'tmish xotiralarga qaratilganligi fenomeni ular psixik hayotining muhim qismidir. Shuningdek. bu davrda hayotdan qoniqish hamda o`z-o`zini ba- holashning susayishi kuzatiladi. Amerika psixologlari tadqiqotlarida nafaqaga chiqqan erkaklar o`rganilib, 5 xil shaxs tiplari o `rganilgan. 1.Konstruktiv tip — ichki muvozanat, ijobiy emotsional kayfiyat, o`ziga nisbatan tanqidiylik va boshqalarga nisbatan chidamlilik bilan tavsiflanadi. Kasbiy faoliyatni to`xtatgandan so'ng ham hayotga nisbatan optimistik ustanovka saqlanib qoladi. Bunday keksalarning o`z-o`zini baholashi yuqori bo`lib, atrofdagilarning yordamiga tayangan holda kelajak uchun reja tuzadi.

2.Bog`liq tip — ijtimoiy qabul qilingan va yaxshi moslashgan tip. Yuksak hayotiy va kasbiy intilishlar bo`lmaganida tur mush o`rtog iga yoki farzandiga bo`ysunadi. Oilaviy vaziyat tufayli hissiy muvozanat saqlab turiladi. 3.Himoyalanuvchi tip — zo`r berib doimiy faollik orqali o`z- o`zini ta`minlashga intilish. Nevrotik tip sifatida baholanadi. 4.Agressiv-ayblovchi tip — bunday keksalar shaxsiy muvaffa- qiyatsizliklari uchun aybni boshqalarga to'nkaydi, shubhalanuvchan va birdan tutoqib ketadi. Ular o`zlarining keksaligi, na faqaga chiqqanligi haqidagi fikrni qabul qilishni istamaydi, kuchi tugayotgani va o'lim haqida o`ylab, yoshlarga nisbatan dushmanlarcha munosabatda bo`ladi. 5.O`z-o`zini ayblovchi tip — passivlik, depressiyaga beriluvchanlik. tashabbussizlik, yolg'izlik, hayotga pessimistik munosa bat, olim baxtsizlikdan qutulish yo`li sifatida qabul qilinadi. S.Kon keksalikdagi ijtimoiy-psixologik tiplarni ajratishda mezon sifatida faoliyatning yo'nalganligidan foydalanadi. Ijobiy psixologik qulay tiplar: 1.nafaqaga chiqqandan so`ng jamoat ishlarini davom ettirish, faol va ijodiy munosabatda bo`lish; 2.shaxsiy hayoti bilan shug`ullanish — moddiy ta`minlanganlik, xobbi, qiziqishlar, mustaqil ta`lim olish, yaxshi ijtimoiy va psixologik ta`minlanganlik; 3.oilaning boshqa a`zolariga qulay bo`lish uchun ularga yordamlashish, bular ko'proq ayollardir. Zerikish yo`q, lekin birinchi va ikkinchi guruhdagilarga nisbatan hayotdan qoniqqanlik quyiroq; 4.hayotning mazmuni sog`liqni mustahkamlash bilan bog`lanadi, bu ko`proq erkaklarga xos. Hayotni bunday tashkil etish ma`lum ma`noda axloqiy qoniqish hosil qiladi, ba`zan sog`liqqa nisbatan xavotirlanish kuzatiladi. Keksalarning salbiy tiplari: 1) agressiv, maxmadonalar; 2) o`z hayotidan norozi, baxtsiz, muvaffaqiyatsiz keksalar. Keksalik davrida paydo bo`lgan yangi psixologik tuzilma — bu hayotiy donishmandlik hamda ruhning chuqur qatlamlari bilan yashash qobiliyatidir.

Keksayish davrida bilish jarayonlari Kundalik hayotda ko`pchilik qariyalarning aqli ham susayadi, deb hisoblaydi. Masalan, yosh yigit qo`ygan narsasini eslay olma sa, hech kim bunda hech qanday qo`rqinchli narsani ko'rmaydi, lekin bunday e`tiborsizlik qariyalar tomonidan amalga oshirilsa, bunday o`zgarishlarni qarilik o`zgarishlarining namoyon bo`lishi — skleroz deb baholaydi. So`nggi vaqtlarda ilmiy adabiyotlarda normal qarilikda intelle ktual faoliyatningsusayishi haqidagi qarama-qarshi fikrlar uchraydi. Qarilik davrida kognitiv jarayonlarning o`zgarishi muammosini o`rgangan tadqiqotchilarning ta`kidlashicha, ko`pgina aqliy ko`nikmalar nisbatan saqlanib qoladi. Bu yosh davrida xotirani keng doirada o`rganish natijalariga ko`ra (Perlmutter, Adams, Barry, Kaplan, Person & Verdonik, 1987) xotiraning susayishi faqat qarilik oqibati emas, balki boshqa omillar, depressiya, faol faoliyatning to`xtatilishi va dorilarning salbiy ta`siri natijasidir. Qarilik davrida kognitiv rivojlanish darajasida ma`lum susayish ro`y beradi. Masalan, bilish jarayonida ma`lumotlarni qayta ishlash, mexanik eslab qolish tezligining pasayishi kuzatiladi. Le kin bunga mos ravishda kompensatsiyalar ham ro`y beradi. Natijada ma`lum kognitiv xarakteristikalarning yo`qotilishi kundalik hayotga ta`sir qilmaydi (Perlmutter et al., 1987; Salthouse, 1985). Qarilik davridagi inson bilish qobiliyatidagi muhim o'zgarishlardan biri — bu jismoniy va aqliy operatsiyalar bajarish tezligining susayishida namoyon bo`ladi. Bu yoshga yetgan insonlarda reaksiya vaqti ortadi, perseptiv ma`lumotlarni qayta ishlash sekinlashadi, kognitiv jarayonlar tezligi susayadi. Qariyalarda kognitiv qobiliyatlarning susayishi muammosi xotira funksiyalarining o'zgarishi doirasida ko`proq o`rganilgan. Informatsion nuqtayi nazardan yondashuvchi xorij psixologlari sensor, birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi xotira mavjudligini ta`kidlaydi. Ularning fikricha, sensor xotira — juda qisqa mud datli ko`rish yoki eshitish xotirasidir, bunda informatsiya qayta ishlanguncha 250 millisekund vaqt oralig`ida xotirada saqlab turiladi. O`tkazilgan tadqiqotlardan ma`lum bo`lishicha, qariyalar yoshlarga qaraganda kamroq ma`lumotni xotirada saqlab qola di. Birlamchi xotira xorijlik tadqiqotchilar tomonidan cheklangan ma`lumotlar hajmini saqlash

sifatida tavsiflanadi. Masalan, sotib olinayotgan tovarning narxini eslab qolishni misol sifatida keltirish mumkin. Bu xotira turini ishchi xotira, yoki operativ xotira ham deb atash mumkin. Tadqiqotlarda yoshlar keksalarning bir lamchi xotirasida farqlar aniqlanmagan. Ikkilamchi xotira uzoq muddatli xotira turi bo`lib, unda yosh xususiyatlari yaqqol namoyon bo`ladi. Yodlash va qayta esga tushirishni o'rganishga bag`ishlangan tadqiqotlarda qariyalar berilgan ro`yxatdagi kam so`zlarni, rasm detallarining oz qismini eslab qolishi aniqlandi. Uchlamchi xotira bu ilgari bo`lib o`tgan voqeani eslashdir. Xotiraning bu turi keksalarda to`liq eslab qolinadi. Keksalar ilgari bo`lib o`tgan tarixiy voqealarni batafsil eslab qoladi, agar bu voqeada o`zi ishtirok etgan bo`lsa, yanada yaxshiroq xotirada saqlanadi. Shu bilan birga keksalik davridagi insonlarda xotira saqlanishida individual farqlar kuzatiladi. Masalan, oliy ma`lumotli kek salar o`rta ma`lumotli tengdoshlariga nisbatan xotira testlarini yaxshiroq eslab qoladi. Intellektual faoliyat bilan faol shug`ullanadiganlar bu testlarda yaxshi natija ko`rsatishadi. Rus psixologlari tomonidan xotiraning yosh funksiyalari o`zgarishini kuzatilgan tadqiqotlarda aniqlanishicha, yosh o`tishi bilan mexanik esda olib qolish yomonlashadi, mantiqiy xotira esa saqlanib qoladi. Obrazli xotira so`z-mantiq xotiraga nisbatan kamroq esda qoladi. Shunday qilib, keksalik davrida xotira asosida mantiqiy bog`lanish yotadi, mantiqiy xotira tafakkur bilan chambarchas bog`langani uchun keksalarda tafakkur yaxshi rivojlangan deyish mumkin. Yoshlar xotira jihatdan keksalardan ustun bo`lsalarda donolik jihatidan ustun emas. Donolik — bu inson bilimlarining ekspert tizimi bo`lib, hayotning amaliy jihatlariga yo`naltirilgan, hayotiy muhim muammolar bo`yicha foydali maslahatlar benshdir. Pol B.Bal hamkasblari bilan birga donolikni o`rganib, uning bir necha kognitiv xususiyatlarini aniqlagan. Birinchidan dono lik, insonlarning hayot mazmuniga aloqador muhim va murak kab muammolarni yechish bilan bog`liqdir. Ikkinchidan, donolik bilimlar, fikrlar va maslahatlarning yuksak darajasi bilan ajralib turadi. Uchinchidan, donolik bilan bog`liq bilimlar shunchalik keng va chuqurki, ularni maxsus vaziyatlarda qo`llash mumkin. To`rtinchidan, donolik shunday aqlni o`z ichiga oladiki, undan shaxsiy foydaga hamda insoniyat foydasiga foydalanish mumkin. Beshinchidan, donolikka erishish qiyin, lekin

ko`pchilik insonlar uni osongina anglaydi. Intellektual funksiyalar pasayishining sabablari. Keksalarda in tellektual funksiyalarning pasayishiga turli sabablar: bevosita va bavosita sabablar bo`lishi mumkin. Intellektual funksiyalar pasayi shining bevosita sabablariga miya kasalligi, masalan, Altsgeymer kasalligi va miya qon-tomirlarining kasallanishini keltirish mum kin. Bavosita sabablariga esa bosh miya funksiyalari bilan bog`liq emas, lekin intellektual funksiyalarni amalga oshirish uchun ta`sir ko`rsatadigan sabablar kiradi. Ularga: inson sog`lig`ining umumiy yomonlashuvi, ma`lumot darajasining quyinligi, bilish faoliyati motivatsiyasining mavjud emasligi va boshqalar kiradi. Demensiya — keksalik boshlanishi bilan bog`liq shaxs o`zgarishlari, amneziya, bilish nuqsonlarini o`z ichiga olgan buzilishlarning bir butun kompleksidir. Senil demensiya — inson tafakkurining adekvatligida namoyon bo`ladigan miyaning organik kasalligidir. Amerikalik olimlar tadqiqotlarida aniqlanishicha, qariyalar uyida yashovchi 75—84 yoshli keksalarning 20% demen siya kasalligining bir turi hisoblangan Alsgeymer kasalligiga chalinishgan. 85 yoshdan keyin qariyalar uyida yashovchi keksalar ning 47% ida senil demensiya kuzatilgan (Evans et al., 1989). 0`z oilalarida va faol hayot tarzini olib borayotgan keksalarda demen siya kamroq kuzatilgan. Altsgeymer kasalligi. Ushbu kasalukda keksalarda bosh mi ya po`stlog`i hujayralarining buzilishi kuzatiladi. Kasallikning dastlabki belgilari mayda-chuydalarni esdan chiqarib qo`yishda namoyon bo'ladi. Keyinchalik qayerda bo`lganligini, kundalik ishlarni ham esdan chiqarib qo`yadi, o`ziga ovqat ham tayyorlay olmaydi, yaqin kishilarini ham tanimaydi. Demensiyaning bosh qa bevosita sababi mikroinsultdir. Mikroinsult — miya qon bilan ta`minlanishining o`tkir buzilishidir. Keksalarda intellektual funksiyalarning buzilishi barchada bir xil emas. Ayrim olimlar 70 yoshdan keyin ham ishchanlik qobiliyatlarini saqlab qolgan: P.La-mark, M.Eyler, K.Laplas, Im.Kant, I. P.Pavlov «Yigirma yillik tajriba» asarini 73 yoshda yaratgan. E. G`oziyevning shogirdi A.B.Sabirova ontogenezning kechki bosqichlarida insondagi subyektlilik va emotsional sohaning o'ziga xos xususiyatlarini tadqiq etgan bo`lib, bu davrda o`z-o`zining emotsional holatini quyi baholash shaxsiy xavotirlanishning oshishiga sabab bo`lishini, shuningdek, o`z-o`zining emotsiyalari quyi baholanganda esa vaziyat bilan bogliq

xavotirlanish dara jasi ortishini ta`kidlab o `tadi. Bu qonuniyat emotsional nazorat hissiy o`z-o`zini boshqarishning obyektiv indikatori ekanidan dalolat beradi. A.B.Sabirova o`z tadqiqoti natijasida qarilik va keksalik davrida shaxsiy xavotirlanish o`rtasida ahamiyatli darajadagi farq namoyon bo`lganini ko`rsatib, bu holatni quyidagicha izohlaydi: qarilik davrida insonlar kuchli emotsional zo'riqishni boshdan kechiradilar va bu holat ulardagi normal hayotiy tuzilmalarning buzilishiga olib keladi. Keksalik davrida esa shaxs bi lan bog`liq xavotirlanishning susayishi qarilik davriga nisbatan xulq-atvor strategiyasining ishlab chiqilganligiga asoslanadi va bu holat ulardagi emotsional hayajon reaksiyasini susaytiradi.

Adabiyotlar : 1. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar / Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 2. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b. 3. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 4. Mirziyoev Shavkat Miromonovich. Yangi O‘zbekiston strategiyasi.-Toshkent, 2021. − 458 b. 5. O‘zbekiston respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda) 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni.

Похожие

Keksayish va keksalik

Yetuklik davridagi inqirozlar

O`spirinplik davrida shaxsning rivojlanish xususiyatlari

XX asrning 2-yarmida yangi yo’nalishlarni yuzaga kelishi

Psixologiya fanidan Test savollari