Amaliyotchi psixolog faoliyatining umumiy masalalari - Психология - Рефераты

Amaliyotchi psixolog faoliyatining umumiy masalalari

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

178 KB

Amaliyotchi psixolog faoliyatining umumiy masalalari Reja: 1. Amaliyotchi psixolog faoliyati samaradorligini baholash muammolari. 2. Amaliyotchi psixolog faoliyatida o’z-o’ziga yordam muammosi. 3. Amaliyotchi psixolog ijodkor sifatida. 4. O’zaro ta’sir va hamkorlikka ehtiyoj. 5. Psixologning maktabga moslashishi . 6. Maktab psixologinig kasbiy psixogigenasi.

Psixologik fakultet talabalari va yosh maktab psixologlariga ko’p muhim savollar berishadi, bu savollarga bir xil javob berish mumkin emas. - Psixologiyada individual maslahat berish yoki guruhiy treninglar o’tkazish bilan shug’ullanish yaxshimi? - Ota-onalar o’qituvchilar va o’quvchilar bilan muloqatda yumshoq bo’lgan yaxshimi yoki qat’iy turgan yaxshimi? - Menga ko’proq qaysi psixotexnika to’g’ri keladi: «geshtaltterapiyami, psixodrammami yoki tana terapiyasimi? - Qaysi yosh davri bilan shug’ullanganim yaxshi: kichik maktab o’quvchilari, o’smirlar, o’spirinlar ? - Qaysi muammoni tanlaganim yaxshi? -O’zim bir necha marta turmushga chiqib, hozir ajrashib, yolg’iz yashayotgan bo’lsam, oilaviy juftlarga maslahat bera olamanmi? - O’zimning bolalarim yo’q bo’la turib (bo’lmasa ham kerak), ota- onalarga farzandlar tarbiyasi bo’yicha maslahatlar bera olamanmi? - Agar uyda turmush o’rtog’im bilan doimo urishib, shaxsiy muammolarni to’g’ri hal qilishni bilmasdan turib, o’qituvchi va o’quvchilar orasidagi nizolar bo’yicha maslahatlar bera olamanmi? - Sizda uyingizda, ishingizda hammasi joyidami? Hozirgi vaqtda psixologlar kam bo’lganligi uchun maktab psixologi universal mutaxassis bo’lishi va barcha ishlarni bajara olishi kerak. Har bir psixolog o’zining qobiliyatlari va individual psixologik xususiyatlari negizida o’zini kasbiy va shaxsiy aniqlashi, individual tanlash muammosini hal qilishi mumkin. Tabiat va taqdir har bir insonga va har bir psixologga yuz, tana, ovoz, ruh, aql, temperament, xarakter, energiyani sovg’a qilganki, ularning bari konkret insonning «rang, tovush, ta’m va hid» ini, uning psixoenergetik atmosferasini tashkil qiladi. Psixolog foydali va muvaffaqiyatli bo’lishi uchun o’zini «qo’l ostidagi ish quroliday» bilishi kerak.

Albatta, maktabda ikkala usul bilan ham ishlashga to’g’ri keladi, lekin tanlash imkoniyati mavjud bo’lsa, sizning individualligingiz uchun qaysi usul ko’proq mos keladi, siz qaysi usulda kuchli ekanligingizni qanday tushunish mumkin. 30 yoshlardagi maktab psixologi o’qituvchilar va o’quvchilar bilan guruhiy treninglar o’tkazadi. Umuman treninglar muvaffaqiyatli o’tadi, lekin mashg’ulotlardan so’ng kuchli charchoq sezadi, kasal bo’lib qoladi. Uning fikricha, o’zini yomon his qilishi ishi bilan bog’liq. Nima uchun? Haqiqatdan ham ayol psixologning fikri to’g’ri bo’lib, unda hayotiy tonusning pasayib ketishi u ko’p shug’ullanadigan psixologik ish usuli bilan bog’liq. Kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, «inson - inson» sohasida ishlaydigan mutaxassislarda, psixologiya ham ana shu fanlar sohasiga kiradi, individual yoki guruhiy ish usuliga layoqat mavjud bo’ladi. Agar siz tabiatan guruhiy ishlarni yoqtirsangiz, charchamasdan a’lo darajada ma’ruzalar o’qiysiz, uzoq davom etadigan seminar va treninglar o’tkazasiz, individual konsultasiyalar bo’lsa, sizda bir muncha qiyin kechadi, ko’p energiya kuch talab qiladi. Agar siz individual ishga layoqatli bo’lsangiz, faoliyatning guruhiy turlarini uncha yoqtirmaysiz. Mijozingiz bilan individual munosabatda bo’lishni afzal ko’rasiz. Psixolog maktabda o’zini qanday tutishi kerak: qattiq qo’lmi yoki yumshoqmi? Vaziyatga bog’liq ravishda, o’zining va sherigining maqsadiga ko’ra psixolog qattiq qo’l va yumshoq bo’lgan turli uslublarni egallashi lozim. Psixolog tanlash imkoniyatiga ega bo’lganda, o’z individualligidan kelib chiqib, ish tutishi kerak. Ish texnikasini tanlash haqidagi savol bir muncha murakkab bo’lib, har qanday psixoterapevtik texnikada o’z uslubini aniqlash mumkin va o’z kasbiy qobiliyatlari, qiziqishlarini ifodalash mumkin. «O’z ish texnikasini tanlash haqida gap ketganda, ikki omilni hisobga olish darkor. Birinchidan: g’arb psixoterapevtik texnikalari, Vatanimiz psixopraktikasida

endi tarqala boshladi, shuning uchun u yoki bu yo’nalishdagi amaliyotchi psixologlarning yuqori kasbiy mahorati haqida gapirish erta. Ikkinchidan, psixopraktika shunchalik ko’p qirrali va har xilki yosh psixoterapevt mijozning muammolaridan kelib chiqib, har xil texnikalarni birgalikda qo’llaydi. O’z ishida psixoanalizni yoqtiradigan psixologlar transakt analiz bo’yicha unchalik yaxshi ishlamaydi, psixodrammaga qiziqadiganlar muloqot treningi guruhlarini zo’r bazo’r o’tkazadilar. Urinib ko’rish va xato orqali «o’z texnikasini» topish mumkin. O’zingizni kuchli va bo’sh jihatlaringizni o’rganing, imkoni bo’lsa, psixologik seminarlarga qatnashing, «bu meniki» deb his qiladigan vaqt keldi. Maktabda asosan qaysi yoshdagilar bilan ishlashni tanlash ham muammo. Maktab psixologi maktabda o’qituvchilar bilan ham, barcha yoshdagi o’quvchilar bilan ham ishlaydi. Lekin kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, ba’zi psixologlar boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan suhbatlashishni yoqtirishadi, boshqa birlari o’spirinlarning «tilini tez topadi», uchinchi birlari yuqori sinflarga kirib «yo’qolib ketadilar», to’rtinchilari o’qituvchilar bilan suhbatlashishni qoyillatadilar. Psixolog o’zining ichki psixologik yoshiga mos bolalar bilan mulo qo t qilishga intiladi . Psixologiyada insonning haqiqiy yoshi (pasport yoshi) farqlanadi. Insondagi bu ikki yosh ko’pincha bir- biriga mos kelmaydi. Men 16 yoshman «Ruh haqidagi fanda» yosh hissi tushunchasi meni doim hayron qoldiradi, Men ko’pincha yoshimni esdan chiqarib qo’yaman, bu savolga javob berish uchun doimo bu yil nechanchi yil ekanligini so’rayman, o’zim tug’ilgan yilni eslayman va arifmetik hisoblashlar bilan shug’ullanaman. Sizni ng yoshingiz nechada? A. Kronik(35-40 yoshlarda n oshgan) A. Kronik va uning xodimlari 21 dan 44 yoshgacha pasport yoshi bo’lgan 83 nafar inson lar bilan maxsus tadqiqot o’tkazdilar. Taxminan 55 % sinaluvchilar o’zlarini yosh deb hisoblaydilar, respondentlarning 20 % o’zlarini katta deb

hisobladilar, faqat 25% respondentlar o’z yoshini pasport yoshi bilan bir xil ko’rsatdilar. Sizning psixologik yoshingiz nechada? Uni «psixologik yosh» testi yordamida aniqlashga urinib ko’ring. Ushbu metodika o’z hayotiy potensialingizni qanchalik to’liq amalga oshirganingizni baholaydi. Sizning o’quvchilar, o’qituvchilar, ota-onalar bilan kasbiy va insoniy munosabatingiz bir xil psixologik yoshga asoslangan teng psixologik (1- sxemaga qarang) yoki «translir» bo’lishi mumkin. (2-sxemaga qarang). Ishingizdagi vaziyatlarda tinglovchilaringiz uchun «mijoz» bo’lib qolmaslikka harakat qiling: o’zingizni ko’rsatishga harakat qiling, o’zingizni yuqori baholashga intiling. Kasbiy faoliyatingizda psixomanipulyativ vositalardan foydalanmang (3- sxemaga qarang). Agar ota-onalar va o’quvchilar bilan ishlaganda 3-sxemadagidek munosabatlarga kirishsangiz, anglangan va anglanmagan muammolaringiz ustida ishlashingiz zarur. Psixolog doimo o’z ruhini «tozalab» turishi kerak, chunki psixologning ruhi - bu uning ish «quroli» hisoblanadi. Psixologlarga maktabda turli muammolar bilan shug’ullanishga to’g’ri keladi. Lekin har bir psixologning maktabda sevimli mavzusi yoki muammosi bo’ladi. Uni tanlash ko’p sabablarga bog’liq: Amaliy psixologning qiziqishlariga, mutaxassislik bo’yicha o’qilgan kitobga, kasbiy muloqat darajasiga, psixolog ishlaydigan maktab ehtiyojlariga, ma’muriyat, o’qituvchilarning buyurtmasiga bog’liq. «O’z muammosini» tanlashning ko’p omillarga bog’liqligiga qaramasdan, umumiy qonuniyatlar kuzatiladi. Psixologlar «o’z mavzularini» tanlashda ikki asosiy shartga amal qiladilar. Ko’pincha ular xarakterida va individual - psixologik portretida ortiqcha bo’lgan psixologik fenomenni o’rganishga intiladilar. - To’g’ri fikrlaydigan universitet bitiruvchisi tadqiqot predmeti sifatida o’quvchilarning tafakkur faoliyatini tanlaydi (m: kichik maktab yoshidagi

o’quvchilarda iste’dodni shakllantirish, o’smirlarning aqliy faoliyatini faollashtirish va boshqalar). Shu bilan birga ko’pchilik psixologlar shaxsiy individualligini, xarakterini, shaxsini qiziqtiradigan muammolar bilan shug’ullanishga intiladilar. - Bo’sh, ziyoli, ko’ngilchan, qat’iyatsiz o’spirin-maktab psixologi o’z qiziqishlarining predmeti sifatida boshlang’ich sinf o’quvchilarida irodaviy mexanizmlarni shakllantirishni tanlaydi. Bu nimadan dalolat beradi? Psixologning shaxsiy va kasbiy moslashuvi Psixolog bitiruvchilar dastlab maktabga borganda, o’zlarini himoyasiz sezadilar, birinchi navbatda nima qilish kerakligini bilmaydilar o’zini qanday tutishni, kim bilan qanday gaplashishni bilmaydilar. Ular maktabda muammolarga ko’milib ketadilar, hammasini birdan bajarib, maktabga foydali ekanligini ko’rsatishga urinadilar, maktabda har kuni, dam olish kunlari, hatto kechalari ham qolib ketadilar, Natijada - zo’riqish, charchash, ish qobiliyatining pasayishi ko’zda tutiladi. Psixologning pedagogik jamoaga kirishishi muammosi Psixologlar o’qituvchilar bilan ijobiy munosabat o’rnatib, hamkorlik qilishga intiladilar, lekin buni qanday amalga oshirishni bilmaydilar: o’qituvchilar bilan do’stlashish kerakmi yoki ular bilan ma’lum masofani saqlash ma’qulligini bilmay boshlari qotadi. Yosh mutaxassislar nizoli vaziyatlarda ba’zan o’ziga ishonmaslikni his qiladilar, maktabda mavjud u yoki bu o’qituvchilar guruhining ta’siriga beriladilar. Maktab ma’muriyatiga ta’sir ko’rsatadigan qiyinchiliklar Psixolog mutaxassislar mustaqil bo’lishga intilishadi, maktab ma’muriyati bilan hyech qanday muammo bo’lmasligiga intilishadi. Bu ishning muvaffaqiyati faqatgina kasbiy bilimlarning mavjudligiga, yosh mutaxassislarda yetishmaydigan boy hayotiy tajribaga ham bog’liq. O’quvchilar bilan muloqat o’rnatishda «tarbiyasi qiyin» o’smirlar va yuqori sinf o’quvchilari bilan qiyinchiliklar mavjud bo’ladi. Bundan tashqari o’quvchilarning ota-onalariga ta’sir ko’rsatishida qulay holatni tanlash ham murakkab muammo hisoblanadi, chunki bu yerda faqatgina

maktab bilan bog’liq muammolar emas, oilaviy masalalar bilan ham shug’ullanishga to’g’ri keladi. « Kasbiy yolg’izlikni» his qilish «Kasbiy yolg’izlikni» his qilish psixologning o’z kasbiy jamiyatidan ajralishi, unga o’xshab fikrlaydigan, o’qituvchilarga qaraganda umumiy tilni tez topish mumkin bo’lgan hamkasblaridan uzoqlashishdir. Kasbiy aloqalarni yo’qotish yoki mutaxassisga agar u psixolog sifatida bir o’zi maktabda ishlayotgan bo’lsa qattiq ta’sir qiladi. Shaxsiy «yetuklik» muammosi, talabaning hayotidan tubdan farq qiluvchi «kattalar hayoti»dagi munosabatlarda tajriba to’plash ham yosh mutaxassis hayotida qiyinchilik bilan kechadi. Hayotiy vaqtlarni tashkil qilish muammosi Yosh mutaxassis «kattalar hayotiga» kirib maktab hayotidagi ishlar va paydo bo’lgan er (xotin), ota (ona) majburiyatlari orasida vaqt va kuchni har doim ham muvaffaqiyatli taqsimlay olmaydi. Natijada yosh mutaxassis hayotining u yoki bu sohasi jabrlanishi mumkin: yoki u ishga to’liq kirishish qobiliyatini yo’qotadi, yoki uning oilasida muammolar boshlanadi. Psixolog kasbini o’zlashtirib maktabga qaytib kelgan o’qituvchilar duch keladigan muammolar va qiyinchiliklar Kasbiy rolning o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan subyektiv qiyinchiliklar. Maktabga psixolog bo’lib qaytib kelgan o’qituvchilar ichki yo’nalishlarini o’zgartirishlari pedagogik roldan psixologik rolga almashishlari zarur. Bu ikki rol nimasi bilan farq qiladi? Pedagogik jamoada obro’ga ega bo’lish muammosi O’qituvchilar o’zlarining sobiq hamkasblariga dastlab eskicha munosabatda bo’ladilar, psixologik bilimlarga nisbatan hyech qanday obro’ni tan olmaydilar. Ular uchun kurslardan psixolog dimlomiga ega bo’lib qaytgan o’qituvchi «xuddi ularga o’xshash», «ularga o’xshab psixologik bilimlardan xabardor emas». Psixologning sobiq hamkasblari bilan munosabatlarni qayta qurish bir necha yillar davom etishi va og’ir kechishi mumkin: unga maslahatga kelishmaydi,

treninglardagi uning fikriga ishonmaydi, seminar va leksiyalarda tanqidiy fikr bildiradilar. Maktab ma’muriyati bilan o’zaro ta’sirlarni qayta qurish muammosi Ko’pgina maktab direktorlari eng yaxshi o’qituvchini amaliyotchi psixologlar tayyorlash fakultetiga o’qishga jo’natadi, lekin u diplomli mutaxassis bo’lib qaytganda anchagacha unga bo’lgan munosabatini o’zgartira olmaydi. Direktor o’zining sobiq o’qituvchining unga bo’ysinishini talab qiladi, ish haqida hisobatlar so’raydi, maslahat berish yoki psixodiagnostik tadqiqot natijalari bo’yicha to’liq xabardor bo’lishini so’raydi. Agar psixolog tadqiqot natijalari haqida to’liq axborot bera olmasligini va yashirin ma’lumot mijoz va psixolog orasida qolishini ma’lum qilsa, yani birinchi bor nisbatan mustaqilligini e’lon qilsa, psixolog va direktor orasida keskin nizolar paydo bo’lishi mumkin. Bunday vaziyatlarda psixolog sabr - toqat bilan, munosabatlarni o’zgartirishi zarur (bo’ysunuvchi holatdan teng huqukli hamkorlik holatiga o’tishi lozim). O’quvchilar va ularning ota-onalari bilan yangi munosabatlarni o’rnatish O’quvchilar va ularning ota-onalari bilan yangi munosabatlarni o’rnatish uzoq jarayon hisoblanadi. Ko’pincha pedagogik faoliyat ko’nikmalari namoyon bo’ladi va psixolog maslahat berayotganda, suhbat vaqtida treninglarda o’qituvchi pozisiyasida o’zini namoyon qiladi. Bunday hollarda psixolog bo’lgan o’qituvchi psixolog kasbiy pozisiyasining xususiyatlarini o’zlashtirib o’z ustida ishlashi darkor. Bu vazifa amaliyotchi psixologlar fakultetida psixologik bilimlarni olish bilan hal qilinmaydi. Maxsus psixologik treninglarda ishtirok etish, tajribali psixologlar bilan doimiy muloqatda bo’lish, o’quvchilar va ota - onalar bilan munosabatlarni mustaqil o’zgartirishga intilish zarur. Maktabdagi faoliyatni qulay tashkil etish muammosi Psixolog kasbini egallagan sobiq o’qituvchi maktabiga qaytib, yana o’z fanidan dars bera boshlaydi, bunda pedagogik ish bilan psixolog funksiyasini birga olib borishga harakat qiladi. Bu faqatgina charchashga olib keladi - yu , kasbni qayta o’zgartirish jarayonini sekinlashtiradi, o’qituvchilik kasbining ham psixolog kasbining ham sifatsiz bajarilishiga olib keladi, yoki o’qituvchilik, yoki psixolog

kasbini tanlash maqsadga muvofiq. Bu kasblarni bir shaxs olib borishi mahsuldor bo’lmaydi. Oilaviy muammolar Psixolog kasbini egallagan sobiq o’qituvchining oilaviy munosabatlarni qayta qurishda qiyinchiliklar bo’lishi mumkin. Ko’pincha ayol turmush o’rtog’idan uning obro’sini tan olishini, ko’proq e’tibor berishlarini xohlaydi, uning aqliy va shaxsiy taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatishga intiladi. Agar erkak oilaviy munosabatlarni o’zgartirishga tayyor bo’lmasa, oiladagi munosabatlar yomonlashishi mumkin. « Nazariy psixologiyadan amaliy psixologiyagacha bir qadam, lekin uni amalga oshirish juda qiyin » . ( Ikki nazariy psixologlarning suhb atidan). Maktabga qanday psixolog kerak ? Haqiqatdan ham, maktabga qanday psixolog kerak? Qiziq savol. «Har-xil» psixologlar mavjudmi? Ha albatta! Har hil kasblar, ularga mos har xil psixologlar mavjud. Maktabda o’zlarini psixolog deb hisoblaydigan insonlar bilan uchrashganingizda, har-xil insonlarni ko’rishingiz mumkin. Sizning ko’z oldingizda kam gap hyech bilan qo’shilmaydigan, uncha o’ziga tortmaydigan inson ko’rinishi mumkin. Shu bilan birga, hamma bilan chiqishib ketadigan, xushchaqchaq, sergap, chiroyli inson ko’rinishi ham mumkin. Natijada siz har-xil taassurot olasiz. Kutilmagan va eng yoqimli taasurotlar olishingiz mumkin. Biroq barcha insonlar har-xil kasbga, har-xil bilimga va har-xil kasbiy x ulq - atvor usullariga ega bo’lsalar-da,o’zlarini psixolog deb sanaydilar. Ba’zan «qancha inson lar mavjud bo’lsa, shuncha psixologlar mavjud», - deb ham aytishadi. Psixologiya - muallif kasbi bo’lib, unda insonning indivudualligi, ichki ruhiy dunyosini translyasiya qilish qobiliyati namoyon bo’ladi. Bulardan tashqari, har bir psixologning individual kasbiy stilistika muammosi mavjud. U qanday mavzuni tanlaydi? Kasbidagi uning qiziqishlari qanday? Umuman, u nima uchun psixologiyaga kelgan? U nima bilan shug’ullanishni

istaydi. Ishda qanday usulni afzal ko’radi? Qaysi yoshdagi mijozlar bilan ishlash afzal? Har xil psixologlarning ishdagi farqi, nafaqat har-xil psixologlarning shaxsiy xususiyatlari bilan bog’liq bo’lib qolmay, «psixologiya» deb nomlangan umumiy kasbiy sohadagi 4 nafar psixologik kasblar yotishi bilan ham bog’liqdir. Ular: nazariy psixologiya, eksperimental psixologiya, amaliy psixologiya va psixokorreksiya. Nazariy psixologiyada amaliy psixologiya bilan bog’liq bo’lmagan fikrlar kurashi davom etadi: eski nazariyalarning barbod bo’lishi va yangilarining shakllanishi g’oyalari, ilmiy maktablar va yo’nalishlarning bir-biriga qarshi chiqishi, tafakkurning yangi usullari va mantiqning vujudga kelishi, taraqqiyotning eski qonunlari ochilishi. Nazariy psixologiyada inson psixikasi anotomik kesimlarda o’rganiladi, ya’ni psixologik ko’rinishining jarayonlari, funksiyalari turlari sifatida o’rganiladi. Nazariy psixologiya maktab amaliyoti ehtiyojlarini qondirishga bevosita xizmat qilmasa-da, u jamiyatga shuning uchun kerakki, unda inson tafakkuri kuchlarining o’ziga xos o’yini sodir bo’ladi. Nazariy psixologiya maktabga to’g’ridan - to’g’ri ta’sir ko’rsatmasa-da, «maktab g’oyalari» ning shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi: o’quvchiga munosabat, ta’lim va tarbiya konsepsiyalarini ishlab chiqish, maktabning boshqa jamoat tashkilotlari bilan hamkorligi maktab ta’limi rivojlanadigan yo’nalish bo’yicha jamiyatning diniy va qadriyatlar tizimini ishlab chiqish. Eksperimental psixologiya akademik institutlarda ko’proq insonning psixik hayoti haqidagi fikrlarni yig’ish va umumlashtirishga yo’nalgan. Umuman, eksperimental psixologiyadagi faktlarni yig’ish faqat amaliy ehtiyojlar uchungina emas, balki nazariy psixologiyaning rivojlanishi uchun ham xizmat qiladi. Eksperimental psixologiya hayot va amaliyotdan uzoq bo’lgan laborotoriya sharoitida o’rganiladi va nazariy g’oyalarni tasdiqlash uchun xizmat qiladi. Nazariy va eksperimental psixologiyada amaliyotdan uzoq bo’lgan, fanga qiziqqan, aqli va xarakteri o’ziga xos bo’lgan insonlar ishlaydi.

Amaliy psixologiya bo’lsa inson mehnat faoliyatining har-xil sohalariga xizmat qiladi, jumladan tibbiyot psixologiyasi, pedagogik psixologiya, biznes psixologiyasi va h o k a zo. Amaliy psixologiyaning har bir yo’nalishida o’ziga xos metodlari, usullari mavjud. U yoki bu mehnat turida ish olib boruvchi psixolog uning o’ziga xosligi va atamalari bilan tanish bo’lishi kerak. Masalan, pedagogik psixologiya sohasida ishlaydigan psixolog maktab o’qituvchisi mehnatidan chuqur xabardor bo’lishi, qiyinchiliklari va muammolarini bilishi, maktab hayotini, o’quvchilarni yaxshi bilishi zarur. Amaliy psixologning muvaffaqiyatli ish olib borishida pedagogik jamoaga qo’shila olishi va ular tomonidan ijobiy qabul qilinishi muhim omil hisoblanadi. Psixologiyadagi psixopraktika yo’nalishi hayotimizda har doim mavjud bo’lgan, so’nggi vaqtlarda bu yo’nalishga qiziqish ortdi. Bu insonning psixik holatini boshqarishga, uning psixik kuchlarini takomillashtirishga va rivojlantirishga psixotexnik mashqlar tizimi bilan bog’liq. Respublikamizda sharq psixopraktikasi hamda g’arbda yaratilgan hamda moslashtirilgan psixoterapevtik dasturlar (geshtaltterapiya, psixodramma, transakt analizi, neyrolingvistik programmalashtirish va boshqalar) keng tarqalgan. Psixopraktika har bir turining asosida inson hayotiga yaqin bo’lgan holat ma’lum konseptual tamoyillar tizimi yotadi va ular muallifning shaxslararo munosabati va hayotni kuzatishlari asosida sodda shaklda bayon etiladi. Asosiy muammo bo’lmish maktabga qanday psixolog kerak degan savolga to’xtalamiz. Maktab psixologi maktabga ko’proq foyda keltirishi va murakkab maktab vaziyatlari, hayotiy vaziyatlarda o’qituvchilar, o’quvchilar va ota-onalarga yordam bera olishi uchun qanday kasbiy pozisiyani egallashi kerak? Bu haqda birgalikda o’ylab ko’ramiz. Tasavvur qiling, maktabga nazariyotchi, akademik psixolog yoki ekperimentator keldi. Qanday holat yuz beradi? Nazariyotchi psixolog ta’lim va tarbiyaning mavhum, nazariyaga asoslangan konsepsiyasini yaratadi, maktabda seminarlar tashkil qiladi, har bir o’qituvchiga o’qib chiqish uchun ilmiy adabiyotlarning uzun ro’yxatini tavsiya etadi, pedagogik jamoaga murakkab nazariy ma’ruzalar o’qiydi. Ko’p o’tmasdan

nazariyotchi psixolog «oliy psixologiya»ga befarq bo’lganligidan o’qituvchilardan xafa bo’ladi, o’qituvchilar bo’lsa sekin asta psixolog bilan muloqatdan qocha boshlaydi, chunki ular bu «oliy psixologiya» o’qituvchi mehnatiga tegishli emasligini tushunadilar. Nazariyotchi psixologning maktabni kichik psixologiya institutiga aylantirishga urinishi muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. O’qituvchilar maktabga psixolog kerak emas degan xulosaga keladilar. (Har- xil psixologlar mavjudligi haqidagi fakt o’qituvchilarga tanish emas). Psixolog bo’lsa psixologik g’oyalarni targ’ib qilishga hali maktab tayyor emas, degan xulosaga keladi. Bu vaziyatda nazariy psixologiya va maktab o’rtasida bog’lanish bo’ladi. Boshqa vaziyatni qarab chiqamiz. Maktabga eksperimentator-psixolog ishlash uchun keldi. U o’zining «ishchi muammosini» tanlaydi, tadqiqot obe’ktini aniqlaydi, ekperiment tashkil qiladi, murakkab diagnostik metodikalarni va boshqa metodikalarini qo’llaydi, eksperimental material yig’adi, ularni qayta ishlaydi va psixologik jurnalga maqola yozadi. Ko’pincha o’quvchilar va o’qituvchilar ishtirok etgan ta d qiqot ishlari haqida ma’lumot berilmaydi. Agar psixolog eksperimentator tadqiqot natijalari bo’yicha maktabda ma’ruza qilsa-da, ko’proq «taraqqiyot darajalari, tadqiqot metodlari», «korreksion bog’lanishlar» haqida to’xtalib o’tadi. Bunday tahlilda o’qituvchilar o’zlari haqida hyech narsa bilib olmaydilar, o’zlarini «tajriba o’tkazuvchi quyonlar» sifatida foydalanganliklarini his qiladilar. Psixolog o’qituvchilar va o’quvchilar bilan shaxsiy aloqa o’rnatmaydi. Natijada o’quvchilar va o’qituvchilar eksperimental tadqiqotlarda ishtirok etishdan qocha boshlaydilar, chunki ular bularning bari o’quvchilarga yoki maktab ma’muriyatiga kerakligini tushunadilar. Ular: «Biz inson sifatida psixologga kerak emasmiz. Biz unga faqat eksperiment o’tkazish uchun kerakmiz»,- deya boshlaydilar. Keyin nima bo’lishi mumkin? Oxirida psixolog bu maktabdan ketadi, eksperiment o’tkazishga qulayroq boshqa maktabni izlaydi: uning faoliyati kengayib boradi, maktablar bo’yicha qiyosiy tahlil qilish uchun imkoniyatlar kengayadi. Maktabga qanday psixolog kerakligi xaqidagi savol hamon ochiq

qolmoqda. Eksperimental psixologiya ham, sof nazariy psixologiya ham maktabga kerak emas. Qanday psixologiya maktabda yashab ketadi? Qanday psixologiyani maktab o’zining yaxshi yordamchisi sifatida quloch ochib kutib oladi? Maktabga pedagogik professional sohaga xizmat qiladigan amaliy psixologiya yo’nalishi hisoblanmish, amaliy pedagogik psixologiya kerak. Psixolog tavsiyalari, yordami, qo’llab- quvatlashi bilan o’qituvchilar va o’quvchilarning hayotiga to’liq kirib borishi kerak. Sinflarning bo’linishi, dars jadvalini tuzish, o’quvchilarga individual yondashuv, ta’lim, o’quvchi va o’qituvchilarning shaxsiy muloqati, bolalarning qobiliyatlarini baholash, korreksion ishlar, maktabdagi nizolar va ularni boshqarish ota-onalar bilan suhbat va boshqa ko’pgina savollarni psixolog hal qilishi lozim. Bulardan tashqari, o’qituvchi mehnatining juda og’irligi va o’quvchilarda ma’lum his tuyg’ularning mavjudligi sababli maktabda psixopraktikaning u yoki bu texnikasi - o’qituvchilar va o’quvchilarning ish qobiliyatini oshirishi uchun, reaksiya (charchoq va qo’rqinch holatlarini yo’qotish) mashqlarini qo’llash darkor. Maktab psixologi - bu o’qituvchilar bilan kirisha oladigan pedagogik jamoa tomonidan tan olingan, ota-onalar va o’quvchilar orasida kasbiy obro’ga ega bo’lgan psixolog amaliyotchidir. Unga maktab hayoti yaqin va tushunarli, u ko’pgina psixologik-pedagogik jamoalar bilan shug’ullanishga psixodiagnostik va psixokorreksion ish metodlarini egallashga tayyor. Boshqacha so’zlar bilan aytganda, maktab psixologi bu har tomonlama yetuk, bilimli, universal inson. Agar psixolog nazariyotchi - psixologlarning seminarlariga doimo qatnashib, turli xil psixologik assosiasiyalarga a’zo bo’lsa, bularning bari uning mutaxassis sifatida o’sishiga, maktab hayotidagi odatiy faktlarga yangicha qarashning shakllanishiga olib keladi. Maktab psixologi nashr qilingan ishlarni o’qib, eksperimental tadqiqot natijalari bilan qiziqib tanishishi mumkin. Maktab amaliyotiga yaqin faktlarni bilish dunyoqarashni kengaytiradi, maktabdagi ishlarni va o’z muvaffaqiyatlarini to’g’ri baholash imkoniyatini beradi.

Shunday qilib, psixolog maktabga kerak. Qanday psixolog degan savol tug’iladi? Turli psixologiya sohalaridan maktabda amaliy psixol o giya va psixopraktika ko’proq kerak. Nazariy va eksperimental psixologiya maktabga emas, maktab psixologiga mutaxassis sifatida o’sishi uchun kerak. 2. Psixologning maktabga moslashishi Proffesional va shaxs sifatida ta’lim tizimida ishlovchi amaliy psixologlar juda ko’p. Kunlar kelib ular yana ham ko’payadilar. Ular o’z faoliyatlarini ta’lim tizimining barcha muassasalarida: bolalar uylarida va bolalar bog’chasida, umumta’lim maktab va internatlarda, li se ylar va maxsus maktablarda, gimnaziyalar va k o llejlarda va xususiy maktablarda, reabi litas iya, korre ks iya rivojlanish, tibbiy psixol o gik-ped a g o gik yordam ko’rsatish markazlarida faoliyat ko’rsatmoqdalar. Amaliy psixolog qayerda ishlamasin doim ta’kidlab kelganimizdek , turli yoshdagi va jamiyatda turli haq huquqli, ularni har biri alo h ida individual, noyob shaxs x ususiyatlari va o’ziga x os fel-atvorli insonlar bilan ish olib boradilar. Biroq psixolog ham – inson. U qanchalik yorqin kamolga ega b o’ lsa , u shunchalik o’z so h asining o’tkir mutaxa s sisi b o’ ladi, chunki amaliy psixolog qaysidir darajada o’z atrofidagi insonlarning eng yaqin rivojlanish z o nalariga ta’sir ko’rsata oladi. Bu ta’sir doiralarining kengligi turlicha bo’lishi mumkin. Shundan – amaliy psixologni ng ish faoliyatini tushunish va ba h olash ancha qiyindir. Uning kamchiligi yana shundaki , ko’pchilik bu faoliyatni psixologiyaga uni ayrim mavjud tashqi k o’ rsatkichlari bo’yicha ba h olaydilar . Tekshiruvdan o’tgan bolalar soni, shu bilan birga o’tkazilgan konsultasiya va berilgan maslahatlar turli tadbirlardagi ishtirok etishi va chiqishlari nazarda tutiladi.Buning hammasi o’ta muhim va kerakli, lekin eng muhimi psixolog faoliyati va munosabatlari bilan boshqa insonlarga ta’siri (bolalar, maktab o’quvchilari kattalar) o’zaro munosabatlar, bolalar va kattalarni maktabdagi vaziyatlardagi o’zaro aloqalari ularga ta’lim, tarbiya berishdagi hamda boshqa amalga oshiradigan ishlarni tahlili, baholashlarni diqqat markazidan qochirish mumkin. Amaliy psixologni ish tajribalari bilan yaqindan tanishganimizda uning

faoliyatini mazmuni uni o’tkazadigan metodlari formasi ko’pchilikni hayratga soladi. Bu nimalarga bog’liq? Birinchidan – amaliy psixologlarni yetuk mutaxassislikka tayyorlash jarayonining mazmuni va uni o’zlashtirish darajasi ularga ta’lim beruvchilarga bog’liqligi, tayyorgarlikning xususiyati hamda murakkabligi shundaki, mutaxassis psixologiyada chuqur bilimlar egallashi bilan bir qatorda bolalarni tarbiyalovchi maktabgacha bo’lgan muassasalar, turli ta’lim tizimlaridagi hayot tarzlarini mukammal bilishlarini talab etiladi. Ikkinchidan – psixologning umumiy va rivojlanganlik darajasi xilma-xil madaniyatlar rivojlangan hozirgi zamonaviy jamiyatga qo’shilib keta olishi va unda o’zini ko’rsata bilishlaridan iboratdir. Uchinchidan - amaliy psixolog ishlovchi o’quv tarbiya muassasalari turi bilan bog’liq bolalar bog’chasi, o’rta umum ta’lim maktablar, gimnaziyalar, maxsus maktab, liseylar, bolalar uylari, xususiy maktablar va turli markazlar o’ziga xos xususiyatlarga ega va amaliy psixologning ish faoliyatiga turlicha talab qo’yadilar. To’rtinchidan – (aslini olganda bu asosiysi hisoblanadi) psixologni shaxsiy hayotining mukammalligi – uni yaqin odamlari bilan munosabatlarida o’zaro hurmatning borligi turmush hayotini bekamu-ko’stligi undan ko’p narsa talab etiladi. Lekin bunga qaramay amaliy psixologlar o’ziga yuklatilgan vazifalarni mohirona va bekamu-ko’st, mavjud hayotimizni baland- pastlarini barobarligiga o’z hissalarini qo’shib kelmoqdalar. Amaliy psixologning hayotdagi vazifasi nizolarni bartaraf qiluvchi “qozi” rolini va uning xatolarini bartaraf qiluvchi korrektor roliga yaqin turadi. Bu esa o’z navbatida shaxs sifatida o’ziga nisbatan talabchanlik va o’z kasbiy faoliyatini ipidan ignasigacha chuqur bilishini taqazo etadi. Bu bir qarashda oddiydek – qaysi yoshda bo’lishdan qati’y nazar odamlarning muammolarini birgalikda yechimini topish unga kuch va quvvat berishi, uni imkoniyati va qobiliyatlarini namoyon qilishga imkon yaratishdan iborat. Ta’lim tizimida psixologik xizmat har bir jismonan va ruhan sog’lom tug’ilgan bolalarning haq-huquqlarini himoya qiladi. U faqat bolani turmush – tarzini hayot sharoitidagi qiyinchilik va kamol topishdagi

to’siqlarni bartaraf etishga xizmat qiladi. Lekin bu kamchiliklarga yo’l qo’ygan aybdor odamlarni izlash hozirgacha o’zini oqlamagan. Bolani xulq- atvoridagi yoki rivojlanishidagi qiyin vaziyatlarda o’quvchini ayblash emas, balki hamkorlikda ishlashga jazm qilish kerak. Lekin har qanday tarbiyachi yoki o’qituvchining (qolaversa ota – onaning) yutug’i bolalarni o’z muammolarini yechimini topishda ularni qo’llab-quvvatlash va o’ziga bo’lgan ishonchni oshira olishi hisoblanadi. Masalan: Psixologga kelib o’qituvchi ”Men o’quvchimiz Sarvarni hyech o’qishga o’rgata olmadim, lekin unga nisbatan qilmagan ishim qolmadi”, - deb aytadi, psixolog esa o’z navbatida bir necha bor o’qituvchilar va boshqa kattalar bilan suhbatlashadi, kerakli bo’lgan bolani tekshiruvdan o’tkazib ma’lum xulosaga keldi va unga asoslangan holda o’z fikr va mulohaza tavsiyalarini berdi. Oradan ozgina fursat o’tgach quvongan o’qituvchi Sarvarni maqtab undagi o’zgarishni faxr bilan gapirdi. Xo’sh bunday vaziyatlarda psixolog o’zini qanday tutishi kerak . U shunday aytishi mumkin: Ana men nima dedim . Hammasi to’g’ri yoki bo’lmasa “Nilufar Abdullayevna! Shunday qiyin muammoni bartaraf etdingiz: Sarvar batamom boshqa insonga aylanibdi”. Nilufar Abdullayevna biladi bunday muvaffaqiyatga erishishda psixologning xizmati katta, lekin bunday og’ir vaziyatda uni qo’llab quvvatlashi unga kuch bag’ishlagani uchun o’z ishida hamkor topgani barcha savollarga yechim topgani uchun ham uning ishi maroqli tuyuladi. Bilasiz , sayo h atchi baqa to’g’risida ertak bor. Esingizdami unda g’oz, oq qushlar kuzda issiq o’lkalarga uchishga tayyogarlik ko’radilar. Baqani ham u yoqlarga borgisi kelib qoladi va qushlardan uni olib ketishlarini s o’ rab iltimos qiladi. Biz - ku , rozimiz lekin qanday qilib ? Shunda baqa bir narsa o’ylab topadi. Kelinglar ikkita qush tumshuqlarida novda ushlab olishsin. Ular shunday qilib uchib ketdilar. Q aysi mamlakatdan uchib o’tmasin odamlar ularga qarab hayratda. “ Q ara g’oz – oqqushlar baqani k o’ tarib uchmoqda . Buni kim o’ylab topdi ekan. Qanday aqlli o’ylabdi”. Baqa uchib ketayotib, bu gaplardan quvonib badani yayrabdi. Unga juda ham alam qilibdi. Chunki odamlar buni kim o’ylab topganini bilmaydi. Baqa chidab-chidab kelib, oxiri charchab, “Buni men o’ylab topdim”,-

deb baqiribdi, shunda og’zi novdadan chiqib ketib, o’zi botqoqqa yiqilib tushibdi va shu bilan issiq o’lkalarga uchib bormapti. Biz psixologlar aynan ana shu baqaga o’xshaymiz. O’z qilgan ishini maqtab, buni men qildim, men ularga o’rgatim, (o’qituvchi, tarbiyachi, ota onaga) nima qilishni o’rgatdim deb maqtansak, o’z o’zimizdagi novdani yo’qotamiz, bu bilan birga o’z yaqinlarimiz oldida o’z ishonchimizni yo’qotamiz va botqoqda qolib ketish xavfini vujudga keltirishimiz mumkin. M.M. Prishvin tasodifan ta’kidlagandi. Bizning buyuk baxtimiz o’zimizni yagona x islatli deb h isoblaganimiz emas, balki odamlarga o’xshashimizdir. Amaliy psixolog ta’limotining ajoyib inson sifatidagi professional farqlari quyidagilardan iborat: - Q iziqishlarining cheksizligi va mustaqil o’z fikriga ega bo’lishi ; - Turli aloqalarni o’rnatishi va uni aqlan qo’llab - quvvatla y olishi ; - Odamlarni o’ziga jalb qila olish i; - Muloqot jarayonida o’z his- tuyg’ularini jilovlay olishi; - O’ zini va boshqalarni anglashga bo’lgan intilishlari. Erkin inson o’zini qancha anglab yetsa, u boshqalarga nisbatan o’ta sabrli bo’ladi. Asosiysi ularni nima qilayotgani bilan kelishish emas, faqat ularni motivlarini bilsangiz bo’ldi, deb ta’kidlangan. - o’z so h asini professional kompeten s iya che g arasini bilishi ; - o’zini say-harakati va o’ziga nibatan javobgarlik h issini anglash i; - o’z i ni ng xulq-atvori va qilayotgan ishi umuman nimaga olib kelishini anglab yetish i . Mashhur q o’ shiqchi V.S. Vi sos kiyni “biz yovvoyilarga o’xshaymiz” qo’shig’i aynan biz haqimizdadir. E ndi yovvoyilar qo’llarini sindirib nayza - yu , kamonini ham sindiradilar. Bambukdan yasalgan tayoqni o’tga tashlab yoqdilar. Paskal aytganidek” Inson qanchalik aql l i bo’lsa shunchalar ko’p o’zga odamlarni topa olaveradi” Psixologning aqli . Psixologik xizmat tizimida ishlashda insoniy aqlga o’ta yuqori talab qo’yiladi.

Mustaqil tafakkur qila olish insonning eng asosiy o’lchovidan bir b o’ lib hisoblanadi. Do s toyev sk iy ta ’ kidlaganidek , shaxs va shaxs bo’lmaganni qarama- qarshi qo’yish birinchi navbatda ularni mustaqil tafakkur qila olish qobiliyati yoki qobiliyatsizligi bilan farqlanadi. Amali y psixologga tabiat inom etgan kuch va aql kamlik qiladi , unga katta bilim zaxirasi va madaniy jihatdan har tamonlama o’ylab xulosa chiqara olish x ususiyati ham eng mu h im hisoblanadi. Aql asosan ikki xil nazariy va amaliy bo’ladi. Bu haqda B.M. Teplov o’ zini ng “Sarkardani ng aqli” kitobida keng yoritib o’tgan. Teplov yozadi : “bu ikkala tafakkur turlari orasida tafakkur qilish mexanizmlari orasidagi farqni izlash shart emas, chunki bu yerda ikki xil inte l lekt harakat qiladi. Insonlardagi intellekt yagona va tafakkur qilish mexanizmi asosi ham bitta, lekin aqliy faoliyat shakli u yoki bu muammoni yechimida uni inson aqlini oldida namoyon bo’lishidadir. B.M. Teplov nazariy va amaliy tafakkur amaliyot bilan turlicha bog’langan bo’ladi deb yozadi. Amaliy tafakkur har qanday masshtabdagi aniq vazifalarni yechimini topishga yo’naltirilgan. Nazariy tafakkur esa umumiy qonuniyatlar va ularni tamoyillarini o’rganishga yo’naltirilgan bo’ladi. B.M. Teplov shuni anglab yetgan ediki, sarkarda yirik amaliy psixolog bo’lishi lozim. Chunki amaliy aql turli qiziqishlar va turmushning turli jabhalarida qiziqishlarni birlashtirishda o’ta ma’suliyat talab etadi. Amaliy psixolog murakkab va ajoyib tafakkur shakllantira oladi.Uni turli tadqiqotlar o’tkazish, uning natijalari bolalar haqida ko’p ma’lumotlar olish hamda ushbu tajribalarni maktabdagi va bolalardagi turli muammolarning yechimini topishda unga suyanib olib boradilar. Shunday qilib, amaliy psixologni yetuk malakali darajasi nafaqat psixologik bilimlarni balki birga psixologik texnikalarni qo’llay olish, psixologik metodlar, korreksiya, tashxis qo’ya olish va psixologik xizmatni to’g’ri tashkil eta olish ham talab etiladi. Pedogagik amalyotlarda ko’p hollarda “ta’sir etish va ta’sir ko’rsatmoq” tushunchasi juda ko’p qo’llaniladi. (masalan tarbiya jarayonida o’quvchiga ta’sir

ko’rsatmoq). Lekin “ta’sir etish” va “ta’sir ko’rsatmoq” bu har xil tushunchalar hisoblanadi. Ularning farqi avvalo birinchi holatda subyekt-obyekt munosabatlari bo’lsa, ikkinchi holatda esa subyekt-subyekt bilan munosabatlari nazarda tutiladi va amaliy psixolog unga to’g’ri yondasha oladi. Odamlarga o’zaro ta’sir qilish – o’ta murakkab psixologik hodisa hisoblanadi, uning mohiyati shundaki natijada tobelik vujudga keladi. Ta’sir qilish o’z navbatida bir qancha tarkibiy qismlarni o’z ichiga qamrab oladi. Birinchidan – fikrlar, bilimlar, g’oya ayirboshlash (kommunikativ tarkibi) Ikkinchidan – harakatlar ayirboshlash (faoli ya t tarkibiy qismi) Uchinchidan – sheriklar bir-birini idrok qilish jarayoni (per se ptiv e m os ional tarkibiy qismi) . Ularni asosi esa insonlarni ng o’zaro tushunishlari ni tashkil etadi. Ta’limdagi psixologik xizmat – bu o’ziga xos amaliy psixologni turli yoshdagi bolalar, ularni tarbiyachilari, o’qituvchilari, ota-onalari va boshqa kattalarga (idora xodimlari, shifokorlar ijtimoiy pedagoglar) ta’sir qilmoq va buning negizida shaxsni shakllantirishdagi qiziqishlari turadi. Afsuski o’zaro ta’sir qilish ta’lim tizimida: doimo juft ko’rinishga ega bo’ladi. o’qituvchi-o’quvchi, ota-ona-bola, o’qituvchi-ota-ona, psixolog-o’quvchi, psixolog-ota-ona, psixolog-bola va boshqalar. Eng qizig’i shundaki bunday juftlik ta’sirida bola ta’lim tizimidagi o’z o’rniga ega boladi. Bola tanho o’zi unga ta’sir qiluvchilar ko’pchilikni tashkil etadi va buning natijasida boladagi rivojlanish paydo bo’la boshlaydi. Bola ongini rivojlanishida turlicha qarashlar mavjud bo’lib unga: - Bog’cha bolasi: onam aytgani uchun shunday qilmoqdaman. - Kichik maktab o’quvchisi: Madina Sattorovna aytganlari uchun shunday qilaman. -Katta maktab o’quvchisi: men shunday deb lozim topganim uchun shunday qildim. Faqat so’nggi darajadagi fikr yosh yigitni shaxsiy yetilganligidan guvohlik beradi. Bog’cha bolasi uchun eng asosiysi onasi (yoki o’rnini bosuvchi)

hisoblanadi.Hamma kattalar – buvisi, qo’shnilari, tarbiyachilari – anglab yetishlari kerakki, bu yosh bola hamda bir-biri bilan muloqotda va o’zaro ta’sir ko’rsatish deganidir. Kichik maktab o’quvchisiga esa u yaqin rivojlanish zonasini “o’qituvchi yaratadi” shuning uchun onalar uni qarindoshlari o’qituvchisi bilan yaqin munosabatlarda bo’lishlari aynan hozirgi zonani rivojlantirishga zid munosabat yaratish lozim. O’smir yoshda asosan bola tengdoshlari bilan olib boradigan munosabat jarayonida shakllanadi, kelajak shaxsni rivojlantirish zonasini o’zi yaratadi. U o’z maqsadi yo’lini, uning muhimligi bu hayotda nimaning afzalligi, o’zi uchun kasb tanlash, mehnat foliyatida yuksaklarga intilishi, munosabatlar va muhabbat yuzasidan o’z yo’lini axtaradi. Lekin o’z maqsadlarini mustahkamlashda va amalga oshirishda kattalar bilan o’zaro hamjihatlik qilishlari lozim bo’ladi. Aynan shu munosabatlarda uning dunyoqarashlari, hayotiy rejalari o’zini-o’zi anglash, o’z imkoniyatlarini baholay olish, ulg’ayishga bo’lgan intilishlarini ortishi, tengdoshlari bilan bo’lgan suhbatda esa o’zini hayotga bo’lgan qarashlari, shaxslararo munosabatlari shakllanib boradi. Yuqori sinf o’quvchilari bilan hamkorlik olib borish kattalar uchun bu sinov sanaladi. Shuning uchun ham amaliy psixolog butun o’quv ped a g o gik tajriba jarayonida i sh tirok etuvchilar bilan to’laqonli hamkorlikni amalga oshirish amaliy psixologni bolalar jamoasida o’quv-tarbiya tizim ida muhim hisoblanadi , hamkorlik va hamji h atlik muhitlarni yarata oladi , deb hisoblaymiz . Psixologik fakultet talabalari va yosh maktab psixologlariga ko’p muhim savollar berishadi, bu savollarga bir xil javob berish mumkin emas. Psixologiyada individual maslahat berish yoki guruhiy treninglar o’tkazish bilan shug’ullanish yaxshimi? - Ota-onalar o’qituvchilar va o’quvchilar bilan muloqatda yumshoq bo’lgan yaxshimi yoki qat’iy turgan yaxshimi? - Menga ko’proq qaysi psixotexnika to’g’ri keladi: «geshtaltterapiyami, psixodrammami yoki tana terapiyasimi?

- Qaysi yosh davri bilan shug’ullanganim yaxshi: kichik maktab o’quvchilari, o’smirlar, o’spirinlar ? - Qaysi muammoni tanlaganim yaxshi? -O’zim bir necha marta turmushga chiqib, hozir ajrashib, yolg’iz yashayotgan bo’lsam, oilaviy juftlarga maslahat bera olamanmi? - O’zimning bolalarim yo’q bo’la turib (bo’lmasa ham kerak), ota- onalarga farzandlar tarbiyasi bo’yicha maslahatlar bera olamanmi? - Agar uyda turmush o’rtog’im bilan doimo urishib, shaxsiy muammolarni to’g’ri hal qilishni bilmasdan turib, o’qituvchi va o’quvchilar orasidagi nizolar bo’yicha maslahatlar bera olamanmi? - Sizda uyingizda, ishingizda hammasi joyidami? Hozirgi vaqtda psixologlar kam bo’lganligi uchun maktab psixologi universal mutaxassis bo’lishi va barcha ishlarni bajara olishi kerak. Har bir psixolog o’zining qobiliyatlari va individual psixologik xususiyatlari negizida o’zini kasbiy va shaxsiy aniqlashi, individual tanlash muammosini hal qilishi mumkin. Tabiat va taqdir har bir insonga va har bir psixologga yuz, tana, ovoz, ruh, aql, temperament, xarakter, energiyani sovg’a qilganki, ularning bari konkret insonning «rang, tovush, ta’m va hid» ini, uning psixoenergetik atmosferasini tashkil qiladi. Psixolog foydali va muvaffaqiyatli bo’lishi uchun o’zini «qo’l ostidagi ish quroliday» bilishi kerak. Maktab psixologining individual yoki guruhiy ish usulini tanlashi Albatta, maktabda ikkala usul bilan ham ishlashga to’g’ri keladi, lekin tanlash imkoniyati mavjud bo’lsa, sizning individualligingiz uchun qaysi usul ko’proq mos keladi, siz qaysi usulda kuchli ekanligingizni qanday tushunish mumkin. 30 yoshlardagi maktab psixologi o’qituvchilar va o’quvchilar bilan guruhiy treninglar o’tkazadi. Umuman treninglar muvaffaqiyatli o’tadi, lekin mashg’ulotlardan so’ng kuchli charchoq sezadi, kasal bo’lib qoladi. Uning fikricha, o’zini yomon his qilishi ishi bilan bog’liq. Nima uchun?

Haqiqatdan ham ayol psixologning fikri to’g’ri bo’lib, unda hayotiy tonusning pasayib ketishi u ko’p shug’ullanadigan psixologik ish usuli bilan bog’liq. Kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, «inson - inson» sohasida ishlaydigan mutaxassislarda, psixologiya ham ana shu fanlar sohasiga kiradi, individual yoki guruhiy ish usuliga layoqat mavjud bo’ladi. Agar siz tabiatan guruhiy ishlarni yoqtirsangiz, charchamasdan a’lo darajada ma’ruzalar o’qiysiz, uzoq davom etadigan seminar va treninglar o’tkazasiz, individual konsultasiyalar bo’lsa, sizda bir muncha qiyin kechadi, ko’p energiya kuch talab qiladi. Agar siz individual ishga layoqatli bo’lsangiz, faoliyatning guruhiy turlarini uncha yoqtirmaysiz. Mijozingiz bilan individual munosabatda bo’lishni afzal ko’rasiz. Maktab psixologdan nimalarni kutadi? Psixologlar maktabga kelgach, ular boshdan kechiradigan muammolar va qiyinchiliklar yanada chuqurlashadi, chunki maktab psixologga o’z talablarini qo’ya boshlaydi. Ilgari agar psixolog qanday vazifalarni bajarishni bilmasalar, hozirda vaziyat tubdan o’zgardi. Psixolog kasbi mashhur va obro’li kasblardan biri bo’lib qoldi, u haqda maktabda hamma biladi va psixologdan ko’p narsa kutadi. Maktab amaliy psixologga qanday talablar qo’yadi va undan nimalarni kutishi haqida to’xtalib o’taylik. Maktab sehrgar - psixologni kutadi O’qituvchilar va ma’muriyat psixolog maktabga kelishi bilan hamma narsa yaxshi bo’lib qoladi deb o’ylaydilar: o’quvchilar qiziqib o’qiy boshlaydilar, dars qoldirishni to’xtatadilar, o’qituvchilarni haqorat qilish va tanaffuslarda chiqishni to’xtatadilar, deb o’ylaydilar. O’qituvchilar pedagogik faoliyat bilan shug’ullanadilar. Maktabdagi nizolar, har qanday noma’qulchiliklar yo’qoladi. Ma’muriyat pedagogik jamoa bilan iliq munosabatlar o’rnatadilar. Ota - onalar bo’lsa, maktab va xususan, o’qituvchilardan minnatdor bo’ladi. Maktab psixologni «vazirlikning kuchli vakili» sifatida kutadi Psixolog maktabga kelgach, o’qituvchilar va ota-onalar butun sinfni buzayotgan to’polonchi o’quvchilar bilan, doimo norozi bo’lib yuqori

tashkilotlarga shikoyat qiladigan ota-onalar bilan, bolalarga nisbatan salbiy agressiv munosabatda bo’ladigan o’qituvchilar bilan, hyech kimni tan olishni istamaydigan, uning dastidan barcha iqtidorli o’qituvchilar maktabdan ketayotgan avtoritar direktor bilan shug’ullaning, «nimadir qiling» deb murojaat qila boshlaydilar. Maktab psixologni sudya sifatida kutadi Bu «psixolog kelgach , nima to’g’ri, nima noto’g’riligini kim aybdor, kim aybdor emasligini aytadi», degan fikrlarda ifodalanadi. Bunday vaziyatlarda psixologga turli iltimos va imkoniyatlar tushadi: aqlan orqada qolgan bolalar ro’yxatini berib, ularni tekshirib, boshqa maktabga o’tkazishni so’rashadi: o’qituvchilar nizoli guruhlarining peshqadamlari murojaat qilib, o’zlari tomonga og’dirmoqchi bo’ladilar: psixologga direktor ham o’zining «o’ng qo’li» qilish maqsadida yaqinlashadi: psixologga farzandlarini xafa qilgan o’qituvchilar ustidan shikoyat qilib , ota-onalar murojaat qiladilar. Maktab psixologni gigiyenani saqlaydigan mutaxassis sifatida kutadi Maktab psixologi barcha muammolarni «tugatib», ularni ham tuzatishini kutadi. Bunday hollarda asosan psixologga o’quv tarbiya jarayonining mazmunini qayta o’zgartirish haqida g’oyalari mavjud pedagoglar ham murojaat qiladilar. Ular talim tarbiyaning turli innovasion konsepsiyalari bilan tanishlar, maktab ma’muriyati ularni qo’llab-quvvatlashmagan. Psixolog oldida bu kabi muammolarda «nima qilish kerak? » degan doimiy savol turadi. Maktabda o’z o’rnini qanday topish mumkin? Qanday qilib kasbiy obro’ga erishish mumkin, qanday qilib psixologlar maktabga kerakligini isbotlash, shaxsiy faoliyatda ko’rsatish mumkin? Psixolog siz o’zingizni kim deb his qilasiz? Maktab psixologlari xulq-atvorining turli usullarini taqqoslab, psixologlar namoyon qiladigan 8 xil xulq-atvor usullarini yoki ijtimoiy rollarni tavsiflash mumkin. Psixolog vositachi maktabda neytral holatni egallashga harakat qiladi. U o’z vazifasini urishib qolgan va nizolashayotganlarini yarashtirish, o’qituvchiga

o’quvchisi nima uchun yomon o’qishi yoki dars qoldirishining obyektiv va sube’ktiv sabablarini tushuntirishga harakat qiladi: ota-onalarga o’qituvchilar bilan gaplashishni yoki direktor ta’sir ko’rsatishini va’da beradi. Murakkab vaziyatdagi har qanday holatda u vositachi uchinchi shaxs sifatida namoyon bo’ladi. Agar maktab hayoti kuchli nizoli muhitdan iborat bo’lsa, psixologning vositachi rolini bajarishi mahsuldor bo’ladi. Maktab psixologining vositachilik yarashtiruvchilik funksiyasini bajarishda «barchasi yaxshi», qabilida bo’lmasdan , vositachilik texnikalarining madaniyatli usullarini qo’llash yagona talab hisoblanadi. Psixolog - advokat barcha xafa bo’lgan kishilarga achinadi ularni himoya qilishga intiladi: adolatli baho qo’ymagan o’qituvchidan o’quvchini, farzandini maktabdan haydash bilan qo’rqitayotgan o’qituvchidan ota-onalarni, hukmron, qattiqqo’l direktordan o’qituvchini, aksincha o’zlarini «yulduzlar» deb hisoblovchi va ma’muriyatdan turli yangiliklarni talab qilayotgan o’zaro nizolashayotgan o’qituvchilardan direktorni himoya qiladi. Maktabda ko’pchilik xafa bo’lgan insonlarni himoya qilish mumkin, lekin har doim hamma shikoyat qiluvchilarni himoya qilish kerak emas. Avvalo, ota - onalar, o’quvchilar oldida uyalib qolmaslik uchun vaziyatni sinchiklab o’rganib chiqish zarur. Psixolog - do’st hamma bilan do’stlashadi, insoniy iliq munosabatlar o’rnatadi. Unga yordam uchun, hamdardlik, maslahat va gaplashish uchun murojaat qiladilar. U hammani birday qabul qiladi, u hamma bilan baxtli. Bunday psixolog maktabda hissiy peshqadam hisoblanadi. Psixolog - do’st maktabda hammani o’ziga jalb qiladi. Ayniqsa , o’smirlar va ilk o’spirinlar va kattalar bilan do’stlashishga intilishadi. Ko’pincha bunday psixolog ish faoliyatida do’stlar to’garagi, keyinchalik yoshlar klubi tashkil etiladi. Psixolog xonasiga qiziqarli bo’lganligi, ya’ni uchrashuvlar, aloqalar o’rnatish mumkin bo’lganligi uchun tashrif buyurishadi. Psixolog - o’t o’chiruvchi maktabdagi «yonayotgan» nuqtalar bilan shug’ullanadi, bir yong’indan ikkinchisiga yuguradi. O’quvchi aksil ijtimoiy harakati uchun milisiyaning voyaga yetmaganlar bo’limiga tushib qoladi - psixolog

bir qancha vaqt faqat shu hodisa bilan shug’ullanadi. Ikkinchi sinf o’quvchisining avtomobil halokatidan onasi olamdan o’tdi, psixolog uning yonida bo’lib qayg’uni yengishga harakat qiladi. O’smir ota - onasining qattiq kaltaklaridan iztirob chekadi, psixolog uning oilasiga borib, oila boshlig’iga qattiq «tarbiyaviy ta’sir»ning salbiy oqibatlarini tushuntiradi. Psixolog bunday vazifalarni bajarishi zarur. Lekin psixologning o’zi tezda charchaydi, uning ruhiy kuchlari qolmaydi. Shuning uchun unda yo’qotgan energiyasini to’ldirish, qayta tiklash uchun «kasbiy gigiyena» usullarini yaxshi bilish lozim. Bu muammoni hal qilish ham mumkin: psixolog maktabda maxsus «o’t o’chiruvchi» komandani tashkil qilishi mumkin. Bunday komandaga boshiga og’ir ish tushganlarga yordam berishni istovchi o’qituvchilar kirishi mumkin. Psixolog - diagnost maktabda psixodiagnostik metodlarga qiziqadi. U doim turli sinf o’quvchilarida test sinovlarini o’tkazadi, har bir o’quvchiga individual karta to’ldiradi, unda test natijalarini aks ettiradi hamda o’quvchi taraqqiyoti dinamikasini tasvirlaydi. Shuni ta’kidlash joizki, psixodiagnostik ish doimo rivojlantiruvchi va psixokorreksion ishlar bilan to’ldirilishi lozim. Agar maktabda ikki psixolog ishlasa nur ustiga nur. Ulardan biri diagnostik ishlar bilan, ikkinchisi korreksion ishlar bilan shug’ullanadi. Birinchi psixolog olgan natijalar, ikkinchi psixologning tuzatish ishlari uchun negiz bo’ladi, ikkinchi psixologning psixokorreksiya natijalari diagnostik materialni to’ldiradi. Psixolog - erudit maktabda psixologik seminarlar o’tkazish va leksiyalar o’qish bilan shug’ullanadi. U o’qituvchilar orasida psixologik bilimlarni ommalashtirish bo’yicha ishlar olib boradi. Albatta, bunday ish maktab uchun zurur, faqat bu bilan chegaralanib qolmaslik kerak . Leksiya va seminar ishlari psixodiagnostik tadqiqotlar va korreksion mashg’ulotlar bilan to’ldirilishi lozim. Psixolog - novator maktabga o’zining ta’lim va tarbiya haqidagi nazariyasi bilan keladi. Maktabni qayta qurish, ta’limning innovasion dasturlarini tatbiq qilish bilan shug’ullanadi. Ko’p o’tmasdan novatorlik faoliyatiga layoqatli o’qituvchilar

darslarini tabiat qo’ynida dialog yoki bahs shaklida o’tkaza boshlaydilar. Maktabda o’qituvchilar va o’quvchilar o’z ma’ruzalari bilan chiqadigan ilmiy-amaliy anjumanlar tashkil etiladi, o’quvchilar uchun ularning qiziqishlari bo’yicha turli klublar tashkil qilinadi. Natijada qayta tug’ilgan va yangilangan maktabda jo’shqin va qiziqarli hayot boshlanadi. Lekin ta’limning an’anaviy shakliga o’rganib qolgan o’qituvchilar psixolog nov a torning faoliyatiga qarshi chiqadilar. Psixolog nov a tor qat’iy xarakter, maqsadga intiluvchanlik qobiliyatlarini namoyon qilishi zarur. Psixolog- ijodkor «qanday yangilik kerakligini» hammaga o’rgatadi, yangi hayotiy qadriyatlar uchun kurashadi. U qandaydir falsafiy yoki diniy yo’nalishga qiziqadi va o’zini boshqa insonlar uchun hayot o’qituvchisi deb hisoblaydi. Sekin- asta uning fikriga qo’shiladigan o’qituvchilar va o’quvchilar chiqadi. Bunday g’oyalarga berilgan psixolog o’zini g’amxo’r deb hisoblaydi, xatto o’zini yuqori tutadi. Agar direktor bunday psixologning fikrlarini qo’llab quvatlamasa, maktabda uni yoqtirishmasligi mumkin. Mak t abda ishni nimadan boshlash kerak? Pedagogik xodimlar psixologiyadan xabardor bo’lganliklari uchun psixologga o’z talablari va iltimoslarini yetkazadilar. Psixologning vazifasi shundan iboratki, o’quvchilar ota-onalar guruhlari psixologdan nimani xohlashini o’rganib maktabning ijtimoiy-psixologik kutilmalari kartasini tuzishi zarur. Bunda psixologga nisbatan u yoki bu kutilmalarni bayon etgan guruhlar va shaxslarni ajratish mumkin. Bu maqsad anketa va intervyu shaklida maxsus ijtimoiy- psixologik tadqiqot o’tkazish zarur. Agar psixolog anketa usulini tanlasa, biz ishlab chiqqan ota- onalar, maktab ma’muriyati, o’qituvchilar uchun anketadan foydalanishlari mumkin (1- ilovaga qarang) Anketa usulini qo’llaganda, psixolog tarqatgan barcha anketalarni qaytarib olmasligini hisobga olish zarur (respondentlarning ba’zilari anketani uyda qoldirib ketadi, ba’zilar javob berishdan bosh tortadilar). Sosiologlarning kuzatishlaricha, anketalarni tarqatganda ularni qaytarish hajmi 30% dan 92-98% gacha o’zgarib turadi.

-Maktab kutilmalarini ijtimoiy-psixologik tadqiqot qilish natijalari psixologning o’z ishi uchun materialdir, ularni tarqatish, maktab ma’muriyatiga qayta ishlanmagan ochiq holda berish mumkin emas. Maktab ma’muriyati psixologdan qilingan ishlarning hisobotini olishi mumkin. Hisobotda aniq familiyalar ko’rsatilmasdan olingan natijalarning umumiy tahlili aks etadi. Maktab ma’muriyati, o’qituvchilar va ularning ota-onalari bilan maktabda intervyu o’tkazish mahsuldor usul hisoblanadi. Vaqt va kuch ketish bo’yicha psixolog ishining aralash varianti mahsuldor hisoblanadi (3-jadvalga qarang) . Masalan, boshlang’ich sinflarning 8 nafar o’qituvchisi psixologga quyidagicha kutilmani bildirishadi: birinchi sinf o’quvchilarining maktab hayotiga tezroq moslashtirish uchun yordamlashish zarurligi ta’kidlanadi. Bu maktabda boshlang’ich sinf o’quvchilari jami 11 ta. Psixolog gorizontal bo’yicha bo’sh joyga: «Boshlang’ich sinf o’quvchilarining moslashishlariga yordam» deb belgilab, to’g’risiga 72,7% deb yozib qo’yadi. jadval. Maktab kutilmalarini o’rganishni ijtimoiy- psixologik tashkil etish. Maktab xodimlari Ijtimoiy psixologik ma’lumotlarni yig’ish metodlari Direktor, ilmiy bo’lim mudiri A lohida har bir inson bilan individual intervyu Maktab o’qituvchilari Har bir o’qituvchi bilan individual intervyu Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar Guruhiy intervyu (tayanch savollar bo’yicha har bir sinf bilan alohida gaplashish) O’rta sinf o’quvchilari Guruhiy intervyu (sinflarda tayanch savollar bo’yicha bahs) o’quvchilarga individual maslahat Yuqori sinf o’quvchilari Guruhiy intervyu psixolog bilan alohida suhbatlashish x ohlagan o’spiringa individual maslahat Barcha o’quvchilarning ota-onalari Anketa o’tkazish (ota-onalar majlisida psixolog tarqatadi va anketa maqsadini hamda olingan natijalar qayerlarda ishlatilishi tushuntiriladi). Psixolog bilan alohida suhbatlashishni x ohlagan ota-onalarga individual maslahat Maktab kutilmalari haqida ijtimoiy psixologik ma’lumotlarni yig’ish olingan ma’lumotlarni komp’yuter yordamida qayta ishlash tajribalarning ko’rsatishicha, 3- 3,5 oy vaqt oladi. Maktab kutilmalarini ijtimoiy-psixologik tadqiqot qilish natijasida maktab psixologi qanday natijalar oladi?

Holatlar Maktab Maktab direktori O’quv ishlari bo’yicha mudir Ilmiy ishlar bo’yicha mudir …..… O’qituvchilar Guruhlar Guruhlar O’quvchilar Boshlang’ich sinf o’quvchilari O’rta sinf o’quvchilari Guruhlar Guruhlar Yuqori sinf o’quvchilari Guruhlar Guruhlar Boshlang’ich sinf o’quvchilarining ota-onalari Guruhlar Guruhlar O’smirlarning ota-onalari Guruhlar Guruhlar Yuqori sinf o’quvchilari ota- onalari Guruhlar

1. U maktabdagi vaziyatlarda yo’nalish topish uchun o’ziga ishonch hosil qiladi. Psixolog maktab ma’muriyati, o’qituvchilar va ularning ota-onalari undan nima x ohlashlarini, kutishlarini aniq biladi. 2. Maktab kutilmalari va rasmiy iltimoslar tuzilishini tahlil qilib, psixolog maktab jamoasi, ma’muriyati va o’qituvchilar, orasidagi munosabat tipli yosh davridagi o’quvchilarning holati o’quvchilar va o’qituvchilar orasidagi munosabat haqida umumiy tasavvurga ega bo’lishi mumkin. Ota-onalarning maktabga va o’qituvchilarga munosabatini ham aniqlash mumkin. 3. Maktab kutilmalarining tuzilishi maktabning psixolog bilan hamkorligi darajasini aks ettiradi. Agar maktab kutilmalarining ko’pchilik qismi psixologning kasbiy doirasidan chetda bo’lsa, maktabning psixologiyani tadbiq qilishga tayyor emasligidan dalolat beradi. Bunday hollarda psixolog maktabda psixologning funksiyasi, roli, o’rni haqida qo’shimcha tushuntirish ishlarini olib boradi. 4. Ijtimoiy-psixologik so’rovnoma va anketa intervyu o’tkazish jarayonida psixolog ko’p insonlar bilan tanishadi. Psixolog bu insonlar haqida o’zining ijobiy va salbiy taasurotlarini tuzatadi. Bu esa kelajakda qaysi insonlarga suyanish mumkinligini tushunish imkonini beradi. Shunday qilib, maktab kutilmalarini ijtimoiy-psixologik tadqiq qilish natijasida psixolog nafaqat maktabdagi turli fikrlar, qarashlar, baholar haqida emas, balki maktab psixologiyasiga, xususan psixologga munosabati haqida bilib oladi. «Ota-onalar va bolalar» nomli klub ham tashkil etish mumkin, bunda ota- onalar farzandlar tarbiyasi bo’yicha tajriba almashinadilar. Ota-onalar tajriba almashishining zarurligi quyidagicha tushuntiriladi, psixolog ota-onalar uchun muhim, foydali mutaxacsis, universitetni tugatgan ko’p «aqlli» bilimlarga ega shaxs hisoblanadi, lekin u «ota-onalarga o’xshamaydi. O’z farzandi bilan shaxslararo munosabatlar haqida gapirayotgan ota-ona esa ularga o’xshagan, ulardan hisoblanadi. Otalar va bolalar klubida psixolog tashkilotchi va ekspert

sifatida ishtirok etishi mumkin, muhokamalarda faol ishtirok etmaydi. Bunday klubda ota-onalarning tajriba almashinuvi asosiy va muhim hisoblanadi. Maktab pcixologining xonasi Psixolog direktorga avvalo o’z kabinetini tashkil etish bo’yicha murojaat etishi lozim. Maktabning tinchroq joyidan taxminan 10-12 kv. m. xonani egallashi zurur. Psixolog xonasi quyidagicha jihozlanish i mumkin: mebellar (yozuv va jurnal stollar, ish stuli va 2 ta kreslo, kitob javoni va hok a zolar): jihozlanish predmetlari (yumshoq rangli parda, chiroyli tabiat manzarasi tasvirlangan kartinkalar) telefon, (iloji boricha paralel emas), kompyuter, seyf (diagnostik metodikalarni va psixologik tadqiqot natijalarini saqlash uchun). Psixolog xonasida individual psixologik ishlar olib boriladi. (maslahat, psixoterapevtik tekshiruvlar va boshqalar) Guruhiy psixologik ishlarni tashkil etish uchun xona Psixolog o’zining xonasidan boshqa yana bir guruhiy mashg’ulotlarni o’tkazish uchun maxsus xonaga ega bo’lishi kerak. Bunday xona 20- 24 kv. m. kattalikda bo’lishi maqsadga muvofiq. Dastlab ish boshlaganda, psixolog agar bo’sh bo’lsa majlislar zalidan foydalanishi mumkin. Keyinchalik guruhiy mashg’ulotlar uchun alohida xonaning bo’lishi maqsadga muvofiq. Bunday xona quyidagicha jihozlanishi mumkin: 10 tacha kreslo, katta stol, devorda chiroyli gulli oboy, tabiat tasvirlangan kartinka (yoki fotooboy), akvarium. Audiokasetalar to’plami, videomagnitofon hamda video treninglar o’tkazish uchun maxsus apparatura tavsiya etiladi. Maktab psixologining o’zini reklama qilishi Psixolog maktabda jon deb ishlab, o’zining ish vaqtini hamda ishdan bo’sh vaqtini maktabda o’tkazsa-da, ba’zan o’qituvchilarning «psixologimiz nima qilyapti?», «Psixolog maktabda bo’ladi-mi o’zi?» degan kinoyali gaplarini eshitish mumkin. Agar psixolog o’z faoliyatini o’zini reklama qilishdan boshlamasa, o’qituvchilarning bunday kinoyalarini ko’proq eshitish mumkin.

Maktab psixologi o’zini doimo reklama qilishi zarur, ayniqsa ish faoliyatining boshlanishida reklama bilan faol shug’ullanish maqsadga muvofiq, o’zini-o’zi reklama qilish 4 asosiy bosqichdan iborat. O’zini-o’zi reklama qilishning birinchi bosqichi. Maktabda olib boriladigan ish rejasi va jadvalni ishlab chiqish maqsadga muvofiq. Psixolog darslarga qatnashadigan, o’qituvchilar bilan suhbatlashadigan, psixologik tadqiqotlar o’tkazadigan, maslahatlar beradigan va psixotreninglar o’tkazadigan kunlar va soatlarni aniq belgilab olishi zarur. Psixologning ish vaqti haqida kamida uchta joyda: psixolog xonasi eshigida, o’qituvchilar xonasida hamda maktabga kiraverishda ilingan bo’lishi maqsadga muvofiq. O’zini-o’zi reklama qilishning ikkinchi bosqichi - kichik va o’rta, katta sinf o’quvchilari bilan uchrashib psixologiya haqida ommaviy shaklda suhbat o’tkazish zarur. Psixologiya haqida hikoyalar o’quvchilar individual xususiyatlarni hisobga olgan holda tashkil etish kerak, masalan, boshlang’ich sinf o’quvchilarida ko’rish illyuziyalari yoki guruhiy suggestiya fakti mavjudligini isbotlovchi tajribalarni o’tkazish mumkin. Psixologning boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan psixologiya haqida suhbatlashishidan asosiy maqsadi bolalarda psixologiyaga umumiy qiziqish uyg’otishimiz zarur. Psixologik suhbatlar birinchi sinflarda 15- 20 daqiqa, uchinchi sinflarda 35- 40 daqiqa o’tkazilishi maqsadga m u vofiq. Psixologik suhbatlar e’tiborni tortadigan, qiziqarli, ko’rgazmali bo’lishi lozim. O’rta va yuqori sinflarda psixologiya haqida suhbatlar butunlay boshqacha o’tkazish maqsadga muvofiq. O’smir va o’spirinlar bilan muloqotda quyidagilarga e’tibor berish lozim. -Psixolog o’smir va o’spirinlarga ularning qiyinchiliklari va muammolarini hal qilishda qanday yordam ko’rsatish mumkinligi haqida to’liq gapirib berishi zarur. Psixolog yoshlarda o’ziga ishonch hosil qilishda har qanday holatda ham erkin muloqot qilishga o’rgatishda stressli vaziyatlarda qo’rqinch hissini yengish

o’qituvchilar, ota-onalar hamda do’stlari bilan munosabatlarni yaxshilashda yordam berishi mumkinligini aytadi. - Ikki har-xil kasblar-psixolog va psixiatriya kabi kasblarning farqi haqida maxsus to’xtalish zarur. Odatda maktablarda va hayotda odamlar psixiatr bu psixolog, psixolog bu psixiatr deb hisoblashadi. Maktabning hamma sinflarida, ayniqsa o’rta va yuqori sinflarda psixolog normal bolalar bilan ishlash, psixiatr bo’lsa - bu vrach og’ir kulfatni boshdan kechirgan insonlarga yordam beradi, kasal insonlarga yordam beradi, kasal insonlarni da’volaydi. Bolalar sizdan «psixoterapevt k im , u psixologdan nimasi bilan farq qiladi? », «Nevropatolog va ekstrasens kim, psixologdan nimasi bilan farq qiladi? » kabi savollarni berishlari mumkin. Bunday savollarga javob berishga tayyor turing. O’smir va o’spirinlarda insonlarning kundalik hayotidagi maxsus faktlarni hikoya qilib berib, psixologiyaga qiziqtirishlarini orttirishlari mumkin. Bundan tashqari «o’yin testlaridan» foydalanib ham psixologiyaga qiziqishini orttirish mumkin. Bolalarga «O’zingizni boshqara olasizmi», «balki noyob odamdirsiz» kabi testlar doim qiziq. O’smir va o’spirinlar bilan psixologik suhbatlarni ularni individual maslahatga taklif qilish bilan tugallash zarur. Psixolog doimo ota-onalar majlislarida ishtirok etadi. Psixolog ota-onalar bilan suhbatda psixologning maktabdagi funksiyasi nimadan iboratligi bilan tanishtiradi. O’z-o’zini reklama qilishning uchinchi bosqichida bolalarni oilada tarbiyalashning umumiy muammolari, oilaviy munosabatlardagi qiyinchiliklar va ularni bolaning psixik taaqqiyoti hamda o’qishdagi o’zlashtirishga ta’siri haqida gapirib beradi. Ota-onalar bilan suhbat savol - javob hamda x ohlovchilarni psixologik maslahatga taklif etish bilan tugallanadi. Psixologning o’zini - o’zi reklama qilishni to’rtinchi bosqichida u o’qituvchilarga psixolog maktabda nima bilan foydaliligi haqida tushuntiradi, ma’ruza qiladi. Maktabdagi ish rejalari, g’oyalari haqida gapirib beradi (masalan,

pedagogik klub tashkil etish haqida). O’qituvchilar oldida o’zini ijodiy hamkorlikka hamda mahsuldor dialogga intilishini namoyon qilishi zarur. Bulardan tashqari har bir chorak oxirida psixolog pedagogik yig’ilishlarda bajargan ishlari haqida hisobot berib boradi. Hisobot davrida qancha guruhiy mashg’ulotlar o’tkazilgani (qachon qayerda), qancha individual maslahatlar berilgani, qancha maruzalar o’qilgani haqida to’liq hisobot berilishi zarur. Psixolog sizning hayotingizda hammasi joyidami? Maktab psixologlari, umuman amaliy sohadagi ishlaydigan psixologlarga atrofdagilar boshqacha munosabatda bo’ladilar. Men oramizda nima bo’layotganiga tushunmayman? «Siz psixologsiz-ku, hammasini tushunishingiz va tushuntirishingiz kerak»,- deyishadi. Yuqori sinfda o’qiydigan qizi onasiga: «Oyi, siz nimadir qiling, psixologsiz- ku», deydi. Maslahatga kelgan mijoz: «Siz psixologsiz, biz birga yashashimiz yoki yashamasligimizni, o’zingiz hal qiling», deydi. Psixologlar ko’pincha boshqalarga oilaviy nizolar bo’yicha maslahat berishadi-yu, lekin ba’zan o’zlarining oilalarida hammasi joyida bo’lmasligi ham mumkin. Bunga ko’pincha ularning oila psixologiyasi bo’yicha hamma narsani bilganliklari tufayli, oilada haddan tashqari yumshoq bo’lishlari ham sabab bo’lishi mumkin. Ishda professional psixolog bo’lib, uyda bo’lsa professional rolni chetga qo’yib, xuddi ish kiyimingizni yechib, uy xalati kiyganday, o’zimizni erkin tabiiy his qilishimiz zarur. Oilada er-xotinlar orasida sovuqlik nima uchun tushganligi noma’lum bo’lganda, oilaviy o’zaro munosabatlar amaliyotida foydalanish mumkin bo’lgan bir necha o’yinlar mavjud. Siz qanday psixologga borar edingiz? Ko’p kitoblarda maktab psixologi egallashi zarur bo’lgan xislatlar bayon etilgan. Bu barcha xislatlar xarakter, aql, iroda bir kishida mujassamlashsa, hyech kimga xos bo’lmagan mavhum ideal hosil bo’ladi. Natijada o’ziga ishonmaslik yuzaga keladi: yo’q, men hyech qachon bunday bo’la olmayman. Ichki ishonchsizlik psixologga halaqit beradi: Qandaydir taklif bilan qat’iy chiqishga

qo’rqadi, o’zini aybdor his qila boshlaydi. Buning natijasida uning mutaxassis sifatida o’sishi sekinlashadi. «Aqlli kitoblarda yozilganiday emas, balki o’zimizdan - shaxsiy istak, x ohish ehtiyojlarimizdan kelib chiqib harakatlanamiz. O’zimizga shunday savol bilan murojat qilamiz: O’zimni qiynagan muammo bo’yicha qanday psixologga borar edim». «Men tanladim» mashqi Sizning oldingizda maktab psixologlari portretlari turibdi. Ular hayotdagidek, xilma xil. Qaysinisini yoqtirishingizni ayting: o’z muammoingiz bo’yicha ularning qaysisiga murojaat qilgan bo’lar edingiz? 1- portret. Maktabda yosh qiz psixolog bo’lib ishlaydi. U ko’zoynak taqadi, aqlli, bilimli, o’ziga ishonadi. U erkin, qat’iy, rasmiy muroja a t qiladi. Hamma narsani biladi va qila oladi. O’qituvchilarning savollariga «Bunday qilish kerak, siz bo’lsangiz hammasini noto’g’ri qilasiz? »- deb javob beradi. 2 portret. Maktab psixologi- 30 yoshlardagi sekin harakat qiladigan yigit. U doim jinsi va uzun svitrda yuradi. Maktabda ko’pchilik bilan gaplashmaydi, o’z xonasida jim o’tirib ishlaydi. Ko’zlari ma’yus, o’ziga tegishli nima haqidadir o’ylaydi. O’qituvchilarning savollariga o’ylanib: «E-e-e, Bilasizmi, bu murakkab muammo», - deb javob beradi. Uzoq davom etgan suhbatdan so’ng sekin-asta ko’p narsa tushunarli bo’lib boradi. 3 portret. Maktabda sobiq o’qituvchi K.L. psixolog bo’lib ishlay boshladi. U psixologik kurslarni bitirdi. Maktabda psixolog nima ishlar qilishi kerakligini hali aniq bilmaydi. U o’z kuchiga ishonmaydi. Lekin u ochiq ko’ngil, mehribon, hayotiy tajribaga boy. 4 portret. 35 yoshli erkak kishi psixolog bo’lib ishlaydi. Psixologik fakultetni sirtdan tugatib, ikki yil oldin maktabga keldi.

Ilgari qaysidir ilmiy tekshirish institutida injener bo’lib ishlagan. Faol muloqatchan, hazilkash maktabga kelgan kunidan boshlab o’rta va yuqori sinf o’quvchilari u bilan do’stlashib olishdi: milliy kurash bo’yicha to’garak tashkil qilishdi, turistik sayohatlarga borishdi. O’qituvchilar hayron: tanaffus va darslardan so’ng psixolog xonasi oldida bolalar gavjum. Nima haqdadir bahslashishadi, musiqa tinglashadi. U hyech kimni ataylab chiqarmaydi, o’zi ham qiziqib bahslashadi, ko’pchilik unga intiladi. Siz kimni tanlashingizni aniqladingiz? Bo’sh kvadrat ichiga muammoingiz bo’yicha qaysi psixologga murojaat qilishingiz mumkin bo’lsa, o’sha psixolog portreti nomerini yozing. Nima uchun aynan shu psixologni tanlaganingizni muhokama qilamiz? Psixologik maslahatdan qoniqish hosil qiladigan sizning rasmiy iltimosingiz nima? Siz maktab psixologidan nima kutasiz? Agar siz maktab psixologi sifatida yosh qizni (1-portret) tanlasangiz qanday, bajarish, qanday harakat qilish, qanday qaror qabul qilish haqida maslahat berishga muhtojsiz. Sizning muammoingizni hal qilib, uni tahlil qilib, sizga yo’l ko’rsatishlarini x ohlaysiz. Muammoingizni mustaqil hal qila olmaysiz, bunga yetarli kuch va ishonchni his qilmaysiz, xato qilishdan qo’rqasiz. Agar siz 2-portretda tasvirlangan psixologni tanlasangiz, muammoingizni qanday yechishni ko’rsatishlarini emas, uni muhokama qilishni x ohlaysiz. Siz muammoli vaziyatning barcha nyuanslarini va qiyinchiliklarni hisobga olgan holda tahlil qilishni x ohlaysiz. Sizga qiyinchiliklaringizning obe’ktiv tahlili kerak, qarorni mustaqil qabul qilasiz. Siz 3 portretda tasvirlangan psixologni tanladingiz. Sizga faqat hamdard bo’lishlarini x ohlaysiz. Sizni begonalashtirmasdan tinglashlariga umid qilasiz. Faqat tinglab, bosh chayqab qo’yish emas, balki chin ko’ngildan eshitib ruhan tushunib, yordam berishlarini his qilasiz. Siz 4 portretda tasvirlangan psixologni tanladingiz. Sizning muammoingiz o’smir o’g’lingizni tarbiyalash qiyinchiliklari bilan bog’liq. Siz psixolog bilan

quyidagilarni maslahatlashmoqchisiz: farzandingiz bilan qanday qilib yaxshi munosabat o’rnatish mumkin, unga qanday qilib ta’sir qilish mumkin? Quyidagi savollarga javob izlaysiz: nima uchun psixolog bolalar bilan kirishib ketgan, ular psixologning fikrini qadrlashadi va unga intilishadi? Nima uchun sizning farzandingiz bilan munosabatingiz «boshi berk ko’chaga» kirib qoldi? Shunday qilib, siz muammoingiz bo’yicha qaysi psixologga murojat qilishni aniqlab oldingiz. Bu yerda maktab psixologlarining 4 portretigina tasvirlandi, hayotda ular xarakteri, kasbiy mahorati bo’yicha juda ko’p. Siz qaysi psixologni maktabga chin dildan qabul qilar va qiyin hayotiy yoki kasbiy vaziyatlarda ishonch bilan muroja a t qilishingiz mumkinligini o’ylab ko’rish muhim. «Mening kasbiy obrazim» mashqi Maktab psixologi qanday bo’lishi kerakligi haqida har birimizning shaxsiy tasavvurimiz mavjud. Men sizga o’z tasavvuringiz bilan ishlashni taklif qilaman. Toza qog’oz oling. Maktab psixologi bo’lib ishlash mumkin bo’lgan mutaxassisning ichki va tashqi obrazini tasvirlang. - Yosh va jinsdagi afzalliklarni ko’rsating (sizningcha) - Uning urinishi? Kiyinishi? Maktabda o’qituvchilar, o’quvchilar va ota-onalar bilan o’zini qanday tutadi? -Bu insoning xarakteri qanday - muloqatchan, kamgap, serharakat, o’zini tutib olgan, qat’iy, yumshoq, prinsipial yoki yon bosuvchi. - ishda qanday kasbiy bilim va ko’nikmalarga ega? Maktabda nima ish qiladi? Birinchi navbatda nima bilan shug’ullanadi? -maktab psixologining yana qaysi shaxsiy va kasbiy xususiyatlarini ta’kidlagan bo’lar edingiz? Maktab psixologining hosil bo’lgan «psixologik portretini» o’qib chiqing. Ichingizda o’zingiz yaratgan psixologga o’xshashga harakat qiling. Sizda hammasi amalga oshadi, chunki o’z professional - psixolog idealingizni o’zingiz yaratdingiz. Siz yaratgan portretda sizning xarakteringiz va tashqi ko’rinishingiz

belgilari mavjud. Sizning kasbiy intilishlaringiz va maqsadlaringiz aks etgan. O’z ustingizda tinmay ishlang! Kasbiy mahoratingizni oshirishga yordam beradigan mashqlarni taklif etamiz. «Ular kimni tanlashadi? » mashqi Sizga maktab amaliyotidan olingan 3 ta misol taklif etiladi. Bu yerda maktab psixologiga murojat qilgan insonlarni so’zlari va monologlari keltirilgan. Agar tanlash imkoniyati mavjud bo’lsa, ular yuqorida tavsiflangan qaysi psixologni tanlashardi. Men - boshlang’ich sinf o’qituvchisiman. Turmush o’rtog’im bilan kelishmovchilik bo’lmaguncha, menda hammasi yaxshi edi. Mening doimo bolalar haqida qayg’urishimni, turmush o’rtog’im yoqtirmasdi. Ba’zan nima qilishni, maktabga borishni ham, uyda qolishni ham, umuman yashashni ham istamayman. Bu ayol qaysi psixologni tanlagan bo’lar edi (psixologik portret nomerini ko’rsating)? U nima uchun aynan shu psixologni tanlaganini tushuntirib bering? O’z fikringizni asoslang. «Mening ismim Sarvar , 7 «A» sinfda o’qiyman. O’qituvchi meni yomon ko’radi? Men Sardorga o’girildim! Daftarim bilan Ozodani turtdim! Uy vazifalarini bajarmadim! Kundalik daftarimni uyda unutib qoldiribman. Sinfda hamma kundalik daftarini qoldirgan, u faqat mendan so’raydi! Meni doimo ahmoq deb ataydi! Hammasi jonga tegdi! Darsga borgim kelmaydi». Bu yigit o’z x ohishiga ko’ra qaysi psixologga boradi? (ixtiyoriy, sinf rahbarining ko’rsatmasini kutmasdan) Sizningcha nima uchun? « Sa mira aqlli qiz! U hamma ishni bajara oladi: toza qilib supuradi, dazmol qiladi, darslarini qiladi. Ota-onasi so’zini ikki qilmaydi. O’qituvchisi bo’lsa, uni yoqtirmaydi! Albatta u-qari qiz, Sa mira bo’lsa juda chiroyli qiz! Unga yomon baholar qo’yadi! Biz hatto turmush o’rtog’im bilan direktorga ham bordik, nafi bo’lmadi. Endi bunday davom etishi mumkin emas. Qizimni boshqa maktabga o’tkazishga qaror qildik!

Bu ota-onalar qaysi psixologni tanlaydilar? Sizningcha, ular qaysi psixologga maslahat uchun murojat qilishsa foydali bo’lardi? Siz nima uchun shunday deb o’ylaysiz? Fikringizni asoslang . Shunday qilib, psixologning o’z kasbidagi mahorati, ishni boshlashda va keyin davom ettirishda eng asosiy muammo hisoblanadi. Psixologning maktabdagi faoliyatining muvaffaqiyati shaxsiy va kasbiy o’zini aniqlashiga bog’liq: kasbiy yordamning mahsuldorligi maktabda kasbiy obro’ga ega bo’lishga hamda o’zining maktabga, o’qituvchilarga, bolalarga, ota-onalarga kerakli ekanligini his qilishga bog’liq. Amaliy psixologning shaxsiy va kasbiy o’zini aniqlashi yillar davomida hayotiy va kasbiy tajribaning to’planishi, o’z imkoniyatlarini sinab ko’rish, ichki yetuklik bilan, yutuqlar bilan quvonish, xato va kamchiliklardan o’kinish hissi bilan amalga oshadi. «Psixologiya qirq yoshlilarning kasbi!» - deb bejiz aytishmaydi. Maktab psixologinig kasbiy psixogigenasi Maktab psixologlari o’z kasblarida ko’pincha insonlar hayotidagi qiyin daqiqalarda ish olib boradilar. Psixologga xavotirlanish, qo’rqish, muammolar, afsuslanish, xatolar, kulfatlar bilan murojat qiladilar. Bularga qanday munosabatda bo’lish kerak? Psixolog bunday vaqtlarda o’zini qanday tutishi kerak, shaxsiy muammolar va mijozlar muammolari ta’siriga berilmaslik, optimist bo’lish, ichki faol tonusni qanday ushlab turish mumkin? Tasavvur qiling: sizning oldingizga o’quvchilardan birining onasi kelib o’zining shaxsiy muammosi - ko’p yillik, baxtsiz, javobsiz sevgisi haqida gapirib berdi. Bu sevgi uning hayotini barbod qilgan. U ko’z yoshlarini to’kar, toshdek qotib, hayotga befarqlik haqida gapirardi. Sizga ham (Siz psixolog bo’lsangiz-da) ruhan qiyin: yaqin kishingiz uydan ketib qolgan. Bunday vaqtlarda sizning ham yashagingiz kelmaydi, bunday vaqtda yana maslahat berish kerak. Maktabdagi xonaningizda - o’zini o’ldirmoqchi bo’lgan yuqori sinf o’quvchisi, yangi mijoz o’tiribdi. Uning yuzlari ko’kimtir tamakini biridan - keyin

birini chekardi, oilasi , qizi, o’zi haqida bafurja, batafsil gapirmoqda. U sizning yordam berishingizni juda x ohlaydi. Siz bor kuchingiz ila yigit bilan muloqatga kirishasiz. U tinchlanib uyiga ketadi. Siz o’zingizni juda charchagan his qilasiz, shaxsiy tashvishingiz sizga kuchli ta’sir qiladi: uyingizda ko’p oylardan beri tuzalmas kasal, og’ir darddan o’layotgan otangiz yotibdi. Nima qilish kerak? Boshqa odamlarni qo’llab-quvvatlash uchun qayerdan kuch topish mumkin, agar sizning o’zingiz yordamga muhtoj bo’lsangiz? Aniq ishlab chiqilgan reseptlar bu yerda yo’q, bo’lishi ham mumkin emas. Har bir inson, tabiiy har bir psixolog - bu individualliklardir. Bir insonni 30 daqiqalik sovuq dushdagi suv o’ziga keltirishi mumkin, boshqa birovni deraza oldidagi gulning ochilishi o’ziga keltirishi mumkin. Ma’lum bo’lishicha, maktab va amaliy psixologiya kasbiy psixologik himoya vositalarisiz faoliyat ko’rsata olmaydi. Sahnaga chiqayotgan aktyorday, psixolog ham o’z hissiyotlarini ifodalab, yomon o’ynash mumkin emasligini bilishi lozim. Kuchli, har doim yordamga tayyor, kasbiy formada bo’lishi kerak. Bunga qanday erishish mumkin? Tajribali psixologlar o’zlarini qanday tutadilar? Bu savollarga psixologlar har xil javob beradilar. Ishga ketayotib, uyimning eshigini qulflaganimda, fikran o’zimga o’zim shunday deyman: « Mening hamma muammolarim uyda. Ishda men kuchli, faol, yaxshi kayfiyatda bo’lishim kerak» . Men uchun eshikni yopish – bu chiziq. Bu chiziq ortida - mening uydagi muammolarim. Oldinda - mening ishim, unda shaxsiy muammolarimga o’rin yo’q. ( Ayol psixolog bilan suhbatdan ) -Men kasalxonaga borayotganimda xalat kiyaman, kalitni cho’ntagimga solaman... Men bu ishlarni bajarganimda, boshqacha bo’lib qolaman. Men xalat kiyib kasalxonaga borayotganimni anglayman.

Ikki kishi: kasal va mendan men sog’lomroq bo’lishim kerak. Bu mening umuman sog’lig’imni, menda xafalik, afsuslanish, kasallik alomatlari yo’qligini bildirmaydi. Lekin ma’lum bo’lishicha, unga qiyin, u menga muhtoj. Men mutaxassisman, men sog’ bo’lishim kerak. Shaxs sifatida ruhan men undan kuchli bo’lishim kerak. Bo’lmasa, men xalatni kiymasligim kerak, ishga bormasligim kerak. Tushunasizmi? ( Psixologiya fanlari doktori B. Bratus.) Psixologning institut, maktab, kasalxonadagi faoliyati - bu ish, kasb. Amaliyotchi psixologlar duch kelgan muammolar umumiydir. Psixologlar kasbiy psixologiya bo’yicha yana nimalar deydilar: - Menda shaxsiy muammo paydo bo’lsa, ishga sho’ng’ib ketaman: ko’proq maslahat beraman, treninglar o’tkazaman. Boshqalarga yordam berib, o’z kasalimni unutaman. ( Erkak – psixolog bilan suhbatdan) -Agar menda murakkab hayotiy vaziyatlar bo’lsa, bo’shashimni va charchoqni sezsam, og’ir hodisalarni maslahat uchun olmayman (m: yaqin kishining o’limi, suisid va boshqalar). Ruhan charchagan vaqtimda bunday og’ir hodisalarni ko’tara olmayman. Boshqa vaqtlarda, men bunday ishlarga kirishaman, menda hammasi yaxshi bo’ladi. Agar men bugun o’zimda yetarli kuch topa olmasam, mijozni hamkasbimga kerakli psixologik yordam olish uchun yo’llayman. (Ayol psixolog bilan suhbatdan) -Psixologlarga ularda mavjud muammolar bo’yicha murojaat qilishlarini kuzatish mumkin. Masalan, 40 yoshli psixolog onasi bilan yashaydi va hissiy onasiga bog’liq. Bunday psixologga shaxsiy yetuklik va mustaqillik yetishmaydigan mijozlar murojaat qilishadi. Psixolog bunday mijozga maslahat berib, o’zi ham mutaxassis sifatida o’sadi. (Ayol psixolog bilan suhbatdan) «Mening yaxshi kayfiyatim» mashqi

Kayfiyatingizni ko’tarish, qo’rqinchli fikrlardan xalos bo’lish, ishga psixologik tayyorlanish uchun nima ishlar qilasiz? Ikkita toza qog’oz oling. Birinchi qog’ozga sizni bo’shashtiradigan, kuchsizlantiradigan, kayfiyatingizni tushiradigan, ishga tayyor emasdek his qiladigan harakatlar, mashg’ulotlarni yozing. Hozir qancha yozolsangiz, barchasini yozing. Masalan, siz faqat ikki harakatni yozdingiz. Hayotingizdagi, qiyin harakat ikkitagina bo’lsin. Ikkinchi qog’ozni olib, insonlar bilan muloqatda eng yoqimli bo’ladigan 10 ta holatni yozing. Kim bilan bo’lish sizga juda yoqadi, kim bilan birga bo’lish yaxshi? Kim bilan birga bo’lish qiziq, kim bilan birga bo’lish quvonchli? Siz dam oladigan 10 ta faoliyat turini ham yozib chiqing. Masalan: uy gullarini o’stirasiz, rasm chizasiz, to’qiysiz va h o k a zo. Quyidagi savollarga javob bering. - Sizga ichki qoniqish hissini beradigan mashg’ulot bilan ko’pincha shug’ullanasizmi? - Agar yo’q desangiz, nima uchun? - Sizga yoqimli bo’lgan ichki energiyangizni, hayotiy tonusingizni ko’taradigan mashg’ulot bilan shug’ullanishga nima halaqit beradi? O’zingizga xulosa chiqaring, kasbingizda muvaffaqiyatli ishlashga tayyor bo’ladigan, sizni faol kuchli bo’lishingizga yordamlashadigan individual usullaringizni aniqlang. Shuni yodda tutish lozimki, psixologik o’ziga - o’zi yordam berish mahsuldorligi o’zimizga bog’liq. «Sizning individualligingiz» mashqi «Psixolog-individual» va «psixolog guruhchilar» qanday xususiyatlarga ega degan savolga javob beramiz?» Guruhiy treninglarda muvaffaqiyat qozonasiz, agar siz: -ochiq, serharakat inson bo’lsangiz, -nutqingiz yaxshi, o’z fikrlaringizni oson va aniq bayon eta olsangiz, savollarni to’g’ri tushunib, ularga tez javob topa olsangiz:

-vaziyatni tez va aniq his qilsangiz, tez moslasha olsangiz, tez qaror qabul qila olsangiz: - yuqori energetik kuchga ega bo’lsangiz, auditoriyani qiziqtira olsangiz, artistlik qobiliyatingiz mavjud bo’lsa: -guruh bilan besh kun qatorasiga 8 soatlab ishlay olasiz va bu sizni charchatmaydi, aksincha uning kundan-kunga «yonib», ishlashidan «huzur olasiz». -agar siz o’zingizni sevsangiz, o’zingiz haqingizda bemalol gapirsangiz, har qanday qiyin savolga javob berayotganda ham o’zingizga qat’iy ishonsangiz, bahsga jon deb kirishib, unda har doim yengib chiqasiz . - agar siz diqqat markazida bo’lishni yoqtirsangiz: - agar siz tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo’lsangiz va «odamlarni orqangizdan ergashtira olsangiz» . Individual konsultasiyalarni yaxshi o’tkazasiz, agar siz: -xotirjam, muvozanatli inson bo’lsangiz ; -sekin, muloyim gapirsangiz ; -suhbatdoshingiz kayfiyatidagi arzimas o’zgarishni seza olsangiz, o’zingizni «ikkinchi darajali» deb hisoblab, uning individualligiga moslasha olsangiz ; - ishonch qozona oladigan, ochiq ko’ngil, mehribon, «da’volovchi» ko’rinishingiz bo’lsa ; - insonlar bilan cuhbatlashganda, yaqinlik hissini yarata olsangiz ; - shoshmaysiz, hamdard bo’lib, tinglay va jim tura olasiz. Maktab psixologining individual uslubi Psixolog maktabda o’zini qanday tutishi kerak: qattiq qo’lmi yoki yumshoqmi? Vaziyatga bog’liq ravishda, o’zining va sherigining maqsadiga ko’ra psixolog qattiq qo’l va yumshoq bo’lgan turli uslublarni egallashi lozim. Psixolog tanlash imkoniyatiga ega bo’lganda, o’z individualligidan kelib chiqib, ish tutishi kerak. «O’zingizni tanlang» mashqi

Agar siz yumshoq, ko’nikuvchan, uyatchan bo’lsangiz, vaziyat buni talab qilsa-da, qattiq qo’l bo’lishingiz qiyin kechadi. Sizga bu yoqmaydi. Natijada siz ta’sir qilishning kuch ishlatish usulidan foydalanganingiz uchun o’zingizni aybdor hisoblaysiz va ko’p charchaysiz. Sizga o’zini ko’rsatishning to’g’ridan to’g’ri kuch ishlatish usullari emas, yumshoq, diplomatik, kelishuvchan, «ayyor» uslublari mos keladi. Shuni yodda tutish kerakki, faqat yumshoq uslubni qo’llasangiz, guruh ta’siriga beriluvchanlik «xavfi» paydo bo’ladi. Agar siz to’g’ri, kuchli, hukmron inson bo’lsangiz, sizga kuch ishlatish uslubi ko’proq mos keladi. Siz har qanday vaziyatda yengib chiqasiz, vaqtida o’zingizni to’xtatishni bilasiz. Birinchidan, siz insonga ta’sir qilib, unga «psixologik zarba» berishingiz mumkin. Ikkinchidan, muloqat bo’yicha kuchli suhbatdoshni uchratsangiz, siz yanada kuchli bo’lishga harakat qilasiz. Shuni ham ta’kidlash joizki, qattiq qo’llik uslubi guruh ishtirokchilarining ijodini pasaytiradi, o’zini ko’rsatish erkinligini pasaytiradi. «Ish texnikasini tanlash haqida» Ish texnikasini tanlash haqidagi savol bir muncha murakkab bo’lib, har qanday psixoterapevtik texnikada o’z uslubini aniqlash mumkin va o’z kasbiy qobiliyatlari, qiziqishlarini ifodalash mumkin. «O’z ish texnikasini tanlash haqida gap ketganda, ikki omilni hisobga olish darkor. Birinchidan: g’arb psixoterapevtik texnikalari, Vatanimiz psixopraktikasida endi tarqala boshladi, shuning uchun u yoki bu yo’nalishdagi amaliyotchi psixologlarning yuqori kasbiy mahorati haqida gapirish erta. Ikkinchidan, psixopraktika shunchalik ko’p qirrali va har xilki yosh psixoterapevt mijozning muammolaridan kelib chiqib, har xil texnikalarni birgalikda qo’llaydi. O’z ishida psixoanalizni yoqtiradigan psixologlar transakt analiz bo’yicha unchalik yaxshi ishlamaydi, psixodramaga qiziqadiganlar muloqot treningi guruhlarini zo’r bazo’r o’tkazadilar. Urinib ko’rish va xato orqali «o’z texnikasini» topish mumkin. O’zingizni kuchli va bo’sh jihatlaringizni o’rganing, imkoni

bo’lsa, psixologik seminarlarga qatnashing, «bu meniki» deb his qiladigan vaqt keldi. Asosan qaysi yoshdagilar bilan ishlash afzal Maktabda asosan qaysi yoshdagilar bilan ishlashni tanlash ham muammo. Maktab psixologi maktabda o’qituvchilar bilan ham, barcha yoshdagi o’quvchilar bilan ham ishlaydi. Lekin kuzatishlardan ma’lum bo’lishicha, ba’zi psixologlar boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan suhbatlashishni yoqtirishadi, boshqa birlari o’spirinlarning «tilini tez topadi», uchinchi birlari yuqori sinflarga kirib «yo’qolib ketadilar», to’rtinchilari o’qituvchilar bilan suhbatlashishni qoyillatadilar. Psixolog o’zining ichki psixologik yoshiga mos bolalar bilan mulo qo t qilishga intiladi . Psixologiyada insonning haqiqiy yoshi (pasport yoshi) farqlanadi. Insondagi bu ikki yosh ko’pincha bir- biriga mos kelmaydi. Men 16 yoshman «Ruh haqidagi fanda» yosh hissi tushunchasi meni doim hayron qoldiradi, Men ko’pincha yoshimni esdan chiqarib qo’yaman, bu savolga javob berish uchun doimo bu yil nechanchi yil ekanligini so’rayman, o’zim tug’ilgan yilni eslayman va arifmetik hisoblashlar bilan shug’ullanaman. Sizni ng yoshingiz nechada? A. Kronik(35-40 yoshlardan yoshgan) A. Kronik va uning xodimlari 21 dan 44 yoshgacha pasport yoshi bo’lgan 83 nafar insonlar bilan maxsus tadqiqot o’tkazdilar. Taxminan 55 % sinaluvchilar o’zlarini yosh deb hisoblaydilar, respondentlarning 20 % o’zlarini katta deb hisobladilar, faqat 25% respondentlar o’z yoshini pasport yoshi bilan bir xil ko’rsatdilar. Ishingizdagi vaziyatlarda tinglovchilaringiz uchun «mijoz» bo’lib qolmaslikka harakat qiling: o’zingizni ko’rsatishga harakat qiling, o’zingizni yuqori baholashga intiling. Kasbiy faoliyatingizda psixomanipulyativ vositalardan foydalanmang (3- sxemaga qarang). Agar ota-onalar va o’quvchilar bilan ishlaganda 3-sxemadagidek munosabatlarga kirishsangiz, anglangan va anglanmagan muammolaringiz ustida

ishlashingiz zarur. Psixolog doimo o’z ruhini «tozalab» turishi kerak, chunki psixologning ruhi-bu uning ish «quroli» hisoblanadi. Qanday muammo bilan shug’ullangan afzal? Psixologlarga maktabda turli muammolar bilan shug’ullanishga to’g’ri keladi. Lekin har bir psixologning maktabda sevimli mavzusi yoki muammosi bo’ladi. Uni tanlash ko’p sabablarga bog’liq: Amaliy psixologning qiziqishlariga, mutaxassislik bo’yicha o’qilgan kitobga, kasbiy muloqat darajasiga, psixolog ishlaydigan maktab ehtiyojlariga, ma’muriyat, o’qituvchilarning buyurtmasiga bog’liq. «O’z muammosini» tanlashning ko’p omillarga bog’liqligiga qaramasdan, umumiy qonuniyatlar kuzatiladi. Psixologlar «o’z mavzularini» tanlashda ikki asosiy shartga amal qiladilar. Ko’pincha ular xarakterida va individual - psixologik portretida ortiqcha bo’lgan psixologik fenomenni o’rganishga intiladilar. - To’g’ri fikrlaydigan universitet bitiruvchisi tadqiqot predmeti sifatida o’quvchilarning tafakkur faoliyatini tanlaydi (m:, kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda iste’dodni shakllantirish, o’smirlarning aqliy faoliyatini faollashtirish va boshqalar). Shu bilan birga ko’pchilik psixologlar shaxsiy individualligini, xarakterini, shaxsini qiziqtiradigan muammolar bilan shug’ullanishga intiladilar. - Bo’sh, ziyoli, ko’ngilchan, qat’iyatsiz o’spirin-maktab psixologi o’z qiziqishlarining predmeti sifatida boshlang’ich sinf o’quvchilarida irodaviy mexanizmlarni shakllantirishni tanlaydi. Bu nimadan dalolat beradi? Aniq maslahat berish qiyin «o’z muammoingizni» tanlash haqida o’ylang va bir qarorga keling.

Adabiyotlar: 1. Karimova V. M. «Psixologiya» T.Sharq 2002y. 2. G’oziyev E. G’. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent-2002y. 3. Ivanov P.I., Zufarova M. «Umumiy psixologiya» T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2008 yil 4. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. «Umumiy psixologiya» T.: Fan va texnologiyalar 2010 yil 5. Davletshin M.G. «Umumiy psixologiya» T.: TDPU 2002 6. Klimov Ye.A «Psixologiya» Spb.: Rech 2000. 7. Shakirova G.M. “Obщaya psixologiya” T.: TGPU 2000. 8. Psychology as the Behaviorist Views it John B. Watson (1913) First published in Psychological Review, 20, 158-177

Похожие

Malakali psixolog nazariyotchi va amaliyotchi sifatida

Ta'lim sohasidagi psixolog faoliyatining me'yoriy hujjatlari

Amaliy psixolog faoliyatining asosiy ko`rinishlari

Amaliyotchi psixologning faoliyat sohalar

Ta’lim sohasidagi pedagog psixologning burchi va majburiyatlari