logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Психология
  4. Psixologik treninglarni tashkil qilishda guruhiy munosabatlar. Trener va guruhning o’zaro munosabatlari masalasi

Psixologik treninglarni tashkil qilishda guruhiy munosabatlar. Trener va guruhning o’zaro munosabatlari masalasi

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

148.5 KB
Скачать
Psixologik treninglarni tashkil qilishda guruhiy munosabatlar. Trener va guruhning o’zaro munosabatlari masalasi Reja: 1. Guruhiy dinamika tushuncha treningda guruh rivojlanishining asosiy bosqichlari. 2. Guruhiy hamjihatlik haqida tushuncha. Guruh bilan ishlashda trenerga tavsiyalar. 3. Trenerga qo’yiladigan talablar. Trening guruhlaridagi boshlovchilarni tayyorlash va atestatsiya qilish masalasi. 4. Trening guruhi boshlovchisining asosiy rollari Guruhning boshqarish usullari.Guruhni boshqarish uslublari. Guruhiy treninglarni o’tkazish jaroyonida etikaga amal qilish. 5. Geshtal yo’nalish. Guruhiy tahlil yo’nalishi. Guruhda tranzakt tahlili. 6. Psixodramatik yo’nalishi.Tana-taktil to’siqlar bilan ishlash. Trening guruhida NLP dasturida ishlash. Trener haqida tushuncha Hozirgi kunda trening atamasi kabi trener atamasining ham aniq standart va yo&#39;nalishlari bo’lmaganligi sababli bu mutaxassislarga qo’yiladigan talablar ham aniq tarzda asosla berilmagan. Zamonaviy psixologiyaning yangi atamasi boigan trener fenomeni to&#39;g’risida gapirishdan oldin, trening tushunchasining mohiyatini takrorlab olish maqsadga muvofiqdir. Trening - bu shunday o’quv jarayoniki, bunda materiallaming nazariy bloki kichiklashtirilib, asosiy e’tibor ko&#39;nikma va malakalami hosil qilish amaliyotiga qaratilgan boiadi. Yuqoridagi fikrdan kelib chiqqan holda tahlil qilinsa, trenerga quyidagicha ta’rif berish mumkin boTadi: trener ~ bu trening mavzusida belgilangan nafaqat nazariy bilimlami bilishi, balki shaxsiy va pedagogik tajribaga ega boigan, qatnashchilarga yangi va zarur bilimlami o&#39;rgata oladigan, tayyor qarorlar boTmagan taqdirda tashkiliy faoliyatga o’rgatish qobiliyatiga ega boTgan shaxsdir. Yana bir ta’rif: trener bu - pedagogik qobiliyatlarga ega, tajribali, trening davomida keng majburiyatlar diapozonini amalga oshiruvchi va qo’yilgan vazifalami hal qiluvchi yetakchi shaxsdir. “Trener” so’zi ingliz tilidan olingan boTib, trainer - mashq qildiruvchi, o&#39;rgatuvchi ma’nolarini anglatadi. Trener - trening guruhini tashkil etuvchi va guruh bilan ishlovchi shaxs hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi - insonlar o’rtasida sogTom munosabatlaming boTishiga erishishdir. Trening jarayonida trener har bir ishtirokchining psixologiyasi bilan ishlaydi. Inson psixologiyasining barcha jihati esa juda nozik soha bo&#39;lib, uning qaysidir joyiga noxosdan tegib ketish katta noxushliklarga, muammolarga, hattoki aziyatlarga olib kelishi mumkin. Shuni hisobga olgan holda treneming ishini qimmatbaho olmos (javohir) bilan ishlaydigan mohir zargaming ishiga o’xshatis mukin. Mutaxassislar o’zaro “Trenerlik vazifasida tunsh osonmi yoki qiyin?” degan savolga javob izlashgan va bu savolga javobni ikki xil oifadagi kiilardan quyidagi ikki xil variantda eshitish mumkinligini qayd etishgan. Birinchisi - qiyin deydi, trenerlik kasbi bilan shug’ullanib kelayotgan mutaxassilar. Ikkinchisi - oson deydi, trening guruhlarida shunchaki ishtirokchi sifatida qamashgan kishilar. Hozirgi kunda bu kasbning aniq standart va yo’nalishlari boTmaganligi sababli bu soha mutaxassislariga qo’yilayotgan talablar ham tarqoq holdadir. Bu sohada faoliyat yuritgan mutaxassislar ham trener qanday sifatlarga ega boTishi kerakligi haqida turlicha fikr bildiradilar. Quyida shu sohadagi adabiyotlar tahlili asosida trenerlik kasbi uchun zarur bo’igan talablaT qatorini havola etamiz. Trenerga qo’yiladigan umumiy talablar Trener har doim trening mashg’u!otni o’tkazishga kirishishdan avval o&#39;ziga: • Men qanday maqsadga erishmoqchiman? • Men nima uchun shu maqsadga erishmoqchiman? • Men qanday vositalar bilan unga erishmoqchiman? degan savollarini berishi lozim. Buning uchun u albatta reja va dastur tuzib olishi kerak. Trening uchun reja va dastuming qay darajada ahamiyatliligi va uni tuzishda nimalarga e’tibor berish lozimligi haqida yuqorida so’z yuritganmiz. Trening mashg’ulotlari samarali o’tishi uchun trenerdan katta mahorat talab etiladi. Trener har tomonlama rivojlangan, rejaiashtirish va tashkillashtirish tajribasiga hamda qobiliyatiga, eng muhimi muloqot madaniyatiga ega boTishi talab etiladi. Trener hech qachon trening qatnashchilaridan kam bilimga ega bo&#39;lmasligi kerak. Trener qisqa vaqt ichida qarorlar qabul qilish va qatnashchilaming savollariga javob berish mahoratiga ega bo&#39;lishi kerak. Bundan tashqari malakali trener uchun quyidagilar xos boiishi, ya’ni u quyidagi talablarga javob berishi lozim: Har qanday vaziyatdan chiqa oladigan; - Malakali kasbiy tayyorgarlikka ega bo’lgan; - Guruhda terapevtik iqlimni yarata oladigan; - Muammoli vaziyatlarga aralasha oladigan va undan chiqa oladigan; - Muammoning yechimini birgalikda topish taktikasiga ega bo’lgan shaxs bo&#39;lishi lozim. Yuqoridagilar bilan bir qatorda yana shuni ham hisobga olish kerakki, guruhni boshqarayotgan trener shaxslar bilan ishlaydi, har bir shaxs esa o&#39;ziga xos individuallikka egadir. Shu bilan birga har bir shaxs o’ziga xos qadriyatlar tizimiga ham ega. Tabiiyki ular shu jihatlari bilan bir-biridan hamda trenerdan farq qiladi. Shulami hisobga olgan holda trener quyidagilarga amal qilishi lozim: - Guruhning har bir a’zosiga individual yondashishi; - Ishtirokchilarga “bosim” o&#39;tkazmasligi; - Har bir ishtirokchini qiynayotgan savolga uning qadriyatlar tizimiga mos keluvchi javobni topishga ko’maklashishi zarur. Trenerlik ishi bu asta - sekin kasbga aylanadigan , maxsus ko ’ nikma va malakalarga ega bo ’ lishdir . Trening jarayonini tashkil qilish va uni ohkazishda trenerdan juda ko ’ p narsa talab etiladiki , trener boTish istagida bo ’ lgan yoki trenerlik qilayotgan har bir mutaxassis bulami bilishi va amal qilishi zarur . Bu borada trenerlar va bo ’ lajak mutaxassislar quyidagi tavsiyalami bilishi lozim : ishcht guruh uchun qoidalar ishlab chiqish ; har bir mashg &#39; ulot uchun o ’ ziga xos ko ’ rsatma bera olish ; guruh muhokamasini tashkil qilish ; qatnashchilaming savollariga javob bensh va ulaming bajarayotgan ishlarini nazorat qilish ; ssenariy mazmunini trening maqsadi asosida tahlil qilish ; qatnashuvchilaming emotsional holatini nazorat qilish va ularga psixologik yordam berish ; har bir mashg ’ ulotga yakun yasash va uyga vazifa berish ; mashg ’ ulot oxirida ishtirokchilarga trener haqida o ’ z fikrini bayon etishga imkon berish . Bundan tashqari ishtirokchilami qiziqtmsh, ulaming mustaqil ishlashiga imkon yaratish kerak. Hech bir qatnashchini muhokama qilish kerak emas, ishtirokchilarga o’zini bir-birlaridan yuqori tutmasligini tushuntirish, o’zi esa mutaxassis ekanligini ta’kidlayvermasligi kerak. Eng muhimi, trenerlik qilayotganda shuni unutmaslik kerakki, Uener o’qituvchi emas. lining vazifasi - sharoit, vaziyatni yaratish yoki ishtirokchilarga ko’maklashishdan iborat. Har qanday trener trening mashg&#39;ulotlarini olib borish uchun katta trenerlik tajribasi va mahoratini egallashi kerak. Mashg’ulotlar jarayonida ishtirokchilaming ijodkorligi talab etilgan holatlarda trener quyidagilami yodda tutishi lozim: u gumhga rahbarlik qilmasligi; gumhga tayyor axborotlami bermasligi; gumh nima ish qilishi kerakligi to ‘g ‘risida maslahat yoki takliflar kiritmasligi kerak. Mohir trener gumh bilan ishlash jarayonida nafaqat guruhning ahvoli, kayfiyati, muammosiga, balki har bir ishtirokchining ahvoli, kayfiyati, muammosiga ham katta e’tibor bilan qaraydi. Treneming asosiy vazifasi — guruhning qiziqishini oshirib, ulami yo’naltirib va rag&#39;batlantirib borishdan iborat. Ishtirokchilarning o’zi ishlashi uchun trener ularga faqat sharoit yaratib berishi lozim. Shunday qilinsa ishtirokchilar muammolami tahlil qilish va ma’lum bir xulosalarga kelish jarayonida o’zaro ishonch va hurmat ko’nikmalarini egallab boradi. Ishtirokchilar mustaqil ravishda biror fikrga kelsa, trener uni to’g’ri qaror sifatida qabul qilishi kerak. Trener har bir ishtirokchining; muvoffaqiyatini rag&#39;batlantirib, ularning yashirin iste dodlarini namoyon qilishlariga imkon yaratishi kerak. (M: ishtirokchi kechikib kelganda chiroyli qo’shiq yoki she’r aytishi; rolli o&#39;yinda yaxshi rol bajarishi jarayonida). Trener uchun asosiy kasbiy talablar Trener shaxsiga qo&#39;yiladigan talablar doirasini kasbiy nuqtai nazardan qo&#39;yiladigan talablar qatori bilan davom ettirish mumkin: • Trener awalo o’zgalar shaxsiga xos boTgan psixologik xususiyatlami juda yaxshi bilishi kerak (inglizlar aytganidek, “o’zgalar psixologiyasini bilish — ular ustidan hukmronlik qilishning bir shaklidir , degan naqlni esdan chiqarmaslik lozim, lekin bunda pedagogik alturizm, ya’ni o’zgalar manfaatini o&#39;zinikidan ustun qo&#39;yish hislati ham mavjud bo’lishi kerak) • O’zining shaxsiy fazilatlari va psixologiyasini mukammal bilishi va uni boshqara olish qobiliyatiga ega boTishi zarur. • Har qanday chigal yoki ziddiyatli vaziyatlardan chiqib ketishni bilishgina emas, balki ularning oldini olishni ham bilishi, vaziyat taqazo qilganda esa uni bartaraf eta olishi kerak. • Empatiya, ya’ni o’zgalar holatini chuqur his qila olish qobiliyatiga ega bo`lishi zarur. • O&#39;zgaruvchanlik, moslashuvchanlik borasida aql sohibi bo lish, kutilmagan holatlarga o’zini oldindan tayyorlash, murakkab vaziyatlarda o&#39;zini yo’qotmaslik xususiyatiga ega bo’lishi kerak. • Ishtirokchilarning nutqini tinglash, noverbal harakat va mimikalarini anic tushunish, reaksiyalarining mohiyatini to’g’ri talqin eta olishi kerak. • Ishtirokchilarning ehtiyoj va qiziqishlariga qarshi bonnasligi kerak. • Rejalashtirish qobiliyatining boTishi, bunda kutilayotgan jarayonning barcha muhim va nomuhim jihatlarini oldindan taxminan bo’lsa ham tasavvur qilib, aniq reja tuza olishi kerak. • O’ziga nisbatan ishonchning mavjudligi, real tafakkurga va kuchli irodaga ega bo’lishi kerak. • O’z xatti-harakatlarini doimo m a’lum maromda ushlash, kerak b o ‘lsa o’zidagi motorikani rivojlantirgan boTishi kerak. Trenerlik qobiliyatiga oid talablar Mashg’ulotlami oiib boruvchi trenerdan quyidagi qobiliyatlar talab etiladi: 1. Maqsadga yo’nalganlik - treningni oxirigacha yetkazish, reglament qoidasiga rioya qilish. 2. Chidamlilik - treneming ushbu sifati guruhda intizomni saqlashga yordam beradi. 3. Reaksiya tezligi - trening jarayonida yoT qo&#39;yilgan xatolarga operativ holda diqqatni qarata olish. 4. Xanzma - treneming ishtirokchilar uchun qiziqarli boTa olishi, auditoriyani “yondira” olishi. 5. Yumor - trening jarayonida ajablanish, noqulaylik kabi holatlaming namoyon boTmasligiga yordam beradi. 6. Kommunikativ qobiliyat - shaxslararo va guruhlararo nizolarga yoT qo ymaslikni, guruh ishtirokchilariga ta’sir etishning samarali yoTlarini ta’minlab beradi. 7. Moslashuvchanlik - treneming har qanday holatga moslasha olishini ta’minlaydi. 8. Xatolami tuzatish - xatolami ko’ra olish, uni qanday tuzatishni bilish, xato qilib qo’yishdan qo’rqmaslik kerak. 9. Shuhrat qozonish - 2-3ta muvaffaqiyat treneming mashhurligini ta’minlaydi. 10. Refleksivlik - bu kasbiy sifatlaming eng ahamiyatlisi bo’lib, anglash qobiliyati va qanday vaziyatda nimani qo`lay olish kerakligidir. Yuqorida sanab o&#39;tilganlar bilan bir qatorda trener dasturga mos ssenariylar tanlay bilishi, lozim bo’lganda ularni har bir aniq holat va vaziyatga moslashtirishi, mashg&#39;ulotlami tashkil qilishda qatnashchilaming yoshi, jinsi, kasbiy malakalan, madaniyati va ehtiyojlariga mos ravishda dasturlarga o’z vaqtida tuzatishlar kiritish qobiliyatiga ega bo lishi, mashg&#39;ulotlar shakli, vaqti, joyini ham yuqoridagi omillarga mos ravishda tanlashi treningni samaradorligiga bevosita ta’sir ko&#39;rsatadi. Mutaxassislar tomonidan trener uchun talablar tahlili M.Kubrom tomonidan trenerlik qiluvchi mutaxassisning ishiga nisbatan quyidagi talablar ishlab chiqilgan: Intellektual qobilivatlar: kuzatuvchanlik, faktlami jamlash, qiyoslash, sog&#39;lom fikrlash, tahil qilish, ijodiy fikrlash, original tafakkur qobiliyatlarining mavjudligi. Odamlami tushunish va ular bilan ishlav olish qobiliyati: ishtirokchilaming fikrini hurmat qilish, g&#39;aliz va noo&#39;rin bildirilgan fikrlarga nisbatan chidamlilik, yozma va og&#39;zaki muloqotga kirisha olish qobiliyatining mavjudligi, ishontira olish hamda faoliyatga undovchi motivlami yaratish qobiliyatining mavjudligi. Intellektual va emotsional etuklik: faoliyat va xulqdagi barqarorlik, bosim ga qarshilik ko&#39;rsata olish, o’z kuchiga ishonch, har qanday vaziyatda o&#39;zini nazorat qila olish, o&#39;zgaruvchan sharoitlarga moslasha olish. Shaxsiv qat’ivatlilik va tashabbuskorlik: o’ziga ishonch, mardlik, tadbirkorlik va tashabbuskorlik. Etika va rostgo’vlik: boshqalarga yordam berish istagining mavjudligi, rostgo&#39;ylik, shaxsiy kompetentlikning cbegaralarini anglash, xatolami tan olish qobiliyati. Jismoniv va aqliv sog’lomlik: ishdagi va kundalik hayotdagi zo riqishlami qiyinchiliksiz “ko’tara olish”. A.I. Prixojan treneming shaxsiy sifatlarini muhim ahamiyatga ega ekanligini va birinchi navbatda umumiy bo&#39;lgan insoniy sifatlar uning har bir ishida namoyon bo’lishi kerakhgim aytib o’tadi. Uning fikriga ko’ra, trenerdan talab qilinadigan psixologik professionalizmning asl mohiyati shundaki, u odamlarning ko&#39;ziga va xatti-harakatiga qarab, ulaming uiyat-istaklarini, treningda ishtirok etish qobiliyatini oldindan taxmin qila olishi va о ’yin davomida mohirlik bilan ulaming xatti- harakatlanm zimdan boshqarish qobiliyati9ga ega bo&#39;lishi shart. Bundan tashqari, trenerdan fidoyilik, o’zgalar manfaatini o’zinikidan yuqori qo’yish, sabr- toqat, tezkorlik, fahm-farosat kabi sifatlar ham talab etiladi. Bu sifatlar esa faqat nazariy tayyorgarlik asosida emas, balki ko’proq hayotiy va ijtimoiy faoliyatning murakkab turlarida faol ishtirok etish natijasidagina qo’lga kiritiladi. Trenemmg kommumkativligi, liderlik qobiliyati, ishontira olishi, mijozlar bilan munosabatda chidamhiigi, muammoning bir necha tomonlarini ko’ra bilish, o’z faoliyatini yo’naltirishni bilish va nihoyat eng muhimi o’z-o’zini tahlil qilish qobiliyati trenerlik ishining eng muhim jihatlaridandir. Har bir trener о ’z-o’zini tahlil qila olishi, o’z “Men”ini anglashi hamda o’z kasbt va “Men”i o’rtasidagi munosabatlar xarakteristikasini anglashi lozim. U har doim o&#39;ziga “Men kimman?”, “Men qanday mutaxasisman?” kabi savollar bilan murojaat etib turishi kerak. O’z shaxsiy sifatlarini anglay bilish mijozlar guruhi bilan samarali natijalarga erishishning shartlaridan biridir. O’zini anglash konsultantga o’z nuqtai nazariga ko’ra qaysi shaxsiy sifatlarini rivojlantirishi, shakllantirishi lozimligini aniqlash imkonini beradi. A.V. Batarshev o’z-o’zini anglashni quyidagicha ta’riflaydi: “Individning o’zi liaqidagi tasavvurlari asosida o’zi va boshqa odamlar bilan munosabat o’matishini ta’minlovchi nisbatan barqaror va anglangan tizimdir”. A.Batarshevning fikriga ko’ra shaxsning Men obrazi quyidagi komponentlardan iborat: • Kognetiv komponent (shaxsiy psixologik sifatlari, qobiliyatlari, tashqi ko’rinishi, ijtimoiy qimmatliligi); • Emotsional komponent (o’z-o’zini baholashi va o’zining emotsional bahosi) • Xulq-atvor komponenti (o’ziga bo&#39;lgan munosabati, obro’ qozonishi, o&#39;ziga faoliyat yurituvchi shaxs sifatida munosabatda bo&#39;lish. • O’z-o’ziga ishonch - bu avvalo o’z kuchiga, о z pozitsiasiga, q o ilay o tg an metodlarga bo’lgan ishoncbdir. O’z-o’ziga ishonch ayniqsa, trener o’z ishida eksperimental metodlardan foydalangan vaziyatlarda juda muhumdir. • Har bir trener uchun zaruriy sifatlardan yana biri bu - ijodkorlikdir. Bu sifat kreativ tafakkur bilan bevosita bog’liq, ya’ni noan’anaviy fikrlash, muammolarni tez yechish, nostandart yechimlami topish. Trenerlik ishida hech qanday umumiy retseptlar, sxemalar bo&#39;lishi mumkin emas. Faqatgina umumiy yondashuv, murakkab, chigal vaziyatlami yechish tajribasi bo&#39;lishi mumkin xolos. Trener doim nazariy bilimlari, tajribasi, metodikalari, shaxsiy sifatlari va albatta ijodiy energiyasini sarflagan holda ishtirokchilarga yangilik taklif qilishi lozim. Trener har qanday vaziyatda quyidagilarga amal qilishi kerak • Mavzu doirasidan chetga chiqmaslik, muhokama etilayotgan mavzularga nisbatan o&#39;z fikrini bildirish va mashg&#39;ulot so&#39;ngida albatta xulosa yasashi shart. • Trener har bir ishtirokchini eshitishi, sust ishtirokchilami faollashtinshi va faol qatnashayotgan ishtirokchilami rag&#39;batlantirishi shart. • Trener iloji boricha ishtirokchilami yaqindan bilishi, ishni yaxshi tashkil qilishi, guruhda do&#39;stona muhitni tashkil qilishi, ziddiyatli holatlarga yo&#39;l qo&#39;ymaslikka harakat qilishi kerak. Trenerda fikr almashish malakasi juda yaxshi rivojlangan bo&#39;lishi kerak. Bu malakani egallash quyidagilarni talab etadi: diqqat bilan eshitish; eshitib bo lgach о z fikrini bildirish; o&#39;z hissiyotlarini va kechinmalarini bildirish. Shuningdek, trener tinglash malakasiga ham ega bo&#39;lishi lozim, tinglash malakasining asosi quyidagilardan iborat: - gapirayotgan kishiga qarash, imkoni bo&#39;lsa ko&#39;zlariga boqib turish; - gapirayotgan kishining so&#39;zini bo&#39;lmaslik; - atrofdagi ta’sirlarga chalg&#39;imaslik; - iloji boricha tinchlik saqlashga harakat qilish; - guruhda ish jarayonida yuzaga keluvchi muammoli vaziyatlami hal etishga tayyor bo&#39;lishi kerak. Trenerning imidji Treneming mashg&#39;ulotni qanday olib borishidan tashqari uning o&#39;zi ham ishtirokchilarga juda katta ta’sir ko&#39;rsatadiki, bunda asosan ikki narsaga e’tibor qaratiladi: 1. Treneming kiyinishi (imidji). 2. Treneming hatti-harakatlari, qiliqlari, odatlari. Teatr garderobdan boshlangani kabi trening mashg&#39;uloti ham treneming tashqi ко rinishi, kiyinishi bilan bog&#39;liqdir. Bum qanday tushunish mumkin? Treneming kiyinishi guruhda u haqdagi dastlabki tasavvuming ijobiy yoki salbiy bo lishiga, guruh uni qabul qilishi yoki qabul qilmasligiga olib kelishi mumkinki, bu holat trening jarayoniga ham, albatta, o&#39;z ta’sirini ko&#39;rsatishi tabiiy. Imidj - bu atrofdagilar shaxsni qanday qabul qilishi, qanday ko&#39;ra olishidir. Shu о nnda bir misol keltinb o&#39;tamizki, treneming kiyinishi qanchalik muhim ekanligini bu misoldan keyin osongina tushunib olish mumkin. Faraz qiling qanaqadir fimia yoki davlat muassasiga ishga taklifni o&#39;qigan ikki kishi o&#39;sha joyga bordi. Ulaming bin - kostyum-shimda, oq ko&#39;ylak, galstuk, qo&#39;lida portfel bilan kelsa, ikkinchisi egmda futbolka, oyog&#39;ida krassovka, orqasiga ryukzak osib olgan. Bunday holatda birinchi odam atrofdagilarda haqiqiy mutaxassis taassurotini beradi, vaholanki, Iwrasida binnchi odam ikkinchisiga nisbatan katta tajriba va bilimga ega bo&#39;lishi mumkin. Lekin ulaming kiyinishi, tashqi ko&#39;rinishi, imidji kishida qarama-qarshi tasavvurlarm uyg&#39;otadi. Shundan kelib chiqqan holda, treneming kiyinishi ham o&#39;ziga xos va vaziyatga mos bo&#39;lishi talab etiladi. Trener awalo trening qanaqa gumh uchun mo&#39;ljallanganligini e’tiborga olishi zarur. Lekin imkon darajasida treningga ishchi formada kelish lozim. Bu kiyim awalo mintahtet xususiyatlariga mos kelishi, shuningdek treneming o&#39;zi uchun ham qulay va liarakatlanishga mos bo&#39;lishi lozim. Treneming bezaklari ham tahlil qilinishga loyiq. Trener uchun haddan ortiq bezaklar bilan bezanish maqsadga muvofiq emas. Jumladan, u qaysi jins vakili bo’lishidan qat’iy nazar ishtirokchilaming diqqatini jalb qiluvchi taqinchoqlar, bezaklar taqishi maqsadga muvofiq emas. Trenerning o’zini tutishi (xulq-atvori) Наг qanday trening mashg&#39;ulotida trener ishtirokchilar uchun ta sir ko&#39;rsatuvchi shaxs hisoblanadi, garchi u ular bilan o’zini teng tutsa ham. Chunki odatda trenerlar psixologik bilimlarga ega bo’lgan kishilar bo&#39;lganligi bois, bu taxlit kishilarga nisbatan ishtirokchilaming hurmati baland bo’ladi. Shuning uchun ko&#39;pgina treninglarda treneming hatti-xarakatlari va qiliqlarini takrorlash, aynan о zlashtirib olish kuzatiladi. Demak, treneming nafaqat so&#39;zlari, maslahatlari, balki uning butun harakatlari guruh ishtirokchilariga ta’sir ko&#39;rsatadi. Shuning uchun trener о z hatti- xarakatlariga ham e’htiyotkor boTishi kerakki, uning hatto o&#39;ziga yoqmagan va jamiyat uchun noxolis bo&#39;lgan xatti-harakatlari ham ishtirokchilar tomonidan o&#39;zlashtirilmasligi yoki aksincha ulaming g&#39;ashiga tegmasligi uchun. Trenerning kompitentligi Trener ish jarayonida qanchalik kompitent (etarli ma’lumotga ega bo lgan, puxta bilimli) boisa, uning ishi shunchalik samarali bo’ladi. Adabiyotlarda treneming kompetentligi haqida turli xil fikrlar bildirilgan boiib, ulami umumlashtirgan holda trener kompetentligining 3 ta darajasini ko&#39;rsatib o&#39;tamiz: 1. Trenerning kasbiy kompetentligi — mashg&#39;ulot mavzusi yuzasidan yetarlicha chuqur bilim, ko&#39;nikma va malakalarga ega boTishi; 2. Treneming metodik (uslubiy) kompetentligi - mashg&#39;ulot jarayonida qoMlanadigan usul va vositalami tanlay bilishi; tanlangan mashq va o’yinlaming mashg&#39;ulot mavzusiga mosligi; trening ishtirokchilarini jipslashtira olishi; ishtirokchilaming kutuvlarini aniqlab, ulardan foydalana olishi; 3. Treneming ijtimoiy kompetentligi - treneming etik va estetik jihatdan ko&#39;mak bo`la olishi va turli vaziyatlarda ham etiketga rioya qila bilishi; shaxsiy tajribaga ega boTishi; shaxslararo munosabatlarga kirisha olishi kabilar. L. Krol va Ye. Mixaylovalar esa treneming kasbiy kompetentligini quyidagilarga ajratib ko&#39;rsatishadi: Shaxslararo kommunikativ kompetentlik: verbal va noverbal korrmmnikativ malakalarining rivojlangan boTishi, ishtirokchilaming faoliyat motivlarini tushuna olishi, ulaming shaxsiy ustanovkalarini yuqori darajada anglay olishi kabilar; Texnik kompetentlik: ishtirokchilar bilan birgalikda ishlab chiqilgan maqsadni transformasiya qila olish; Moslashuvchanlik kompetentligi: o&#39;zgarishlami oldindan ko&#39;ra bilish hamda o&#39;zgaruvchan sharoitlarga moslasha olish; Konseptual kompetentlik: amaliyotga asos botuvchi bilimlarni egallagan bo`lishi; Integrativ kompetentlik: ma’lum bir asosga ega boTgan qarorlar qabul qilish, yuzaga kelgan muammolami yechish hamda ularga mutaxassis sifatida baho bera olish. Trening jarayonida trener bir qancha rollami bajarishiga to&#39;g&#39;ri keladi, bular quyidagilardir: Metodistlik - lug&#39;aviy ma’nosi o’qitish bo&#39;yicha mutaxassis boTib, mashg&#39;ulot materiallarini ishlab chiqish va ulami ishtirokchilarga yetkazib berish; Instruktorlik - lug&#39;aviy ma’nosi biriktiruvchi shaxs bo&#39;lib, trening davomida yo&#39;riqnomani tushuntirish, guruhchalar tashkil qilish, ularga ko&#39;rsatma berish, to&#39;g&#39;ri yo&#39;l ko&#39;rsatish, sharhlash, ulami boshqarish; Demonstratotorlik - lug&#39;aviy ma’nosi namoyish etuvchi bo&#39;lib, trening davomida mashqlami ko&#39;rsatib, namoyish etib berish; Falisitatorlik - lug&#39;aviy ma’nosi yordam beruvchi bo&#39;lib, treningda ishtirok etuvchilami faollashtirish, guruhda iliq atmosferani yaratish, ishtirokchilarga qo&#39;yilgan maqsadga erishishlariga yordam berish; Konsultantlik - lug&#39;aviy ma’nosi maslahat beruvchi bo&#39;lib, guruhda muammo va vaziyatlami muhokama qilishni taminlab berish; Liderlik - lug&#39;aviy ma’nosi yetakchi, raxbar bo&#39;lib, o&#39;quv natijalariga ko&#39;ra trening dasturini belgilash va olib borish; Inspektorlik - lug&#39;aviy ma’nosi kuzatuvchi bo&#39;lib, trening ishtirokchilarini kuzatish, natijalarini qayd etib borish, trening natijalarini baholash; Marketologlik - lug’aviy ma’nosi bozomi o&#39;rganish bo’yicha mutaxassis bo lib, trening xizmatlarini rivojlantirish; Analitik lug&#39;aviy ma’nosi tadqiqotlarida tahlil qlishi usulidan foydalanuvchi mutaxassis bo’Hb, trening jarayonini tahlil qilish. Ekspertlik - malumotlar berish, faktlami tasdiqlash, qarorlami yo&#39;naltirish, qat’iy va aniq fikr bildirish. Trening guruhlari haqida tushuncha Har bir shaxs о z faoliyatini turli guruhlar sharoitida yoki turli guruhlar la sirida amalga oshiradi. Chunki jamiyatdan chetda qolgan yoki insonlar guruhiga umuman qo shilmaydigan individning o&#39;zi yo’q, inson jamiyatda yashar ekan, u iloimo turli o’ziga o&#39;xshash shaxslar bilan muloqotda, o’zaro ta’sirda bo’ladi, bu muloqot jarayonlari esa doimo kishilar guruhida ro’y beradi. Psixologik ma’noda guruh - bu umumiy belgilar, nmumiy fooliyat, muloqot hamda umumiy maqsad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir . Guruhni alohida shaxslar tashkil etadi, lekin har bir guruh psixologiyasi uni tashkil etuvchi alohida shaxslar psixologiyasidan farq qiladi va o’ziga xos qonuniyatlariga bo’ysunadi. Ayni shu qonuniyatlami bilish esa turli tipli guruhlami boshqarish va ana shu guruhlami tashkil etuvchilami tarbiyalashning asosiy mezonidir. Guruhlaming turlari ko’p, shuning uchun ham ulami turli olimlar turlicha klassifikasiya qiladilar. Bizning nazarimizda, G.M. Andreevanmg &#34;Ijtimoiy psixologiya” darsligidagi klassifikasiya guruhlaming asosiy turlanm o’z ichiga qamrab olgan. U har qanday kishilar guruhini avvalo shartli va real guruhlarga bo&#39;ladi. Real guruhlar aniq tadqiqot maqsadlarda to’plangan laboratoriya tipidagi hamda tabiiy guruhlarga bo&#39;linadi. Konkret faoliyat va odamlaming ehtiyojlari asosida tashkil bo&#39;ladigan bunday tabiiy guruhlaming o’zi kishilammg somga qarab katta va kichik guruhlarga bo&#39;linadi. Katta guruhlar uni tashkil etuvchilaming maqsadlari, fazoviy joylashishlari, psixologik xususiyatlanga qarab uyushgan va uyushmagan turlarga, kichiklari esa o’z navbatida endi shakllanayotgan - diffuz hamda taraqqiyotning yuksak pog’onasiga ko&#39;tarila olgan jamoa turlariga bo linadi. Ma’lumki, guruhda to&#39;plangan kishilar o’rtasida doimiy muloqot va munosabatlar mavjud bo’ladiki, ulaming mazmuni va yo&#39;nalishiga ko&#39;ra, o*ziga xos ijtimoiy psixologik muhit shakllanadi. Bu muhit guruhning taraqqiyotini ham, undagi turli jarayonlami ham belgilaydi. Guruhning dinamik jarayonlari deganda avvalo uning shakllanish jarayoni, liderlik va guruhda turli qarorlarm qabul qilish jarayom, guruhning har bir shaxsga ta’siri kabilar tushuniladi. Har qanday trener trening guruhlari bilan ishlash uchun guruh va uning qonuniyatlari haqidagi ma’lumotlami bilishi lozim. Guruh bilan ishlash borasida tavsiyalar Ijtimoiy psixologiyada berilgan ma’lumotga ko’ra trening guruhlari kichik guruh sanaladi. Biroq trening mashg&#39;ulotlari uchun bu qoida o&#39;zgaradi, ya’m 20-25 kishidan iborat bo&#39;lgan trening guruhlari aynan trening mashg&#39;ulotlari jarayonida katta guruh hisoblanadi. Bunday katta guruhlar bilan o&#39;yin va mashqlar o&#39;tkazish о z ishining ustasi bo&#39;lgan trener uchun ham qiyinchiliklami keltirib chiqarishi mumkin. Shulami hisobga olgan holda trener katta guruh bilan ishlash jarayonida nimalami hisobga olishi lozimligini bilishi kerak. Trening jarayonida guruhni tez-tez kichik guruhlarga bo&#39;lib ishlash maqsadga muvofiqdir. Bundan maqsad guruhdagi har bir ishtirokchining mashg&#39;ulotlarda faol qatnashishini ta’minlashdir. Biror bir mavzu trening guruhida muhokama etilsa, butun guruhning ishtirokini la’mmlab bo&#39;lmasligi aniq. Bu esa guruhdagi sust ishtirokchilami umuman chetda qolishiga sabab bo&#39;ladi. Agar guruh kichik guruhlarga bo&#39;lib ishlansa, bunda ulaming faol ishtiroki talab etiladi va bu har bir ishtirokchining qiziquvchanligini oshiradi. Bundan tashqari kichik guruhlarda ishlash ishtirokchilar uchun tinch va - shonchli muhitni yaratadi, ulaming bir-birlari bilan tezroq tanishishi va bir-biri bilan kinshishiga imkon yaratadi. Ayniqsa, oilaviy mavzularga doir nozik savollar muhokama etilganda ba’zi ishtirokchilarda noqulaylik, uyalish holatlari vujudga kcladi. Kichik guruhlarda ishlash esa ulardagi uyalish, noqulaylikni yo&#39;qotishi mumkin. Guruh soni qancha kichik bo&#39;lsa, undagi ishtirokchilarda qo&#39;rquv, noqulaylik, uyalish hislari kamroq namoyon bo&#39;ladi. Shuning uchun treningdagi katta guruhni doimiy ravishda kichik guruhchalarga bo&#39;lib ishlash tavsiya etiladi va bunda o&#39;ziga xos qoidalar mavjud. Kichik guruhlar bilan ishlash qoidalari: 1. Kichik guruhlarga bo’lishda o’yin orqali bo’lish usulidan foydalanish lozim. 2. Ishni 2 yoki 3 kishidan iborat boigan guruhlar bilan ishlashdan boshlash maqsadga muvofiq. Shu usul bilan ishtirokchilardagi qo&#39;rquvni yo’qotish osonroq kechadi. 3. Guruhlarga bajarilishi lozim boigan topshiriqlami aniq va tushunarli qilib berish kerak. 4. Mikroguruhlarga topshiriq berayotganda instruksiyani ulaming hammasiga birvarakayiga tushuntirish kerak. Negaki, agar trener bitta guruhga koisatma berib, qolganlariga ham birma-bir tushuntirmoqchi boisa, u holda topshiriqni olgan guruhlar darhol muhokamani boshlab yuborishadi va xonada shovqm-suron koiariladi, trener esa qolgan guruhlarga koisatma berishga qiynalab qoladi. 5. Topshiriq bajarilgandan keyin uni albatta katta guruhda umumiy holda muhokama qilish kerak, bunda har bir mikroguruhdan bittadan vakil chiqib, qolganlami o’z gumhining fikri bilan tanishtiradi. 6. Mikroguruhlar bilan ishlashda vazifa bajaruvchi, kuzatuvchi yoki ekspert rollarini treneming o’zi taqsimlab berishi kefak. 7. Mikroguruhlar bilan ishlashga haddan tashqari berilib ketish kerak emas, bu narsa treningni samaradorligi va rivojlanishiga xalaqit berishi ham mumkin. Shunmg uchun 2 soatlik treningda 3 kishilik guruhga boiinadigan topshiriqlardan ikkita, 7-8 kishilik guruhga boiinadigan topshiriqlardan bittadan ortiq bajartirmashkka harakat qilish lozim. Trener mikroguruhlar bilan ishlayotganda ulaming faolligini oshirish uchun quyidagi holatlarga alohida e’tibor berishi va qat’iy rioya qilishi kerak: - ishtirokchilarga hech qachon kamsituvchi ohangda ogohlantirish bermasligi kerak; - guruhdagi biror ishtirokchi gapirayotganda uning so&#39;zini boimasdan eshitishi va qolganlami ham shunga o&#39;rgatishi kerak; ishtirokchilardan mavzu doirasidan chetga chiqmasligini so’rashi va buni nazorat qilishi kerak; - hammaning so zga chiqishini ta’minlashi va ularga minnatdorchilik bildirishi kerak; - munozaralarda qaysidir shaxs hayotiga aloqador fikrlar “shu yerda” qolishiga guruhni odatlantirishi kerak. Guruhda yuzaga keladigan umumiy muammolar va ularni hal etish Yuqoridagi tavsiyalarga amal qilinsa, mikroguruhlar bilan ishlash jarayoni sdliq kechadi, deb o’ylash noto’g’ri albatta. Chunki ish bor joyda muammo mavjud boigani kabi mikroguruhlar bilan ishlash jarayonida ham o’ziga xos muammoli vaziyatlar yuzaga kelib turadi. Bunday vaziyatlardan eng ko’p kuzatiladiganlarini sanab o&#39;tamiz. Ba’zida kichik guruhlarda berilayotgan topshiriqlami hamma ishtirokchilar ham bir xilda bajarishni istayvermaydilar. Trener kichik guruhlarda ba’zi ishtirokchilar tomonidan yuzaga keltirilishi mumkin boigan quyidagi ko&#39;rinishdagi muammolarni hal qilishga tayyor turishi kerak: - ishtirokchi boshqalaming so&#39;ziga aralashaverib, qolganlaming jiglga tegishi mumkin; - ishtirokchi о ’zini ko’rsatish uchun boshqalami tanqid qilishi, noo’rin kamsitishi, ustidan kulishi mumkin; - ishtirokchi birovlarga mma qilishi kerakligini aytib, aql o’rgatishga harakat qilishi mumkin; - ishtirokchi gapirayotgan ishtirokchining gapini bo’lishga harakat qilishi mumkin; - ishtirokchi guruh ishida qatnashishdan bosh tortishi mumkin; - ishtirokchi topshiriqqa tegishli bo’lmagan narsalar haqida gapirib vaqt o’tkazishga harakat qilishi mumkin. Mikroguruxdagi bunday muammolami hal etish uchun quyidagicha yo`l tutish mumkin: • Agar guruh ishida og’ishlar ro’y bersa, guruhga muloyimlik bilan vaqt behuda ketayotganligini va berilgan topshiriqm bajarish yoki muammom muhokama qilish lozimligini eslatish lozim; • Muammo tug’diray otgan ishtirokchi bilan alohida gaplashish kerak. Guruh qabul qilgan qoidalarga to’xtalib, keyin bir kishining xulq-atvori qolganlarga ham salbiy ta’sir qilishini tushuntirish lozim va undan keyingi mashg’ulotlarda guruh, bilan hamkorlikda ishlashini so&#39;rash kerak; • Boshqalaming so&#39;zini boiayotgan ishtirokchiga shunday ogohlantmsh berish mumkin: &#34;Meni kechirasiz, lekin sizga shuni eslatib qo’ymoqchxman — guruhning har bir a’zosi gapirish huquqiga ega va uning so’zini bo lishga hech kimning haqqi yo’q&#34;; • Agar biror ishtirokchining xulq-atvori va xatti-harakati ishlashga halaqit berayotgan bo’lsa, uni guruhning o&#39;zida ochiqchasiga muhokama qilish kerak. Qilingan harakat yoki aytilgan gapni tanqid qilinadi, uning salbiy tomonini va guruh ishiga halaqit berganligini ko’rsatib beriladi, lekin hech qachon shu ishni qilgan yoki gapirgan ishtirokchining o&#39;zini tanqid qilinmaydi. Guruh bilan ishlash jarayonida eng ko’p kuzatiladigan muammoli vaziyatlar va ularning yechimi Trener mashg&#39;ulot o’tkazar ekan, har bir guruhning individual jihatlan borhgini bilishi kerak. Shunga mos holda ma’lum bir muammo doirasidagi dastur va rejani turli guruhlarda amalga oshirilishi turlicha kechadi. Qaysidir guruhda treneming ishi silliq kechsa, qay birida o’ziga xos muammolarga duch kelishi mumkin. Shulami hisobga olgan holda mashg’ulotlar davomida eng ko’p kuzatiladigan muammolar ustida to&#39;xtalib o’tamiz: Guruh ichida kichik guruhchalarning poydo bo’lishi. Guruh faoliyatining binnchi kunidagi boshlang’ich bosqichda ishtirokchilaming o’zaro bir-birlarini hamda trenemi tanimasligi natijasida ularning aksariyatida xavotirlanish hislari paydo bo lishi kuzatiladi. Buning sababi ba’zi ishtirokchilar guruh uni qabul qilmasligidan xavotirlanadi, natijada aksariyat ishtirokchilar guruh a’zolari orasidan kimningdir qo’llab-quwatlashiga muhtojlik sezadi va o&#39;zlariga yaqinroq tuyulgan ishtirokchilar bilan yaqinlashib oladilar. Oqibatda, mashg’ulot boshlanishi bilanoq guruh ichida kichik guruhchalar paydo bo&#39;ladi. Bu guruhlarda ishtirokchilar o&#39;zaro yaqinlik va о zaro ishonchni his etadilar, &#34;sheriklik&#34; hislarini sezadilar. Bu holat trening mashg’ulotlari jarayonida trenerga guruhda o’zaro ishonch, samimiylik muhitini yaratishga hamda guruhni ahillashtirishga halaqit berishi mumkin. Bunday holda trener nima qilishi kerak: ishtirokchilami &#34;ajratadigan” va aralashtirib yuboradigan o&#39;yinlardan foydalangan holda juftliklar va kichik guruhlardagi ishtirokchilami doimo almashtirib borishi kerak. Ishtirokchilaming bir- birlarini yanada chuqurroq bilishlari va tanishishlariga yordam bemvchi o’yinlar o&#39;tkazishi kerak. Treneming yoki ishtirokchilaring diqqatini jal etish, ularni chalg’itish. Psixologiyada shaxs tiplari borasidagi bilimlardan bilamizki, kishilar rasida namoyishkorona tipdagi shaxslar ham mavjud, Xuddi shuningdek har qanday trening guruhlarida ham shunday ishtirokchilar topilib qolishi mumkinki, ular iloji boricha hammaning diqqatini o’zlariga qaratmoqchi bo’lishadi. Buni ular turli xilda amalga oshiradilar: barcha savollarga har doimo o’z fikrlarini bayon etishga intilishadi, boshqalaming gaplarini hurmatsizlarcha bo&#39;lib qo&#39;yishadi, ishtirokchilar va trener o’rtasida nizo keltirib chiqarishga harakat qilishadi, bema’ni (ba’zida axloqsiz) &#34;hazil-huzullarga yo’l qo’yishadi, mashg&#39;ulotlarga qiziqishlari yo’qligini namoyish etishadi yoki har xil qiliqlar chiqarishadi. Bunday holatda trener nima qilishi kerak: agar bu xil qiliqlar guruhga ishlayotgan bo&#39;lsa, ya’ni guruhni izdan chiqarib, trenerga va mashg&#39;ulotlarga qarshi qo’yayotgan bo’lsa, hech qachon bunday ishtirokchini noverbal ravishda rag’batlantirish kerak emas (tabassum qilish, bosh qimirlatib tasdiqlash va h.k.). Ularga so&#39;zlash uchun beriladigan vaqtni cheklash kerak, guruhning ishi va diqqati bir xil taqsimlanganligini e’tirof etish kerak: &#34;Men sizning gapingizni bo lishga majburman, axir boshqalar ham gapirishlari kerak-ku&#34;. Boshqa ishtirokchilarga, ayniqsa gapirmasdan o’tirganlarga murojaat etish kerak, &#34;buzg unchi ishtirokchi bilan mashg&#39;ulotdan bo’sh vaqtda individual tarzda ochiq gaplashib, iming xatti- harakatlariga nisbatan tanqidiy fikrlami bayon qilib, uning ishi noto g riligini tushuntirish lozim. Jim o’tiradigan, indamas ishtirokchilar. Trening mashg’ulotlarida, ayniqsa muloqotchanlik ko’nikmalarini oshirish yuzasidan o’tkaziladigan treninglarda ayrim ishtirokchilar treneming bergan savollariga javob bermaydilar, baxs-munozaralarda ishtirok etishdan bosh tortadilar, har gal gapirish uchun navbat kelganida “Menda fikr yo’q “Bilmadim kabi boshqalaming g’ashiga tegadigan javoblar beradilar. Bu hoi birinchidari ishtirokchilaming jahlini chiqarishi, ikkinchidan o&#39;sha ishtirokichga nisbatan salbiy hissiyotlaming paydo bo&#39;lishiga, uchinchidan uning guruhdan ajralib qolishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga trener uchun ham qiyinchilik tug dirishi mumkin, ya’ni ishtirokchilar orasida fikr bildirmaslikka intiluvchilar ko’payishi va mashg ulot sifati pasayishi ehtimoli ortadi. Bunday holatda trener nima qilishi kerak: trener ularga qiyin bo lmagan savollar bilan murojaat qilishi, ulami juftliklardagi mashqlarga ko&#39;proq jalb etishi kerak, rolli o&#39;yinlarda ularga yetakchi rollami berishi kerak, agar ulardan qandaydir tashabbus chiqib qolsa, buni albatta qo&#39;llash kerak, ko’proq “Aqliy hujum usulini qo&#39;llashi va uning qoidalarini ta’kidlab hamma gapirishi kerakligirii ta kidlashi lozim va guruhning hamma a’zolarining fikrini davra bo&#39;ylab so&#39;rab chiqishi kerak. Qarshilik ko’rsatish — o&#39;zini himova qilish. Ba’zi ishtirokchilar treningga o&#39;zining juda ko’p ichki muammolari bilan tashrif buyuradilar, ulardagi bunday holat ulaming atrofdagi kishilarga nisbatan salbiy munosabining asosi bo lishi mumkin va ulaming muammosi bunday tipdagi ishtirokchilaming guruh qoidalariga bo&#39;ysunmasligida ko&#39;rinishi mumkin. Masalan, mavzuga tegishli bo’lmagan bahslarga chaqiruv; mashg&#39;ulot va trenerga nisbatan o’z ishonchsizligini ochiq namoyon qilish; trenemi nizolarga undash (bunda ishtirokchi trener o’zini qanday tutishini, jahli chiqishi yoki chiqmasligini tekshirib ko&#39;rmoqchi bo’ladi); agar trener bunday &#34;buzg&#39;unchi&#34; ishtirokchilaming qiliqlariga e’tibor bermasa, ular hech narsa gapirmay jim o’tirish reaksiyasi orqali javob berishlari mumkin. Bunday ishtirokchining qarshiligi u konstruktiv ravishda namoyon eta olmaydigan ichki zo&#39;riqishi bilan bog&#39;liq bo’lishi ham mumkin. Bunday holatda trener nima qilishi kerak: ishtirokchi bilan individual tarzda gaplashishga harakat qilishi kerak; agar guruhda bitta shunday ishtirokchi bo’lsa, uning ichidagi gaplami ayta olishi uchun imkoniyat yaratish kerak; uni nima qiynayotgani, nima uchun g&#39;azabiantirayotgani, odamlarga bo’lgan nafratining asosi nimaligi haqida gaplashish kerak; faol ishlash uslublaridan foydalangan holda, ya’ni zo&#39;riqish, agressiyani susaytiruvchi o&#39;yinlami qo&#39;llab, undagi salbiy hislami susaytirishga yoki chiqarib yuborishga harakat qilish kerak. Guruh a ’zolari va trener munosabatlarida nizo navdo bo&#39;lishi. Ko&#39;pgina trening mashg&#39;ulotlarida kuzatilgan tajribalar shuni ko&#39;rsatadiki, ish jarayonida guruh a’zolari o’rtasida, kichik guruhlar orasida yoki boshlovchi va ishtirokchi munosabatlarida nizolar paydo bo&#39;lishi mumkin. Masalan, ayrim ishtirokchilar o’z shaxs xususiyatlari yoki hayotdagi ijtimoiylashuvining natijasi sifatida bahslarda о z fikrlarini har doim ham muloyim va chiroyli tarzda bayon eta olmaydilar va natijada guruh a’zolari o’rtasida nizolar paydo bo&#39;lishiga olib kelib qo&#39;yadilar, o&#39;z-o&#39;zidan ular nizolami hal etish yo&#39;l-yo&#39;riqlarini ham bilmaydilar. Bunday holatda trener nima qilishi kerak: trener bahsni munozaraga aylantirishi, ishtirokchi qo&#39;pol ravishda bayon etgan fikmi qaytadan to&#39;g&#39;riiab aytishi, ishtirokchilardan о z fikrlarini ochiq, lekin muloqotchanlik madaniyatiga amal qilgan holda bayon etishlarini so rashi va shundan so&#39;ng boshqalardan qaysidir tomonning fikriga qo shilishlarini so&#39;rash yoki shaxsiy fikrlarini aytishga undashi kerak. Ishtirokchilaming trenerga nisbatan munosabat bitdirichi Ishtirokchilar trenerga turli xil chalg&#39;ituvchi savollar berishi mumkin (trenerni uyaltirish, xijolatga qo&#39;yish maqsadida); treneming shaxsiy hayotiga aloqador judayam nozik savollar berishi mumkin. oilaviy hayotning nozik masalalari hakida ochiqdan-ochiq gapirib boshqalaming noroziligi yoki hijolat bo&#39;lishiga sabab bo’lishi mumkin; Bunday holatda trener nima qilishi kerak: bu xildagi vaziyatlardan chiqib ketish uchun trener ishtirokchilar bilan birga ishlab chiqilgan, mashg&#39;ulot vaqtida barcha amal qilishi lozim bo&#39;lgan xulq-atvor va xatti-harakat qoidalariga murojaat kilishi lozim, ya’ni ishtirokchilarga yoki aynan o’sha ishtirokchiga qoidalarni yana bir bor takrorlatish kerak. Qoidalarning ta’sirini oshirish uchun 2 va 3-kun boshlanishida ishtirokchilar bilan rolli o’yinlar tashkil qilish maqsadga muvofiq, har bir guruh pontomima shaklida ko’rsatib bersa yanada yaxshiroq samara beradi. Agar guruhdagi ishtirokchilar yoki kichik guruhlar o’rtasida о zaro nizolar kelib chiqsa, nizoni konstruktiv yo&#39;l bilan hal etishi lozim; agar trener va ishtirokchi Л o&#39;rtasida nizo paydo bo&#39;lsa, trener o&#39;z hissiyotlarini bayon etib ishtirokchi bitan Я gaplashishga urinib ko&#39;rishi, kompromissga kelishga urinishi va kezi kelganda o’z Щ xatosini tan olishi kerak. Trener quyidagi qoidani har doim esda tutishi kerak: Trener hamma ishtirokchilarga albatta yoqishi va o &#39;zi ham hammani yaxshi ко rishi shart emas, ular bir-hirlariniyaxshi ko&#39;rishga ham majbur emaslar!&#34; Trenerning guruhiy dinamikani bilishi Dinamika - o’sish, o&#39;zgarish, rivojlanish ma’nolarini ifodalovchi atama hisoblanib, guruhiy dinamika deganda ma’lum bir guruhning tashkil bo lishidan boshlab toki uning tarqab ketishigacha boTgan barcha jarayonlar tushuniladi. Guruhlar psixologiyasida aytilishicha notanish odamlar bir joyga to planganda guruhda maTum bir zo’riqish paydo bo’ladi. Bu qonuniyatni trening guruhlariga tadbiq etilsa, bir-birlariga mutloqo notanish bo&#39;lgan kishilar to plangan joyda albatta o&#39;ziga xos zo&#39;rujish paydo bo&#39;ladi. Trening boshlanishidanoq treneming vazifasi shu zo’riqishni iloji boricha yumshatishga harakat qilishdan iborat. Buning uchun trener guruhda noqulay vaziyatlar vujudga kelmasligi yoki vujudga kelgan noqulay holatlami bartaraf etishga mo’jallangan guruh bilan qay usulda ishlash rejasini puxta o ylab chiqishi kerak. Shuningdek trener guruhiy dinamikaning o&#39;ziga xos jihatlarini, ya’ni guruhning bir necha rivojlanish bosqichlari borligini bilishi shart. Trening guruhlarida guruhiy dinamikaning quyidagi bosqichlari farqlanadi: 1. Boshlang&#39;ich bosqich — notanish muhit va noaniq vaziyatda ishtirokchilar ichki bezovtalikni his qiladi, о zlariga yaqin sherik izlaydi, har bir ishtirokchini &#34;Men o&#39;zimni qanday tutishim kerak&#34; degan savol o&#39;ylantiradi. Bu bosqich ishtirokchilaming individual xususiyatlariga qarab 10 minutdan to kunning oxirigacha davom etishi mumkin. Treneming vazifasi: isbtirokchilami bir-biri bilan tanishtirishda samimiylik muhitini yarata olish, fikrini ochiq bayon qilgan ishtirokchilami qo&#39;llab-quwatlash, sust ishtirokchilami mashg&#39;ulotga jalb qilishdan iborat. 2. O’tish bosqichi — bunda ishtirokchilar o&#39;rtasida ancha yaqinlik paydo bo’la boshlaydi. Endi ular trenerning o&#39;zini baholay boshlaydilar, ya’ni uning o&#39;zini tutishi, guruhga aralashib ketishi, guruhni faollashtirishi, hozirjavobligi, bilim doirasini kuzatishadi va o&#39;zaro muhokama qilishadi. Treneming vazifasi ishtirokchilarda namoyon bo&#39;layotgan hissiyotlami e’tibordan chetda qoldirmaslik, guruh erishmoqchi bo&#39;lgan maqsad va kutishlami aniqlash, guruh a’zolari o&#39;zlarini qanday his etayotganligiga e’tibor berish. Asosiysi ishtirokchilarni qanday bo&#39;lsa shundayligicha qabul qilish va ularni o&#39;zgartirishga urinmaslikdan iborat. 3. Ish faoliyati bosqichi — bu bosqich ishtirokchilaming o&#39;z maqsadlariga erishishida asosiy qism hisoblanadi. Ishtirokchilar gumhda ishlash qoidalariga rioya qilishadi. O&#39;zaro yordam so&#39;rash imkoniyatdan kelib chiqib bir- birlariga ishonch paydo bo&#39;ladi. Natijada treneming ayrim fikrlariga qo&#39;shilmasalar, ular orasida Irenerga nisbatan norozilik, ayrim hollarda asabiylashish, tushkunlik holatlari ham kuzatiladi. Treneming vazifasi. guruhda ishonchli munosabatlar shakllanishiga yordam berish, guruhdagi voqealarni e tiborsiz qoldirmaslik, gumh dinamikasini kuzatish, gumhdagi norozilik va asabiylashish holatlarini bartaraf etuvchi o&#39;yinlar o&#39;tkazish, guruhda ishonch munosabatining shakllanishiga yordam berishdan iborat. 4. Yakunlash bosqichi — bu bosqich mashg’ulot yakunlanishining mantiqiy nuqtasidir, agar mashg&#39;ulot muvaffaqiyatli tugagan bo’lsa, barcha ishtirokchilarnmg kayfiyati a’lo darajada bo&#39;ladi. Bu bosqichda ish davornida yo’l qo’yilgan ba’zi kamchiliklami silliqlab ketish imkoniyati tug’iladi. Bosqich puxta o&#39;ylab chiqilib, aniq tashkil etilishi kerak, uni o&#39;z holicha o&#39;tkazish yararnaydi, chunki bunday munosabat olib borilgan ishning ijobiy yoki salbiy baholarini ko&#39;paytirib yuborishi mumkin. Treneming vazifasi: mashg’ulotni yuqori hissiy kayfiyatda yakunlash tadbirini tayyorlash va o’tkazish, har bir ishtirokchiga qulay sh»roit yaratish, bir- birlariga yoki trenerga tashakkur bildirishlari uchun imkon yaratish, &#34;qayta aloqa ni amalga oshirish, har bir ishtirokchiga o&#39;ziga yarasha minnatdorlik bildirishdan iborat. Trenerning pozitsiyasi Treninglaming satnarasi odatda treneming qaysi pozitsiyada turganligiga yoki uning qanaqa pozitsiyani egallaganligiga bog’liq. Trening mashg&#39;ulotlarining o&#39;ziga xosligi shundaki, trener odatda guruhning bir bo&#39;lagi sifatida namoyon bo&#39;ladi, u o&#39;zining usunligini namoyish etmagan holda treningdagi barcha ishtirokchilar bilan teng bo’lgan pozitsiyani egallaydi. Treneming asosiy vazifalaridan biri guruh uchun “o’zimizning odam”ga aylana olishidir, buning uchun u ulaming biror jihatiga aynan o’xshashga harakat qilishi lozim. Trener ishtirokchilarga shuni eslatib tunshi lozimki, har bir odam o’z fikri yoki o’zining nuqtai nazariga ega boTishga haqli va bu fikr yoki nuqtai nazar atrofdagilar tomonidan hurmat qilimshi shart. Ular bilan albatta hamfikr bo&#39;lish, ya’ni ulaming fikri noto’g’ri bo&#39;lganda ham ulami qoTlab- quvvatlashi shart emas, balki ular bilan bahslashish, muhokama qihsh kerak, lekm ochiqlik, samimiylik va xushfe’Uikni saqlab qolishi kerak. Bu xildagi munosabat o’zaro hurmat va o&#39;zaro ishonch muhitini yaratadi va muammoning konstmktiv muhokamasini tashkil etishga yordam beradi. Agar trener mashg&#39;ulot jarayomdagi barcha rnashq va diskussiyalarda ishtirok etsa, o&#39;z fikr-mulohazalarini, g’oyalarini o&#39;rtoqlashsa, ayrim hollarda o’z xatolarim bekitmasa, mashqlarda adashsa bu unga ishtirokchilar bilan teng munosabat o&#39;mata olishiga yordam beradi. Ishtirokchilarning pozitsiyasi Ishtirokchilaming guruhda o&#39;ziga xos turli xil rollari va ijtimoiy pozitsiyalari iiiavjud bo’ladi. Bu borada R. Shindleming (K. Rudestam, 2000) gumhiy rolllar klasssifikasiyasi keng tarqalgan bo’lib, bu rollami quyidagicha taqsimlash mumkin: 1 ider guruhni harakatga undovchi va o’z ortidan ergashtira oluvchi. Ekspert ishtirokchilarini lol qoldiruvchi, ulami xursand qiluvchi, qolaversa ularning hurmatiga olib keluvchi o’ziga xos ko&#39;nikma, malakalarga ega bo`adi va har doim ma iumotlami tahlil etish jarayonida o&#39;zining shaxsiy munosabatlarini bildirib turadi. Konformist — passiv ishtirokchi, javobgarlikdan qochuvchi va imkon darajasida o’zini borligini bildirmaslikka intiluvchi ishtirokchi. Bundaylar odatda har doim va liamma narsada lideming fikriga qo&#39;shilishadi. Autsayder — (eng orqada qolgan) - o’z fikrini bildirishdan qo&#39;rqish yoki qobiliyatlariga ishonchsiziik natijasida guruhdan orqada qolgan ishtirokchi. < Ippozitsioner — har doim lideming fikrlariga qarshi chiquvchi va unga faol qarshilik korsatuvchi ishtirokchi. Gumhiy jarayonda ishtirokchilar tomonidan namoyish etilayotgan rollar qoidaga ko&#39;ra, ulaming hayotiy real pozitsiyalarini aks ettiradi. Treningni samarasiga gnruhiy iqlimning ta’siri Guruhning hajmi . Trening mashg&#39;ulotlarining samarasi asosan trenerga bo’g’liq deyilsada, lekin bu jarayonga ta’sir ko&#39;rsatadigan ayrim holatlar ham mavjudki, ulami albatta hisobga olish lozim. Treninglaming samarali bo’ishida 7-15 nafar ishtirokchidan iborat bo’gan guruhlar optimal hisoblanadi. Agar guruhning hajmi 15 kishidan ortsa, ishtirokchilar uiasidagi munosabatlarda o&#39;zaro ta’sirchanlik kamayadi va ulaming o&#39;zaro hiimkorligi pasayadi. Shuning uchun yodda tutish lozim, guruhda o&#39;zaro ishonch imilutmi yaratish uchun gumh ishtirokchilarining soni 20 kishidan ortmasligi lozim. Agar ishtirokchilar soni 20 kishidan ortsa, bunday holda dasturga asosan guruhiy mashg&#39;ulotlami kiritgan ma’qulroqdir (chunki individual mashg&#39;ulotlar ko&#39;p vaqtni nladi va guruhning zerikishiga olib keladi). Trening samarasiga ta’sir ko&#39;rsatuvchi omillardan yana biri ishtirokchilarning mashg’ulotga kirishishga tayyorlik darajasidir. Shuningdek, ishtirokchilami motivasiyasini oshiruvchi omillardan biri mashg’ulot maqsadining aniqligi va ishtirokchilaming maqsadlari bilan uyg&#39;unligidir. Bunmg uchun ularga mashg’ulot yakunida ular aynan qanday natijalarga ega boTishlarini tushuntirish lozim. Trening samarasiga ta’sir etuvchi omillardan yana biri guruhning ochiqligi yoki yopiqligidir. Yopiq guruh deb toki guruh a’zolarining barchasi o’z maqsadlariga erishmagunlaricha yangi a’zolaming kirishi mumkin boTmagan guruhlar aytiladi. Ochiq guruhlarda esa guruhga yangi a’zolaming kirishiga ruxsat benladi, faqat ayrim hollardagina. Trening samarasiga ta’sir etuvchi yana bir holat - guruhdagi uyg unlik (uyushqoqlik)ning mavjudligidir. Bu ham guruhning o’ziga xos holatlandan biri bo`lib, bu holat guruhning ma’lum bir natijaga erishuvida muhim rol о `ynaydi, shuningdek uyushqoqlik guruhning emotsionalhk ko&#39;rsatkichi sifatida hamT baholanadi. Uyushqoqlik - bu atama ostida guruhning ma’lum bir maqsadni anglagan holdq muvaffaqiyatga erishish yoTida motivasiyalaming uyg’unligi asosida hamkorlikdagj faoliyatga intilishi tushuniladi. Bunday universal guruhiy holat barcha trening guruhlarida kuzatiladi. Guruhni uyushqoqligini ta’minlash uchun trenerdan katta mahorat talab etiladiki, bunda u guruhning uyushqoqligi mashg’ulotlaming samarasmi ta’minlovichi omil ekanligini unutmasligi lozim. Uyushqoqlikni oshmsh uchun trener guruh a’zolarining kuchli salbiy va ijobiy emotsiyalami birgalikda kechirishlanga, his etishlariga olib keluvchi maxsus psixologik usullardan, shuningdek guruhiy birhkni talab etuvchi turli mashqlardan foydalanishi lozim. Uyushqoqlik guruh a zolarida guruhda o’zini xavfsiz his etishiga, zo&#39;riqishlami chiqarishiga, o’zaro samimiy va ishonch muhitiningg yaratilishiga olib keladi. Treningni samarasiga guruhiy rivojlanish bosqichlari ham o’ziga xos holda ta’sir ko&#39;rsatadi, shuning uchun trener bu bosqichlarni bilishi va hisobga olishi lozim. Guruhiy faoliyatning rivojlanish bosqichi ishtirokchilaming bir-birlariga bo`lgan munosabatlaridagi pozitsiya va histuyg’ulariga (shuningdek, guruhdagi psixologi muhitga) asosan farqlanadi. Odatda guruhiy rivojlanishning quyidagi bosqichlari farqlanadi: 1. Tanishuv / birinchi kontakt / shakllanish (guruhning shaklanishi va o&#39;zaro tanishuvim; guruh bilan tanishuvning yakunlanishi kabilami o’z ichiga oladi). 2. Emotsional silliqlanish / individual maqsadlar bosqichi / jipslashish bosqichi. Ushbu bosqichda har bir ishtirokchining maqsadi o&#39;ziga xos taassurot qoldirishdan iborat boTadi; dastlabki kontakt bosqichida jinsiy mayl va o&#39;zini himoyalash instinktlari sayqallanadi. Bu guruhiy jarayonlarda quyidagilar orqali namoyon boTadi: • qulay holatni vujudga keltirish - bu kichik guruhchalaming yuzaga keltirilishiga imkon beradi; • ishtirok uchun guruhning bahosi — bunda trener va guruh a’zolarining chidamliligi, bilimlari darajasi aniqlanadi; • jmslar orasidagi farq — yoqishga intilishlar — bir-biriga tegishish, o’zaro piching qilish va boshqalar. 3. Agressiya bosqichi /inqiroz/ qarama-qarshilik /guruhiy maqsadni anglash/ tartibsizhk. Ushbu bosqich o&#39;zida har doim ham negativ munosabatlami aks ettirmaydi. 4. Konstruktiv ish bosqichi /yaxlitlik/ uyg&#39;unlik. Jshtirokchilar uchun maqsad: o&#39;zlanm o’zaro yagona birlik sifatida anglash. Bu bosqichda konstruktiv faoliyat boshlanadi va yagona guruhiy maqsad shakllanadi. 5. Tugallash bosqichi /so’nish/ xayrlashuv/yangi bosqichga yakun yasash. Bu bosqichda yangi maqsad paydo boTishi va bu maqsad asosida xuddi shu guruh orasidan yangi guruh paydo boTishi mumkin. 6. Refleksiya bosqichi /xotiralar/ ma’lumotlami egallash. Qisqa muddatli (8-18 soatga mo’jallangan) guruhlarda guruhiy rivojlanishning ushbu bosqichlari to’liq kechmaydi. Uzoq muddatli guruhlarda esa, ayniqsa ishtirokchilami shaxsiy rivojlanishiga yo’naltirilgan trening gumhlarida bu bosqichlar aniq namoyon bo&#39;ladi. Adabiyotlar: 1. Baratov Sh., Olimov L. Sotsial trening va amaliyot . Toshkent, 20 07 2. Ismoilova N., Abdullaeva D. Trening o’tkazish metodikasi . Toshkent, 2009 3. Ismoilova N . Sotsial psixologik trening Toshkent, 2019 4. Цзен Н., Пахомов Н. Психотренинг: игры и упражнения . Москва, 1999 5. Рудестам К. Групповая психотерапия . Москва, 2013 6. Вебер В. Важные шаги к помогающему диалогу. Введение. Спб .: РАТЭПП, 1998 7. Гиппиус С.В. Тренинг развития креативности . Спб., 2001 8. Анн Л.Ф. Психологический тренинг с подростками. - СПб.: Питер, 2007 9. Марковская И. М. Тренинг взаимодействия родителей с детми. — СПб.: Речь, 2005 10. Стишенок И.В. Сказка в тренинге: коррекция, развитие, личностный рост. СПб.: Речь, 2006 11. Умумий ўрта ва ўрта махсус давлат таълим муассасаларида психологик хизмат фаолиятини ташкил этиш тўғрисида НИЗОМ . Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 12 июлдаги 577-сон қарорининг 1- иловаси. https://lex.uz/docs/4417140

Похожие

Guruhiy psixologik maslahat individual va guruhiy psixokorreksiya
Psixologik treninglarni tashkil qilishning shartlari. Trening mashg’ulotnining boshlang’ich bosqichi
Guruhiy treninglarning tashkiliy-uslubiy jihatlari
Shaxsni rivojlantirish treninglari
Shaxslararo munosabatlarni korreksiyalash