O’smirlar bilan o’tiladigan treninglar. Guruhiy faoliyatning turli ko’rinishlari - Психология - Рефераты

O’smirlar bilan o’tiladigan treninglar. Guruhiy faoliyatning turli ko’rinishlari

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

102.5 KB

O’smirlar bilan o’tiladigan treninglar. Guruhiy faoliyatning turli ko’rinishlari Reja: 1. O’smirlik davrining o’ziga xosligi. 2. O’smirlik krizisini korreksiyalash treninglari. 3. O’smirlik davri agressiyasini bartaraf etish treninglari. 4. O’smirlik davri nizolarini bartaraf etish treninglari.

Shaxslararo nizo tushunchasi va nizolarning tuzilishi A. Olkott «Bahslashish ko'plaming qo’lidan keiadi, oddiygina suhbatlashishni esa kamdankam kishi uddalaydi» degan fikmi aytganida qanchalar haq bo'Igan. Har bir inson o’z hayoti davomida bir necha bor nizo bilan lo'qnash keiadi va hech bir inson o’zini nizoli vaziyatlardan muhofaza qilinganman deb ayta olmaydi. Shunday ekan, aytish mumkinki nizolar inson hayotining ajralmas qismidir. Bo’lajak mutaxassis sifatida talaba shaxslararo munosabatlarda sodir bo’ladigan nizo tushunchasining mohiyatini chuqurroq bilishi lozimligini inobatga olgan holda quyidagi ma’lumotlami havola etish maqsadga muvofiq. NIZO - shaxslararo munosabatlar jarayonida o’zaro qarama-qarshi bo’lgan ziddiyatli manfaatlar va munosabatlaming to’qnashuvidir. Nizo deganda (lot. conflictus — to'qnashuv) o'zaro Munosabatlar jarayonida yuzaga keladigan qarshiliklami hal etishning anchagina keskin usuli tushuniladi. Bu jarayonda odatda nizo sub’ektlarining o'zaro qarshilik ko’rsatishlari va negativ emotsiyalar bilan kechadi. Agar nizo sub’ektlari o'zaro tortishsa, lekin bu jarayonda neggativ emotsiyalarni boshdan kechirmasa yoki aksincha, tortishmasalar u negativ emotsiyalami boshdan kechirsa, bu holat nizo oldi vaziyati hisoblanadi. Nizo sub’ektlarining tortishuvi uch xil doirada namoyon bo'lishi mumkin: muloqotda, xulqatvorda, faoliyatda. Har qanday nizoning asosida tomonlaming qandaydir voqe-hodisaga nisbatan qarama-qarshilik pozitsiyasi yoki ma’lum bir sharoitda ulaming maqsadga erishishidagi qaramaqarshiliklari yoki qiziqishlari, istaklari, intilishlarining bir-biriga mos kelmasligi kabilar yotadi. Ko'pchilik insonlar nizoni negativ va buzg’unchi xarakterga ega deb tushunadilar. Lekin, o’zaro munosabatlarda yoki tashkilotlarda nizoning boimasligi o’sha munosabatlaming yoki o’sha tashkilotning “so’lish”ga olib keladi. Nizolar javobgarlik, manfaatdorlik, qat’iylik kabilarni rivojlantiradi. Shuningdek, anglangan nizolar kishilar orasidagi munosabatlaming yaxshilanishi va yangilanishiga olib keladi. Nizolar bo’lmaganda kishilaming o’z muammolarini

anglashi va ulaming yechimini topishga harakat qilishi kamdan-kam holatlarda sodir bo’ladi. Tinchlik - tomonlaming ular uchun mutloqo yechimi yo’qdek tuyulgan muammolami birgalikda yengib o’tib, ma’lum bir yechimga kelishlaridir. Destruktiv nizo - Tomonlardan binning manfaatla-i ustun qo’yilganda yuzaga keladi. Bunda quyidagi holatlar kuzatiladi: - Nizoning yechimi topilmaydi va uni boshqarish imkoniyati boy beriladi, - G’azab, jahl, dilsiyohlik, hafagarchilik, nafrat va qasos xislarining kelib chiqishiga sabab bo’ladi; - Juda kuchli stressga olib kelishi mmkin; - Odamlar o’rtasida uzoq muddatli nizo va ixtilofni vujudga keltiradi. Konstruktiv nizo - Tomonlaming ikkalasi uchun ha— teng manfaatga ega boTgan yechim topiladi va buning natijasida: • Yashirin imkoniyatlar va muammoning yangi qirralarining ochiladi; • Muammo yechimining yangi yo’llari, imkoniyat va usullari kashf etiladi; • Ishonch, samimiylik, hamkorlik va haqiqatni tan olishga qaratilgan yangi munosabatlar o’matiladi, tomonlami birlashtiradi. Aksariyat hollarda adabiyotlarda “nizo” tushunchasi bilan birgalikda “nizoli vaziyat” tushunchasi ham qoTlaniladi va bu tushuncha aynan nizo bilan bir xilda 188 tushuniladi. Shunga ko'ra nizoning tuzilishi haqida gap ketganda aynan nizoli vaziyatning tuzilishini ko’rib chiqish mumkin bo'ladi. Har bir nizoli vaziyat o’zining ob’ektiv mazmuni va sub’ektiv ahamiyatiga egadir. Ob’ektiv tomonlarga: • nizoning ishtirokchilari (tomonlari); • nizoning predmeti; • nizoning ob’ekti; • nizoning mikro va makromuhiti. Subektiv mazmun tomonlaming motivlari, nizoli xulq-atvor, informasion model kabi elementlami o’z ichiga oladi. Ushbu elementlami chuqurroq ko'rib chiqamiz.

Nizoning ishtirokchilari. Har qanday nizoda ham asosiy harakatlantiruvchi kuch - odamlar bo’ladi. Ular shaxsiy, rasmiy va yuridik shaxslar sifatida harakat qiladi yoki gumhga birlashadi. Nizoning ishtirokchilariga bog’iq holda nizoning quyidagi turlari ajratiladi: 1. Shaxsning ichki nizosi — shaxsning tashqi muhitdan noroziligini va qaror qabul qila olmay qiynalishi bilan bog’liq ichki kurashlar natijasida kelib chiquvchi kcskin negativ kechinmalardan iborat bo` l gan nizo. 2. Shaxslararo nizo - ikki yoki undan ortiq alohida shaxslar o’rtasida yuzaga keladi. Bunda ulaming ehtiyojlari, motivlari, maqsadlari, qadriyatlari, ustanovkalari va e’tiqodi kabilaming o’zaro mos kelmasligi kuzatiladi. 3. Shaxsiy—guruhiy nizo - ayrim holatlarda shaxsning xulq-atvori yoki xatti-harakati guruhiy normalar va guruhning kutishlariga mos kelmaganda yuzaga keladi. 4. Guruhlararo nizo. Bu holatda turli guruhlaming xulq-atvor, norma, maqsad, qadriyatlarga nisbatan stereotiplarining o’zaro to’quashuvi yuz beradi. Nizoda ishtirok etishiga ko’ra quyidagilami tahlil qilish (ajratish) mumkin: • nizoning asosiy ishtirokchilari (yoki qarama-qarshi tomonlar) — bir- birlariga qarshi faol harakatlami amalga oshiruvchi kishilar, ulaming faol harakati qarshilik ko’rsatish yoki himoya reaksiyasi ko’rinishlarida namoyon boTadi; • qo'llab-quvvatlovchilar (tarafkashlar) guruhi — o'zining faol harakati yoki ishtiroki orqali nizoning rivojlanishi yoki barham topishiga olib keluvchi kuchlar; • boshqa ishtirokchilar — nizoning rivojlanishi va natijasiga epizodik ta sir ko’rsatuvchi sub’ektlar (masalan, g’alamis fitnachilar; raediatorlar, ya’ni orada turuvchilar va hakamlik qiluvchilar; nizoni keltirib chiqaruvchilar). Nizoli xulq-atvor (xatti-harakat). U nizo ishtirokchilarining qarama-qarshi harakatlaridan tashkil topadi. Nizoli xulq-atvomi strategiya va taktikaga bo’lish mumkin. Strategiya nizoga nisbatan va nizoni hal etish shakllariga ko’ra (masalan, o’zini chetga olish yoki passivlik, kelishuv, raqobat, hamkorlik). shaxsning о z yo’nalishini, ustanovkalarini belgilab olishi sifatida qaraladi.

Nizo strategiyasining klassifikasiyasi Nizo strategiyasining klassifikasiyasi asosida quyidagi omillar yotadi: 1) xatti-harakatning xarakteri (hujumkorlik, himoyalanish va neytral); 2) bu harakatlami amalga oshirishning faollik darajasi (faol — passiv); 3) bu harakatlaming yo’nalganligi (opponent - muxolifjga, uchinchi bir kishi-a, о ’z- o'ziga). Tanlangan strategiya ma’lum bir taktika orqali realizasiya qilinadi. Xatti- harakat taktikasi — opponent (qarama-qarshi tomonjga qaratilgan ta’sir ko’rsatish strategiyalaming amalga oshirilish usullari. A.Ya. Ansupov va A.l. Shipilovlar opponentga qarshi ta’sir ko'rsatishning quyidagi turlarini ajratib ko’rsatishgan: a) qat’iy: • hokimlikni mutloq qo’lga olish (nizo ob’ektini hamma narsadan mahrum qilish - erkinlikdan, puldan); • fiziologik zo’ravonlik qilish (jismoniy tan jarohati yetkazish, faoliyatini cheklab qo'yish); • psixologik zo’ravonlik qilish (haqorat qilish, qo’polik qilish, shaxsiyatiga tegish, g ‘iybat-bo’hton uyushtirish, aldash, y o lg ‘on xabarlar tarqatish, yerga urish, xo’rlash va h.k.); • bosim o'tkazish (talab qo’yish, buyruq berish, do’q-po’pisa qilish, shantaj qilish, obro’sini to’kish); b) neytral (betaraf): • demonstrativ harakatlar (o’zining salomatligi yomonlashganligini hammaning oldida arzi-dod qilgan holda o’z shaxsiga nisbatan diqqatning jalb etilishi, ishga chiqmaslik, suitsidal harakatlami ko’z-ko’zlab amalga oshirish); • sanksiyalar berish (opponentga jazo berish orqali ta’sir o’tkazish, xodimning ish yuklamalarini oshirish, talabalami bajarishdan bosh tortish kabilar); • v) yumshoq: •о’z pozitsiyasini qayd etish taktikasi (o’z fikrlarini tasdiqlash uchun mantiqiy va faktik ma’lumotlardan foydalangan holda muhokama, taklif va tanqidlarda ishtirok etish);

• do stona munosab.at taktikasi (umumiylikka asoslanib muammoni yechishga tayyorlikni ifodalash, zarur ma’lumotni topib berish, yordam taklif etish va h.k.); • bitim tuzish taktikasi (bir-birga o’zaro yaxshilik qilish, va’dalar berish, yon berish, uzr so’rash). Nizoning kechishi va ishtirokchilarining tavsifi o’rtasida o’ziga xos zanjir vazifasini о taydigan holat mavjud bo’ lib, u bir tomondan nizoli xulq-atvor, ikkinchi tomondan nizoli vaziyatning quyidagi elementlami o'z ichiga olgan obrazlari ga bog’liq: 1) nizo ishtirokchilarining o’zi haqidagi qarama-qarshiliklar (o’z ehtiyojlari, imkoniyatlari, qadriyatlari, maqsadlari va h.k.); 2) nizo ishtirokchilarining qarama-qarshi tomonlar haqidagi tasavvurlari (ulaming ehtiyojlari, imkoniyatlari, qadriyatlari, maqsadlari va h.k.); 3) nizoning har bir ishtirokchisining qarama-qarshi tomon uni qanday qabul qilayotganligi haqidagi tasavvurlari; 4) nizolashuvchi tomonlaming nizo yuz bergan muhit va sharoitiar haqidagi tasavvurlari. Nizoli vaziyatning obrazini tahlil qilish nima uchun zarur? Nizoli xulqni nizoning qaramaqarshiliklaming mavjudligi emas, aynan nizoning sub’ektiv kartinasi belgilab beradi, ya’ni nizoli vaziyatning buzib, noto’g’ri idrok etilishi quyidagilarda namoyon bo’lishi mumkin: 1) butun bir vaziyatni noto g’ri talqin etish — vaziyaiga yuzaki qarash, faqat oq-qora tarzida baho berish, informasiyani o‘z foydasiga filtrlash, uni noto’g’ri qabul qilish va h.k.; 2) nizodagi xatti-harakat motivlarini nito’g’ri idrok etish — masalan, o’z foydasiga ijobiy motivlami, qarshi tomonga esa eng qabih, tuban motivlami qo'shib-chatish; 3) harakatlar, fikr-mulohazalar, xulq-atvor kabilaming buzib talqin etilishi — o'ziga nisbatan quyidagi tarzdan ishlatilishi smumkin: «men to’g’ri qiidim», «men shunday qilishga majbur boTdim», «uning o’zi aybdor, chunik meni shunga uning o’zi majburiadi», «hamma shunday qiladi»; va qarshi tomonga

nisbatan: «u menga qasdma-qasd shunday qilyapti», «u ataylab shunday qilyapti» va h.k.; 1972 yilda K. Tomas va R. Kilmenn nizoli vaziyatlarda namoyon boTadigan xulq-atvoming 5 xil shakli (stili)ni ajratib ko’rsatgan: 1. Hamkorlik — barcha tomonlaming manfaatlarini hisobga olgan holda birgalikda bir qarorga kelish. Hamkorlik quyidagi jihatlari bilan foydali boTadi: • taraflar o’z pozitsiyalarini saqlab qolishlar va sabab va oqibatlami chuqur tahlil qilishlari uchun ularda imkoniyat (vaqt va istak) boTadi; • kelishmovchilikning o'mini toTdiruvchi elementlarini topish imkoni boTadi; • qaror yoki yechimning bir nechta variantlari ishlab chiqish mumkin boTadi; • yuzaga kelgan qarama-qarshiliklami, tushunmovchiliklami konstruktiv hal etish imkoni boTadi; • tomonlar nizodan chiqish variantlarini tahlil etishga tayyor boTishadi 2. Konkurensiya, raqobat — nizoli vaziyatni hal etishning anchagina keskin usuli bo’lib, o’z pozitsiyasini saqlab qolish istagida g'alaba qozonish maqsadida har qanday vositadan foydalanish va istagan usuida kurashish. Bu usuldan foydalanishda quyidagi holatlar namoyon bo’ladi: • o’z pozitsiyasining to’g’riligi va haqligiga ishonch va uni himoya qilish uchun zarur vositalar borligi; • nizo uning prinsip va e’tiqodlari doirasidagi izzat-nafsiga tegib ketsa; • o'zining ustunligini namoyon qilish jarayonida adekvat munosabat bildirmasa, o’z avtoriteti va do'stlarini yo'qotadi. 3. Bosh tortish, mensimaslik — nizodan o’zini olib qochish orqali vaziyatni hal etishga harakat qilish. Xavfli strategiya. Undan quyidagi holatlarda foydalanish mumkin: • nizoning manbasi shunchalik tuturiqsiz, oqibatlari esa shunchalik ahamiyatsizki, ularga e’tibor qaratmasa ham bo’ladi; • nizolashuvchi tom onlar boshqalaming aralashuvisiz ham kelishib olishlari mumkin; • vaqt o'tishi bilan nizoli vaziyat yumshab, hammasi o’z o’rniga tushib ketishiga boTgan ishonch;

• nizo ishlab chiqarish bilan bog’liq muammolarga ta’sir ko’rsatmaydi; • nizoni mensimaslik uning beixtiyor rivojlanishiga olib kelishi ham mumkin. 4. Ko’nikish — bunda qarama-qaishilikni silliqlashga intilish ko’pincha o'z pozitsiyasini o'zgartirish hisobiga amalga oshadi. Bu esa quyidagi holatlarda foydali bo `l adi, agar: • nizoni qanday qilib boTsa ham hal qilish uchun istak boTganida; • nizo va uning natijalari shaxsiy qiziqish va manfaatlarga daxl qilmasa; • bir yoqlama yon berishga rozilikning mavjudligi; • o’z pozitsiyasini himoya qilish ko’p vaqt va kuch talab qilsa. 5. Kompromiss (murosasozlik) — nizoni o'zaro kelishuv, murosa qilish orqali hal etish. Bu usul quyidagi holatlarda effektiv boTadi, agar: • nizolashuvchi tomonlaming dalillari ishonchli, ob’ektiv va haqqoniy bo’lsa; • vaqt yetishmovchiligi bois nizoni tomonlar uchun maqbul keladigan qaror qabul qilish yo`li bilan yechish talab etilsa; • tomonlar nizoni muammoning bir qismini yechish barobarida hal etishga tayyor bo’lishsa; • yon berish orqali muhim ishga aloqador va shaxsiy munosabatlami saqlab qolish mumkin bo’lsa. Kompromiss nizoning boshqacharoq shaklda davom etishini inkor etmaydi, ya’ni nizo boshqacharoq ko’rinishda yana davom etaverishi mumkin. Shunday qilib, har qanday nizoli harakat 4 xil asosiy choraga ega: 1) ikkinchi tomonning to’liq yoki qisman yon berishi; 2) kompromiss (murosasozlik); 3) nizoli harakatlami to'xtatish; 4) integrasiya. Nizo dinamikasi Nizo rivojlanishi uchun tomonlardan birining ikkinchi tomonning qiziqishlarini cheklab qo'yishga harakat qilishi bilan bog’liq mojaro bo’lishi shart. Agar qarama- qarshi tomon ham xudda shu taxlitda javob qaytarsa, u holda nizo yashirin holatda eng muhim holat (daraja)ga o’tadi.

Nizo qanchalik murakkab yoki sodda boiishidan qat’iy nazar har doim uning ikki tomoni - buzg'unchilik va yaratuvchanlik tomonlari mavjud bo’ladi. “Qars ikki qo’ldan chiqadi” deganlaridek nizoning kelib chiqishi va rivojlanishiga har doim ikki tomon sabab bo’ladi. 1. Ikkala tomon ham nizo yuzaga kelganda ziddiyatni kuchaytirishga harakat qilishi va shaxslararo munosabatlarda buzg'unchilikka olib kelishi mumkin. 2. Ikkala tomon ham nizo yuzaga kelganda ziddiyatni pasaytirishga harakat qiladi va shaxslararo munosabatlarda murosaga va osoyishtalikka olib kelishi mumkin. 3. Ikkala tomondan biri nizoni kuchaytirishga, ikkinchisi esa pasaytirishga harakat qiladi. Bunday vaziyatda shaxslararo munosabatlarda osoyishtalik yuzaga kelshi yoki yangi ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin. Nizoning dinamikasida quyidagi asosiy davrlar ajratiladi: Latent davr (nizo oldi davri). Bu davming mohiyati shundaki, ob’ektiv qarama- qarshiliklaming vujudga kelishi nizo ishtirokchilarining motiv va qiziqishlari bilan belgilanadi. Reallikning muammo sifatida qaralishi o’zaro munosabatga kirishayotgan ishtirokchilami qaramaqarshiliklami (nizo boiishi shart emas) hal etish uchun harakat qilishga undaydi. Biroq bu jarayonda muammoli vaziyat va opponentning harakatlari sub’ektning qiziqishlariga nisbatan bevosita tahdid, xavf- xatar sifatida qabul qilinadi. Ochiq davr. Nizo anglanganidan so’ng tomonlar qarama-qarshi tomonning maqsadi, intilishi, o'ylari va yutuqlarga erishish yo’llarini to’sib qo'yishga yo’nalgan nizoli muomalaga o’tishadi. Muhimi shuki, tomonlar o’zlarining muomalasi yoki xulqi nizoga olib kelishini tushunib yetishlavi lozim. Ochiq davr o’z ichiga 194 quyidagilarni oladi; to'qnashuv (janjal, mojaro), nizoning eskalasiyasi (o’sishi), balansli (mos keluvchi) qarshilik, nizoning yakunlanishi. Insident (janjal) - tomonlaming birinchi to'qnashuvi, kuch sinashishi, muammoni o’z foydasiga hal etish uchun harkati bilan ifodalanadi.

Eskalasiya — bu opponentlaming kurashi keskin tus olishidir. Eskalasiya quyidagi belgilar bilan ifodalanadi: partnyorlami adekvat idrok etishning o’rin almashuvi; emotsional zo’riqishning o'sishi; dalillardan e’tiroz va shaxsiy qarshiliklar ko’rsatishga o’tish; buzilgan qiziqishlarning ierarxik darajasining o’sishi; zo’ravonlik ishlatish; dastlabki ziddiyat predmetining yo’qolishi; nizo chegarasining kengayishi; ishtirokchilar sonining ortishi. Balansli qarshilik - shu bilan tavsiflanadiki, tomonlar qarshilik ko'rsatishda davom etadilar, lekin kurashning shiddati pasayadi. Biroq kelishishga harakat qilinmaydi. Ziddiyatni hal etish - quyidagicha bo’lishi mumkin; to'liq (nizo tashqi munosabatlarda ham, ichki hissiyotlarda ham barham topadi). Hissiyotlarni boshqarish va nizoni yechishga tayyorlik Nizo haqida gapirilganda uning oldini olish, nizoli vaziyatlarga yechim topish va bartaraf etish borasida bilimlarga ega boiish lozim. Ijtimoiy hayot va ijtimoiy munosabatlar shunchalik murakkabki, odamlar orasida ob’ektiv ziddiyatli, qarama-qarshiliklarga ega bo'lgan vaziyatlarga duch kelmasdan shunchaki yashashning iloji yo’q. “Nizolarsiz” muloqotlarda nizolar shunchaki oshkor etilmaydi, ichga yutiladi va oqibat munosabatlami ichdan yemirib boradi. Xolbuki, agar munosabatlarga aniqlik kiritib olinmasa, ular tugaydi, tugaganda ham tinchlik va osoyishtalikni istagan ishtirokchilar uchun kutilmagan va hatto fojiali tarzda tugashi mumkin. Yana bir yanglish fikr mavjud? Go’yoki nizo — bu albatta salbiy emotsiyalaming kuchayishidan iborat bo’lgan urush, janjaldir. Albatta, rivojlantiruvchi munosabatlar kamdan каш holatlardagina sokinlik xarakteriga ega bo’ladi, ular ko’pincha bir ko’tarilib, bir tushib, yaqinlashish va uzoqlashish nuqtalariga ega bo’ladi. Lekin bu munosabatlar jonli bo’lib, ular insonlaming kechinmalari bilan bog’liq va har doim o’z yechimiga ega bo’ladi. Mutaxassislar izoni hal etishning quyidagi variantlari mavjudligini qayd etishgan: 1) ob’ektiv darajadagi to’liq hal etish;

2) ob’ektiv darajadagi qisman hal etish; 3) sub’ektiv darajadagi to’liq hal etish; 4) sub’ektiv darajadagi qisman hal etish. Nizodan keyingi davr ikki etapga bo’linadi: opponentlaming munosabatlari qisman yoki to’liq normallashadi. Qisman nonnallashish negativ emotsiyalar yo’qolib ketmasligi natijasidagi turli kechinmalar bilan tavsiflanadi. To’liq normallashish esa tomonlar keyingi konstruktiv munosabatlaming muhimligi anglab yetganidagina boshlanadi. Bu bilan negativ ustanovkalami bartaraf etish, birgalikdagi faoliyatda produktiv ishtirok etish, ishonchning o’matilishi sodir bo’ladi. Shaxslararo munosabatlarda nizolaming oldini olish uchun nimalarga e’tibor berish lozim? degan savolga psixolog mutaxassislar quyidagi tavsiyalami berishadi: • Shaxslararo munosabatlar jarayonida konfliktogenlardan foydalanmang, ulami o’z vaqtida, ildiz otib ketmasidan yo’qotishga harakat qiling • Konfliktogen bilan to’qnashganda unga o’zingizdagi konfliktogen bilaii javob qaytarmang • Konfliktogen bilan munosabat bildirayotgan odamga, shuningdek umuman har qanday suhbatdoshga empatik (birovning xis-tuyg’ularini anglasl asosida) munosabat bildiring. Empatik munosabat o'matish uchut suhbatdoshingizga xush keladigan mavzulami tanlang, unga komplimentla ayting, kulib gaplashing, uning so’zlarini diqqat bilan eshiting v.h. • Imkon qadar ko’proq ijobiy xis-tuyg’ular ulashing. Korifliktogenlar maxsus garmonlar natijasi hisoblanadi. Agar o’zingizning kayfiyatingizni yaxshilik sari yo’naltirsangiz, konfliktogenlami yengishga imkon tug’iladi. • Konfliktogenlar insonni kurash, ziddiyat va nizoga yo’naltiradi. Bu esa organizmda adrenalinning ko’payishiga olib keladi. Adrenalin konfliktgen bilan qo’shilib, g’azab, jahl, agressiyaning kuchayishiga sabab bo’ladi. Odamning qattiq g’azablanishi noradrenalinni keltirib chiqaradi. Uning inson salomatligiga bo’lgan juda katta salbiy ta’siri mavjud.

Agressiya haqida tushuncha Shaxslararo munosabatlarda namoyon bo’luvchi xulq-atvor tiplaridan biri bu agressiyadir. Inson agressiyasini o’rganish, darhaqiqat, serqirra mavzu bo’lib, ushbu fenomenning asl mohiyatini ochib berishga urinayotgan olimlaming diqqatini hozirgacha o’ziga tortib keladi. Oddiy kundalik hayotda agressiya - zo’vavonlik yoki raqibni yengi—h uchun qo'llaniladigan vosita sifatida tavsiflanadi. Agressiya - kishilar o’rtasidagi turli kel- shmovchilik oqibatida kelib chiqadigan har qanday xulq-atvor modellaridan bin bo’lib, u shunday atamaki, unga oid mulohazalar nafaqat psixologlami, balki sotsioiog, huquqshunos, pedagog, faylasuf, qisqasi, ijtimoiy soha xodimlarining barchasini birdek qiziqtiradi. Agressiya tusbunchasining o'ziga izoh berish qator qiyinchiliklami tug'diradi, chunki bu termin ko’plab xatti-harakat shakllarini o’zida qamrab oladi. Odamlar biron bir kimsani agressiv shaxs sifatida tavsiflaganlarida, uni “...boshqalami haqorat qiluvchi, badfe’l, barcha narsani o’zi istaganidek qilishni istaydigan, o’z g’oyalarini qat’iy himoya qiladigan, yechimi yo’q muammolar girdobiga o’zini giriftor qiladigan inson”, deb ta’riflashlari mumkin. Agressiyaga nisbatan berilgan bunday ta’rif to’g’ri yo noto’g’riligini biHsh uchun bu tushunchaga oydinlik kiritish lozim. Agressiyaga aloqador eng birinchi va balki eng mashhur nazariy tushunchaga asosan bunday fel-atvor o’z tabiatiga ko’ra ko’p jihatdan instinktivdir. Bu yondashuv juda keng tarqalgan bo’lib, unga ko’ra, insonda genetik va konstitutsional jihatdan shunday harakatlar «programmalashtirilgan»ligi tufayli uning xulq-atvorida agressiya sodir boiadi. Insonning agressiv xatti-harakatlarga moyilligini turlicha tushuntirishga qaratilgan nuqtai nazarlar ichida eng mashhuri U. Makdaugoll, Z. Freyd, G. Marrey va boshqa olimlaming “inson va hayvonlarda agressiyaning tug’ma instinkti mavjud boiadi” degan qarashlaridir. Agressiv xulqatvor haqidagi fikr- mulohazalar XX asr boshlarida yuzaga keldi. Bu nazariya agressiya haqidagi dastlabki nazariya boiib, unda agressiyaning sababi frustrasiya nazariyasi bilan

bogiiq ravishda tahlil etilgan. Unga ko’ra agressivlik frustrasiyaning oqibatidir. Bunday qarash birinchi marta Dj. Dollard tomonidan ilgari surilgan. Ammo ushbu nuqtai nazar amaliyotda o’z tasdigini topmadi. Agressiv xulq-atvor xususidagi ikkinchi nuqtai nazar L. Berkovichning ijtimoiy bilish nazariyasida keltiriladi. Unga ko’ra, maqsadga yo’naltirilgan faoliyat davomida vujudga keladigan to’siq shaxsda agressiv xatti-harakatlami hosil qiladi. Nihoyat, agressiv xulq-atvoming kelib chiqish sabablari haqidagi eng zarnonaviy nuqtai nazai bilishning kognitiv nazariyasi bilan bogiiq holda ifodalanadi. R. Kratchfild va N. Livson agressiyaning bir-birini inkor etmaydigan ikki xil tavsifini ishlab chiqqanlar. Birinchisi, xulq-atvoming tashqi alomatlariga asoslanadi va unga ko’ra “Agressiya - kimgadir ziyon yetkazuvchi xul—atvoming har qanday ko’rinishidir. Ikkinchisi, odamning ichki niyatlari bilan bogiiq boiib, insonni harakatga undovchi kuchlami oiganish orqali anglash mumkin boigan holatlar bilan mushtarakdir, ya’ni, “Agressiya - boshqa bir insonga ziyon yetka - ishni maqsad qilib olgan har qanday xatti-harakatdir”. Agressiyaning yuqorida zikr etilgan tavsiflariga monand tushunchalarga tayangan ko'plab psixologlar agressiyani jonli olamning yashash uchun kurash bilan bogiiq uzviy xarakteristikasi deb hisoblaydilar. Jozef Bass tomonidan taklif etilgan mulohazalardan biriga asosan, agressiya - boshqalar uchun xavf tug’diru~chi va ularga ziyon yetkazuvchi har qanday fei- atvor ko'rinishidir. Bir qancha taniqli tadqiqotchilar tomonidan taklif etilgan agressiyaning ikkinchi ma’nosi esa quyidagilami o’z ichiga oladi: “u yoki bu harakatlar agressiya sifatida kvalifikasiyalanishi uchun ular kimnidir oxir-oqibat xafa qilish yoki haqoratlashga olib kelishi shart emas, balki xafa qilish va xaqoratlasbni maqsad qilib qo'yish ham agressiyadir”. Va nihoyat uchinchi nuqtai nazar N. Zilman tomonidan bildirilib, unga ko’ra agressiya - boshqalarga tan jarohati va ji-moniy jarohatlar yetkazish demakdir.

Adabiyotlar: 1. Baratov Sh., Olimov L. Sotsial trening va amaliyot . Toshkent, 20 07 2. Ismoilova N., Abdullaeva D. Trening o’tkazish metodikasi . Toshkent, 2009 3. Ismoilova N . Sotsial psixologik trening Toshkent, 2019 4. Цзен Н., Пахомов Н. Психотренинг: игры и упражнения . Москва, 1999 5. Рудестам К. Групповая психотерапия . Москва, 2013 6. Вебер В. Важные шаги к помогающему диалогу. Введение. Спб .: РАТЭПП, 1998 7. Гиппиус С.В. Тренинг развития креативности . Спб., 2001 8. Анн Л.Ф. Психологический тренинг с подростками. - СПб.: Питер, 2007 9. Марковская И. М. Тренинг взаимодействия родителей с детми. — СПб.: Речь, 2005 10. Стишенок И.В. Сказка в тренинге: коррекция, развитие, личностный рост. СПб.: Речь, 2006 11. Умумий ўрта ва ўрта махсус давлат таълим муассасаларида психологик хизмат фаолиятини ташкил этиш тўғрисида НИЗОМ . Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 12 июлдаги 577-сон қарорининг 1- иловаси. https://lex.uz/docs/4417140

Похожие

Guruhiy psixologik maslahat individual va guruhiy psixokorreksiya

Psixologik trening asoslari faniga kirish. Psixologik trening haqida umumiy tushuncha

Guruhiy treningda o’yinning vazifalari

Guruhiy treninglarning uslubiy muammolari

Amaliyotchi psixolog faoliyatining umumiy masalalari