Guruhiy treningda o’yinning vazifalari - Психология - Рефераты

Guruhiy treningda o’yinning vazifalari

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

145.5 KB

Guruhiy treningda o’yinning vazifalari Reja: 1. O’yin haqida nazariyalar. 2. O’yining belgilari. Guruhiy treningda vazifalari. 3. O’yinlar o’tkazishda trenerga tavsiyalar. 4. Rolli o’yinlar va “Psixodramma”.

O'yin haqidagi nazariyalar Agar qadimgi davr tarixiga nazar tashlansa, diniy nuqtai nazardan o’yin haqida; faqat salbiy qarashlar mavjud bo’lganligini ko'rishimiz mumkin. Jumladan, xristian dinida ma’lum bir davr mobaynida quyidagicha qarash mavjud bo’lgan: “Qiz bola yoshligida ham о ’yin o’ynashi mumkin emas, u faqat ko’proq yig’lashi va o’z gunohlari haqida o’ylashi kerak”. Faqat XVII asrda renessans davriga kelib o’yinga nisbatan qiziqish orta! boshlagan. O’sha davr olimlari - Fransua Rible va Mishel de Monten o ‘yinning inson rivojlanishida katta ahamiyatga ega ekanligini ko’ra olgan. Xorij ilm-fanida O’yinga ilmiy nuqtai nazardan qarash XIX asming ikkinchi yarm iga kelib kuchaya boshladi. O’yin ilmiy izlanishlam ing predmeti sifatida katta rol o’ynay boshladi. Fanda o’yin haqidagi nazariyalar va ularning asoschilari, quyidagicha yo’nalishlarda namoyon bo’lgan: 1. Fiziologik nazariya (G. Spenser, M. Lasarius) 2. Biogenetik nazariya (G. Xoll, L. Epplton) 3. Ijtimoiy nazariya (K. Reynuoter, D. Rismen, E. Neymer) 4. Biopsixologik nazariya (U. Makdaugoll, G. Merfi) 5. Psixoterapevtik nazariya (Z. Freyd, Ya. Moreno, G. Lemann) 6. Madaniy nazariya (Y. Xayzing) 7. Sintetik nazariya (Jan Piaje) Fiziologik yo’nalish tarafdorlarining fikriga ko’ra, insonlar ham, hayvonlar ham o'zidagi ichki energiyani chiqarib turishi kerak. Va ulaming fikricha, o’yin individlar uchun aynan shu maqsadda xizmat qiladi. Gerbert Spenseming mulohazasiga ko’ra, o’yin faqat hayotiy vaziyatlar yoki ma’lum bir faoliyatni takrorlash uchun foydali bo’lib qolmasdan, balki uning eng foydali va muhim jihatlaridan biri u individga qoniqish ham beradi. Shuning uchun o’yin individning instinktiv istaklarini realizasiya qilish vositasi hamdir. Bundan tashqari, u faqat mstinkt tarzidagi istak emas, balki aql gimnastikasi hamdir. Haqiqatan ham treninglar jarayonida qoilaniladigan o’yin va mashqlar ishtirokchilarga qniqish berishi bilan birga, ulaming aqlini ham charxlaydi.

Nemis psixolog va filosof olimi Moris Lasariusning fikriga ko’ra, o’yin dam utish va mashq qilish vositasidir. Inson o’z muskul va tana a’zolarining harakati uchun mashq qilgani kabi o’zining ruhiyatini ham haraktini ta’minlashi lozim, buning uchun esa u o’ynaydi. Bundan tashqari o’qish va mehnat faoliyatidan charchash mmjasidagi ichki salbiy enenrgiyalar ham o’yin orqali chiqarib yuboriladi. Shunday iplib, G. Spenser va M. Lasariusning konsepsiyasiga ko’ra, o’yin - insonning atrof- muhitga sof biopsixologik moslashuvi sifatida tushuniladi. Biogenetik yo’nalish tarafdorlaridan Grenvill Stenli Xollning fikriga ko’ra, o’yin - inson faoliyatining rudimentidir. Bolalar o'yini esa instinktiv faoliyat boiib, hola o’z ajdodlarining hayotiy faoliyatini takrorlaydi. S. Xolning mulohazasiga ko’ra, o'yinning mohiyati shundaki, u insonlaming avvalgi tajribaiari asosida hozirgi hayotga moslashishlarini ta’minlaydi. Treninglarda qo’llaniladigan o'yin va mashqlar ishtirokchilaming o'zaro munosabatlarini yaxshilash bilan birga ulaming bir-birlariga moslashuvini ham laminlaydi. Sotsiologik yo'nalish tarafdorlaridan K. Gross o'yinning ijtimoiy mohiyatini ochib berishga harakat qilgan. Uning fikriga ko'ra, o'yin - insonni hayotga tayyorlanishini ta’minlaydi. Bolalar o'yinlari esa ularda hayotiy ko'nikmalami sliakllantirish va mustahkamlash vositasi bo'lib, shaxsda psixofiziologik va shaxs sifatiarining rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga egadir. U birinchi bo’lib o'ymmng ijtimoiy ahamiyatini ko’rsatib berdi, ya’ni inson o'yin jarayonida umumiy qoida va yagona liderga bo'ysunish orqali jamiyatga qo'shilishni o'rganadi. Shuningdek, о `yin O’zi uchun, o’zining xatti-harakati uchun javobgarlikni his qilishga o’rgatadi. О z guruhi uchun harakat qilish jarayonida o’z imkoniyatlarini ochish va o'qishm o'rganishga bo'lg a n qobiliyatlar shakllanishiga erishiladi. O ‘yinda bolaning liderhk qobiliyatlari ham namoyon bo'ladi, instinktiv tarzdagi yoqtirish paydo bo’ladi. Kattalar o’yinida 3 ta elementni ajratib ко rsatadi. Jismoniy va intellektual rivojlanish Mustaqillikni his qilish Insonning dunyo bilan gormonizasiyasini his qilishi.

Treninglarda qo'llaniladigan o’yin va mashqlar orqali ham ishtirokchilarda o’z muammolarini hal etish ko'nikma va malakalari hosil qilinishi maqsad qihb qo yiladi. Biopsixologik yo’nalish tarafdorlarining fikricha, ijtimoiy xulq-atvoming istalgan shaklida o’yin elementlari mavjud. G. Merfming fikricha, o’ym orgamzmning atrof-muhit bilan muvofiqligini ta’minlovchi vositadir. Qachonki, tashqi muhit ta sin ostida muvofiqlik buzilsa, shaxs mhiyatida zo'riqish vujudga keladi, shunga ko’ra, parallel holda va zo’riqishni bartaraf etish maqsadida organizmda o'yin faoliyati shakllanadi. Treninglar jarayonida o’z muammolari girdobida qolib ketgan ishtirokchilarni о ’yin orqali bu girdobdan chiqarib olishga erishiladi va shuningdek, ularga muammolaming yechimi ko’rsatiladi. Sotsiologik yo’nalish tarafdorlarining fikricha, o’yin - mson o’zi mansub boigan gumh yoki guruhlardagi ijtimoiy ustanovkalarm o’zlashtira oladigan alohida faoliyatdir. Guruhiy o'yinlaming xarakteri tadqiqotchilar tomonidan о rganilib, quy idagicha j ihatlar ajratilgan: - Relaksasion (dam olish); - Musobaqalashish va nizolami hal etish; - Akkomodasiya (birlashish, hamkorlik qilish); - Assimilyatsiya (boshqalarga moslashish); - Ijtimoiylashuv (shaxsning jamiyatga moslashuvi jarayoni). O ‘yinning o ‘zini namoyon qilish nazariyasi tarafdorlarining fikriga k o 'ra, inson o’ynar ekan, unda jamiyatda mavjud bo'lgan odatlar, ustanovkalar shakllanadi. Bu yo'nalishda J. Pyaje ish olib borgan bo'lib, uning fikricha, o'yin inson faoliyatining bir qismi bo'lib, u go'yo xayol va tafakkur o'zaro bog'liq bo'lgani kabi, inson faoliyati bilan bevosita bog'liqdir. Shuning uchun o'yin insonning psixofiziologik rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega. O'yin jarayonida inson hayotiy qiyinchiliklami yengib o'tishga o'rganadi. J. Pyaje o'yinnning inson rivojlanishi uchun ahamiyatli jihatlarini quyidagicha talqin etgan:

A) Mashqli o'yinlar - ancha murakkab bo'lgan ko'nikmalami shakllantirishga, musobaqalashish, hamkorlik va aqliy rivojlanishga yordam beradi; B) Simvolik o'yinlar - oilaviy vazifalarni rivojlantirishga yordam beradi; V) Qoidali o'yinlar - o'yin qoidalariga amal qilish jarayonida hayotiy qoida va normalarga rioya qilishning shakllanishiga yordam beradi. J. Piajening umumiy xulosasiga ko'ra, insonning ichki fantaziyasiga bog'liq liolda har qanday faoliyatni o'yinga aylantirish mumkin yoki o'yin sifatida qarash iimmkin. Psixoterapevtik nazariya tarafdorlaridan biri Z. Freydninig fikricha, o'yinning usosiy vazifasi - hayotiy xoxish-istaklami ta’qiqlash va ulaming qondirilmasligi natijasida yuzaga kelgan qoniqmaslik hislarini chiqarib yuborishdan iborat. Jaykob Morenoning o'yin konsepsiyasi amaliy natijalami ko'rsatdi. Uning uaziryasi Z. Freydning individualistik yo'nalishini inkor etib, quyidagicha fikr luldiradi: kishilar hayoti davomida yashayotgan kichik guruhlaridagi kclishmovchiliklar unda nevrozlami - ichki nizolami keltirib chiqaruvchi omil luxoblanadi. Va bu nizolar o'yin holati orqali bartaraf etilishi maqsadga muvofiqdir. Madaniy konsepsiya tarafdorlaridan biri Yoxann Xayzing quyidagi fikrlami luldiradi: O'yin - hech qanday madaniyat bilan bog'liq bo'lmagan dastlabki hayotiy kaiegoriyadir. Bunda hech qanday tashqi tomondan majburlash mavjud bo'lmasdan, и 'yin msoniyatda asta-sekin etik va estetik tuyg'ulaming rivojlanishiga imkon bergan. Y. Xayzingning fikriga ko'ra, o'yin - hayotimizni bezaydi, uni to'ldiradi, u insonning yoshidan va ijtiraoiy mavqeidan qat’iy nazar har bir kishi uchun hayotiy madaniy ehtiyoj hisoblanadi. Tarixiy ildizlariga nazar solinsa, afsonalarda ham, marosimlarda ham, bayramlarda ham o’yin elementlarini topish mumkin. Afsona va marosimlarda о yin vositasida madaniy hayotning harakatlantiruvchi kuchlari yuzaga keladi, jumladan, huquq va tartib, muloqot va xususiy mulkka egalik, hunarmandchilik va

san’at, she riyat, hatto fan ham insoniyatning o’yin faoliyati mahsuli asosida shakllangan. О yin jiddiylikning chegarasida turadi, ya’ni o’zi ma’lum bir vaqtda jiddiylikka aylanadi, ma’lum bir vaqtda esa jiddiylikni o'yinga aylantirish mumkin. Trening jarayonida o’yin usulining ahamiyati Trening mashg’ulotlari jarayonida eng ko’p qo'llaniladigan usullardan biri o 'y in usulidir. O’yin usuli — zarur malaka va ko’nikmalami hosil qilish hamda ulami mustahkamlash uchun nazariy, amaliy bilimlami ongli ravishda, ko'p martalab takrorlashdan iborat bo’lgan usuldir. Bu usulning vazifasi olingan bilimlardan ko'nikma va malakalarga o’tishdir. О ’yinning mazmuni. O’yinlar bizning hayotimizda juda muhim ahamiyat kasb etadi. Kundalik hayotda "O'yin" atamasi ko'pchilik tillarda hazil, kulgu, yengillik, huzur-halovat kabi tushunchalarga mos keladi va ijobiy hissiyotlar bilan bog'liq munosabatlami anglatadi. Trening jarayonida o'tkazilgan har qanday o'yin o'zida ikki xil mazmunni aks ettiradi: birinchisi, ishtirokchilar uchun ma’lum bo'lgan - dam olish, ko'ngil ochish, hordiq chiqarish, kayfiyatni ko'tarish bo'lsa, ikkinchi ma’nosi, treningni olib boruvchi (trener) uchungina ma’lum bo'lib, bunda guruh bilan ishlash jarayonida trener o'z oldiga qo'ygan muayyan vazifalarni amalga oshirishi ko'zda tutiladi. Shu tariqa trening mashg'ulotida o'yin - faqat ko'ngilxushlik emas, balki guruh yoki biror bir ishtirokchining xulq-atvorini boshqarish, o'zgartirish, shuningdek trener uchun zarur yo'nalishda harakatlanish vositasi sifatida namoyon bo'ladi. O'yinning belgilari O'yinning quyidagi belgilari mavjud: -Chegaralanganlik - har qanday o'yin ma’lum bir davrda va vaqtda o'ynaladi. Demak, trening jarayonida qo'llaniladigan o'yinlarda ham chegaralganlik holati mavjud bo'lib, har qanday o'yining boshlanish va tugash vaqti bo'ladi. -Estetiklik - o'yinga xos belgilardan yana biri shuki, u go'zallik uchun xizmat qiladi, demakki, madaniyat uchun xizmat qiladi. Buni shunday tushunish mumkinki, o'yin o'ynash jarayonida ishtirokchilarda ham jismoniy, ham aqliy, ham ma’naviy qadriyatlar rivojlantiriladi.

-Ixtiyoriylik - o'y inni o'ynash qonun ham, burch ham emas. Unda majburiylik elementlari yo'q, demak o'yinda ixtiyoriylik mavjud. Hech kimni majburlab o'ynatib bo'lmaydi. O'yinda erkinlik mavjud bo'lib, mana shu narsa ishtirokchilami o'zigajalb etadi. - G'ayritabiiylik - trening jarayonidagi har bir o'yin o'zicha g'ayritabiiydir. Ya’ni o'yin orqali ishtirokchilar ma’lum bir muddat qandaydir hayvon, o'simlik yoki kundalik hayotda o'zlari ishlatadigan narsalarga aylanib qolishlari va ular nomidan gapirib, ulaming holatini his qilishlari mumkin bo'ladi. O'yindagi o'zaro ta’sir “Aysberg” O'yinning ichki pedagogik-psixologik mohiyatini tushunish uchun uni aysbergga o'xashtish mumkin. Bilamizki, aysberg suvda suzib yuradigan muz tog'i bo'lib, uning faqat 10% i gina suv yuzida ko'rinib turadi, qolgan 90%i esa suv ostida yashirin bo'ladi. O'yinda ham xuddi shunaqa holatni kuzatish mumkin. Rossiyadagi “Trening san’ati” kompaniyasi prezidenti, pedagogika fanlari doktori Levanova Yelena Aleksandrova va uning hamkasblari o'yinda mavjud bo'lgan “aysberg” ning o'ziga xos qismlarini ajratib ko'rsatganlar. Quyidagi shu qismlami ko'rib chiqamiz: 1. Funksional qism - o'yindagi o'zarol ta’siming eng yuqori qismi bo'lib, hammaga, jumladan ishtirokchilarga ham ko'rinarli qismdir. Bunda kim qanday o'ynayotganligi, trener va ishtirokchilar o'zini qanday tutayotganligi va h.k.lar barchaga ko'rinib turadi, xuddi aysbergning suv usti qismi kabi. 2. Fiziologik qism - ishtirokchilaming organizmidagi fiziologik jarayonlarga to'g'ridan-to'g'ri ta’sir etadi: harakatli faollik ehtiyojlarini qondiradi, bosh miya funksiyalarining tormozlangan qismlarini rivojlantiradi, organimning kislorod bilan t a ’minlaydi. O ‘yinning bu ta ’siri aksariyat kishilarga ko’rinmaydi. 3. Psixologik qism — bu qismda o'yinning shaxs psixikkasiga ta sirini 9 ko’rish mumkin: Xotira, Diqqat, Tafakkur, Xayol kabi psixik jarayonlarining rivojlanishi, emotsional holatlaming o'zgarishi, kommunikativ ko’nikmala rn ing o’zlashtirili shi va h.k. - bu esa aysbergning haqiqiy suv osti sohasidir.

4. Pedagogik qism - bu shakllantiruvchi qism bo'lib, ishtirokchilarda” biz” pozitsiyasini, kollektivga tegishlilik, kollektiv uchun qayg'urish, atrofdailarga nisbatan tolerantlik kabilar shakllantiralidi - bu ham aysbergning haqiqiy suv osti sohasidir. 5. Shaxsiy (latent) qism - o’yindagi yashirin qism bo’Iib, u 1 ishtirokchilaming shaxsiy rivojlanishiga ta’sir etadi va o’yin tugaganidan so’nggi muhokama jarayonida sodir boiadi - bu aysbergning haqiqiy suv osti sohasi - eng maxfiy qismidir. O’yinning vazifalari. Trening jarayonida o 'y in usulini qo'llashning trener va a ishtirokchilar uchun quyidagi ijobiy jihatlari ham mavjud bo'lib, bulami o'yinning vazifalari sifatida ham sanash mumkin: • Trener uchun zarur yo'nalishda harakatlanish vositasi; • Guruh yoki biror bir ishtirokchining xulq-atvorini boshqarish; • Guruh yoki biror bir ishtirokchining xulq-atvorini o'zgartirish; • Guruh a’zolarini bir-biri bilan tanishtirish va jipslashtirish; • Guruh a’zolarini faoliyatga moslashtirish; • Guruh a’zolarini muammolaming yechimini topishga va hal etishga tayyorlash. O 'y in usuli trening davomida olingan maTumotlami ishtirokchilar qay t ariqa o'zlashtirayotganligini ham ko'rsatadi. Treningda o'yin orqali erishiladigan natijalar. Trening jarayonida qo'llaniladigan o'yinlaming o'ziga xos xususiyatlaridan biri shukifl bitta o'yinni ham u, ham bu maqsadda qo'llasa bo'laveradi. Shunga ko'ra, “Trening 1 jarayonida o'yin orqali qanday natijaga erishiladi?”, degan savol tug'iladi. Bu savolgal javoblar quyidagicha bo'lishi mumkin: 1. O'yin orqali ishtirokchilarga hamkorlikni his qilishga imkon beriladi, ya’ni o'yin orqali har bir ishtirokchi o'zining bu olamda yolg'iz emasligini anglab yetadi. Bu hdat o'ziga past baho beradigan kishilar bilan o'tkaziladigan treninglarda katta ahamiyatga ega bo'ladi.

2. O'yin orqali ishtirokchilarga o'z hayotini o'zi boshqarishi mumkinligini his qilishga imkon beriladi, ya’ni o'yin orqali u o'zining hayotini boshqarishi va muvaffaqiyatlarga erishishi mumkinligini anglab yetadi. Bu holat tushkunlikka tushgan kishilar bilan o'tkaziladigan treninglarda katta ahamiyatga ega bo'ladi. 3. O'yin orqali ishtirokchilarga boshqalar bilan muloqotga kirishish madamyatini his qilishga imkon beriladi, ya’ni o'yin orqali u o'zini va boshqalami hurmat qilish lozimligini anglab yetadi. Bu holat muloqotga kirishuvchanligi past bo'lgan kishilar bilan o'tkaziladigan treninglarda katta ahamiyatga ega bo'ladi. 4. O'yin orqali ishtirokchilar bir-birlariga yordam berishga o'rganadilar, ya’ni o'yin orqali u o'zi yolg'iz hech narsaga erisha olmasligini anglab yetadi. Bu holat o'ziga past baho beradigan kishilar bilan o'tkaziladigan treninglarda katta ahamiyatga ega bo'ladi. 5. O'yin orqali ishtirokchilar o'zi uchun, o'zining xatti-harkatlari uchun, xulq-atvori uchun javobgar ekanligini his qiladi, shuningdek boshqalaming xulq- atvori uchun ham qisman javobgar ekanligini anglab yetadi. Bu holat muloqotchanligi past bo'lgan kishilar bilan o'tkaziladigan treninglarda katta ahamiyatga ega bo'ladi. 6. Va nihoyat, o'yin orqali ishtirokchilar insonlami o'rganish va haqiqatni tahlil qilishga o'rganadilar, aql va hissiyot, yolg'on va haqiqat, yaxshilik va yomonlik o'rtasidagi farqlami ko'ra olishni o'rganadi. Bu holat har qanday muammosi bo'lgan kishilar bilan o'tkaziladigan treninglarda katta ahamiyatga ega bo'ladi. O’yinlarni o'tkazishda trenerga tavsiyalar O'yinlami to'xtatish haqida gap borar ekan, aytish lozim mantiqiy yakunga ega bo'lgan o'yinlar ham mavjuddir. Bunday o'yinlar jumlasiga "Buzuq telefon" nomi bilan keng tarqalgan o'yinni misol keltirish mumkin. Bu o'yin ma’lumot oxirgi ishtirokchiga yetib borganda yakunlanadi. Trener bu o'yinda o'yin tugashining shartlarini oldindan aytib qo'yadi. Masalan, agar guruh ishtirokchilaridan birortasi gapirib yuborsa, bunday sharoitda o'yinni to'xtatish kerak bo'ladi.

O’yinni yakunlashda eng oddiy emotsional olqish sifatida qarsak rol o'ynashi mumkin, vaziyatdan kelib chiqqan holda olqishlashning boshqa usullaridan ham i foydalanish mumkin. Har bir o’yin guruh bilan ishiash jarayonida o’z o’miga ega boiadi. Hamma o'yinlar ham barcha guruhlarda muvoffaqiyatli o'tavermaydi. Shuning uchun, trener guruhdagi shart-sharoitlami — masalan, guruh a zolarining yoshini, jinsini, holatini hisobga olishi zarur. Trener guruh bilan ishlashdan oldin o'yinni o’tkazish uchun zarur bo'lgan barcha materiallami va hatti-harakatlami yaxshilab o’ylab olishi kerak. Qatnashchilaming o'yinga qiziqishini oshirish uchun materiallaming yorqinligi, jozibadorligini nazardan qochirmaslik lozim. Bundan tashqari, o’yin paytidagi o’zaro munosabatlaming muvaffaqiyatini ta’minlash uchun va o'yindan ko'zlangan maqsadga erishish uchun trener quyidagi holatlami hisobga olishi zarur: Oyinning mantiqiy murakabiligini - trener o'yinning mantig'ini bilsa, bu uning eng katta yutug'idir. O’yinlar o’ziga xos mantiq asosida tashkil qilinishi lozim., Odatda xuddi mashqlarda talab etilgani kabi o'yinlar ham “oddiydan murakkabga" tamoyili asosida tashkil etiladi. Masalan, "taktil to’siqlami bartaraf qilish" borasidagl O’yinlami O’tkazmasdan turib, "ishonchga asoslangan" o’yinlami o'tkazib bo'lmaydi. “Ismlarni eslab qolish'’ o’yini muvaffaqiyatli O’tishi uchun doira shaklida o’tirgan ishtirokchilar bir-birlarining ismim eshitganligiga, bir-biriga ahamiyat berganligiga ishonch hosil qilish kerak, chunki bilmagan narsani esda saqlab be’lmaydi. Trener e’tibor berishi kerak bo'lgan muhim jihatlardan yana bir — guruhning о 'yin jarayoniga kirishib ketishi yoki O'yinga bo'lgan ehtiyojdir. Har bir guruh o’ziga xos bo lib, bitta о yinni 10 xil guruhda 10 xilda O’ynash mumkin. Bu, albatta ulamirig Oylnga bo’gan istagiga ham bog’liq bo’iadi. Demnak, trener tomonidan o’yinga bo’lgan da’vatning originalligi katta ahamiyatga ega. Yuqorida aytilgidek, ishtirokchiiarga shunchaki “kelinglar o'ynaymiz” deb o'yinni bosnlab boTmaydi. Aksanyat hollarda ishtirokchilar (ayniqsa bolalar va o’srnirlar), bunday takhfdan so’ng darhol o’yin boshlashlari qiyinroq kechadi. Demak, ishtirokchilami

O’yinga tayyorlash ham o’ziga xos holat hisoblanadi va u har qanday o’yinnrug asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Tayyorgarlik har xil bo’ladi: emotsional, jismoniy, aqliy va h.k. Har bir guruh uchun O’yinlar qandaydir yangi va o’ziga xos hodisadir. Ayni hollarda treneming kayfiyati ko'tarinki bo'lishi va ko’zlangan maqsadga erishishi uchun bu kayfiyatni guruh a ’zolariga ham "yuqtirish" kerak. Ishtirokchilami O’yinga jalb etish uchun o ‘yinmng xulosasiga doir qiziqarli voqea-hodisalamis o’zlash, ertak yoki atsonalar aytib beiish, maqollami ahlil qilishni so’rash maqsadga muvofiqdir. Agar guruh o'yinga kirishishni istamasa - cho'chish kerak emas, bu odatlanilmagan holatga nisbatan dastlabki aks ta’sir (reaksiya) bo'lib, tezda o’tib keladi. О ’yin jamg ‘armasi (zaxirasi). Trener yetarliehako'p o'yinlami bilishi shart. Bu unga turli vaziyatlarda asqotadi. To’rtinchidan, о ’yinning ко ’rsatmasi qanchalik muhim ahamiyatga egaligini hisobga olishi lozim. Bunda, shuni alohida qayd etish lozimki, universal o'yinlar ho'magarti kabi universal ko’rsatmalar ham bo'lmaydi. Ya’ni bitta o'yinni yosh iihatdan turli xil bo'lgan (bog'cha yoshidagilar, O’smirlar, katta yoshdagilar) yoki mavqe jihatdan turli xil bo’lgan (o’qituvchilar, uy bekalari, rahbarlar) guruhlarda о tkazish uchun bir xil ko'rsatmadan foydalangan trener eng no’noq trenerdir va bu uning ishiga putur yetkazadi. O’yinlami o 'tkazishda trenerning mahorati shundaki, har bir guruhning o'ziga xos va o'ziga mos ko’rsatma bera olishidir. Shu o'rinda yosh mutaxassislar uchun bir misol keltirib o'tamiz. Tanishuv maqsadida o'tkaziladigan mashhur o'yinlardan biri - “Qor uyumi о yinini mutloqo notanish bo’lganlar va soni - 10-15 kishidan iborat bo’lgan guruhda о tkazish jarayonida ularga quyidagicha ko'rsatma beriladi: “Trenerning о ng tomonidagi ishtirokchi o’z ismini aytadi va ikkinchi ishtirokchi o’z ismini aytishdan awal birinchi ishtirokchining ismini aytadi, uchinchi ishtirokchi ham avval birinchi, so ng ikkinchi ishtirokchining ismini va so’ngra o’z ismini aytishi lozim. Shunday qilib har bir ishtirokchi o’zini tanishtirishni xuddi shu usulda davom ettiradi.

Bunday hoi ishtirokchilaming bir-birlarini anib olishlari va ismlarini eslab qolishlari uchun qulay hisoblanadi. Lekin xuddi shu ko'rsatmani o’zaro bir-biri bilan tanish boTganlar guruhida o'zgartirmasdan o'tkazilsa, zerikarlilik kelib chiqadi. Shuning uchun koTsatmaga quyidagicha o'zgartirish kiritish mumkin bo’ladi: “Hozir har bir ishtirokchi о z ismini va ismining bosh harfi bilan boshlanuvchi biror ijobiy sifatni aytadi — masalan, Alisher - aqlli, Shoira - shaddod, Gulmira - go’zal va h.k.” Albatta, trening mashg'ulotlarini o'tkazish jarayonida va bu mashg ulotlar davomida ko’plab o'yinlami o’tkazish jarayonida trenerda bu boradagi zarur ko'nikma va malakalar shakllanib boradi, biroq muayyan o’yin qoidalarini bajarish, vazifalami tushunish, shart-sharoitlarni hisobga olish natijasida trenerning ishi osonlashadi, eng muhimi — guruhdagi ishning sifati oshadi, trening oldiga qo'yilgan maqsad va vazifalar yuqori darajada amalga oshiriladi. Shunday ekan, trening jarayonida o'yinlardan unumli foydalanishga harakat qilish zarur. O’yinlarning turlari. O’yinlar o’z maqsadiga ko’ra bir qancha turlarga bo’linadi. Trening jarayonida o'tkaziladigan o’yinlarni ularning maqsadiga ko’ra quyidagi turlarga ajratish mumkin: • Tanishuv • Tana (taktil) to'siqlarini bartaraf qiluvchi o’yinlar • Guruhning kayfiyatini ko’taruvchi o'yinlar • Kuzatish va eshitish o’yinlari • Ishonch muxitini xosil qiluvchi o'yinlar • Ahillashtiruvchi • Sinchkovlikni oshiruvchi • Diqqatni jamlovchi Kuyida biz anashu myin turlarining asosiy jihatlariga to’xtalamiz: Tanishuv o’yinlari Har bir guruh bilan olib boriladigan mashg'ulot qanday maqsadda o'tkazilishidan qat’iy nazar guruh a’zolari bir-birlarini yaxshiroq bilib olishlari uchun ishtirokchilaming tanishishuvidan boshlanadi. Bu qismni o'yin

orqali tashkil etilishi maqsadga muvofiqdir. Tanishuv o'yinlarii — guruhning barcha a’zolari o'zlarini har jihatdan qulay, dadil tutishlari, shuningdek, o'zaro ishonch hosil qilishlari uchun birinchi va eng muhim qadam hisoblanadi. Ishtirokchilar bir-birlariga notanish bo'lgan guruhlarda guruh a’zolari bir- birlari bilan inuloqatga kirishishlari oson bo’lishi va bir-birlarining ismlarini eslab qolishlari uchun yordam beruvchi о yin o'tkazish lozim. Eng borada keng tarqalgan о ’yin — "Qor uyumi" o'yinidir. Ayniqsa, ishtirokchilar faqat ismlarinigina aytish bilan kifoyalanib qolmasdan, о ’zining holati, kayfiyati va hatto harakterini ham ifodalay olishiga imkon beruvchi о ’yinlar o'tkazilsa, bu juda yaxshi samara beradi. Bunday о ’yinlarga Ismlar fazilatlar”, “Men hech qachon ... maganman”, “Mening kayfiyatini”, “Holatimning rangi” kabi o'yinlami kiritish mumkin Tana (taktil) to'siqlarini bartaraf qiluvchi o'yinlar Odam notanish guruhga tushib qolsa, u albatta o'zini noqulay, siqilib qolganday xis qiladi, uyaladi. Agar biz kimningdir yelkasiga qo'limizni qo'yishga, soch turmagining u yoq bu yog'ini to'g'rilab qo'yishga haddimiz sig'sa, o'sha odam yonida о zimizni dadil va xotirjam his etamiz. Agar odamlar bir-birini yaxshi idnimasa, bilmasa, bunday xatti-harakatlami bajara olmaydilar va o'zaro muloqotda mhiy zo'riqish, noaulaylik kabi hislar paydo bo'ladi. Lekin shunday o'yinlar borki, ular bunday to’siqlami bartaraf etishga yordam beradi. "Tana to’siqlarini bartaraf qjlish" o’yinlarining mohiyati shundaki, guruh a’zolari bir-birlariga tega olish lariga imkon yaratiladi. Guruh a’zolari o’rtasida o’zaro ishonch va ishchaulik muhirim yuzaga keltirish uchun bu o’yinni "Tanishuv o’yinlari" o’tkazilganidan keyinoq boshlash maqsadga muvofiqdir. Bu o’yinning eng oddiy va keng tarqalgan turi "Chigilni yechish"dir. Guruhning kayflyatini ko’taruvchi o’yinlar Bu tipdagi o’yinlarga quvnoq, kayfiyatni ko’tarishga asoslangan hazil-o yinlar kiradi. Shuningdek, ularga guruh a’zolari bir-birlariga roinnatdorchilik bildiradigan, iliq so’zlar aytadigan, tilaklar, komplimentlar ijobiy psixologik muhit yaratadigan va kayfiyatni ko’taradigan o’yinlarni misol qilib keltirish mumkin. Bu о yinlami uchrashuvning samarali tugashini ta’minlash uchun mashg’ulotning oxirida о tkazish tavsiya etiladi.

"Kuzatish va eshitish" o’yinlari Bu xil o’yinlar ishtirokchilardan boshqa ishtirokchilaming ko’rinishi, ularning nimalami gapirayotgani, nimani his qilayotganligiga (masalan, qaerda yashashi, qachon tug’ilganligi kabilarga) e’tibor berish talab qilinadi. Ya’ni, bu o’ymlaming qatnashchilari norasmiy sharoitda, norasmiy holatda bir-birlari haqida ко proq ma’lumotga ega boiadilar. Ishonch muhitini hosil qiluvchi o’yinlar Bunday o’yinlaming asosiy maqsadi ularning nomlanishidayoq namoyon bo’ladi. Ular yordamida guruhda o’zaro ishonchli munosabatlami shakllantirish mumkin. Bu o’yinlarni guruh bilan ish boshlagan dastlabki paytda emas, balki boshlovchi va guruh a’zolarida guruhga nisbatan qandaydir ishonch hissi paydo bo’lishi uchun keyinroq о ’tkazish ma’qulroq. Bu o’yinlarda guruh ishtirokchilari o’rtasida taktil aloqalar bo’lishi natijasida ular orasida o’zaro ishonch, ahillik paydo bo’ladi. Shuningdek, bunday o'yinlami o’tkazish jarayonida ishtirokchilaming bir- birlariga nisbatan o’zaro mas’uliyat bilan munosabatda bo lishi ham namoyon boTadi. Bunday o'yinlarga “Elkama-yelka” o’yinini misol keltirish mumkin. Endi esa bo lajak mutaxassislaming o’yinlami adashtirib yubonnasliklari uchun ularining har biriga misollar keltirib o’tamiz: Tanishuvni amalga oshirish uchun o’tkaziladigan o'yinlardan birini misol keltiramiz: "Olma (koptok) ni uzat" о ’yini Qatnashuvchilar davra qurib o’tiradilar. Boshlovchi "Mening ismim... Men ...ni vnxshi ko’raman (xohlagan narsa yoki kishini aytishi mumkin)", — deydi va olma (koptok)ni biron kishiga qarab otadi. Olma (koptok)ni ilib olgan ishtirokchi ham o’z navbatida o’zini shunday tanishtiradi va olma (koptok)ni boshqa ishtirokchiga utadi. О `yin barcha ishtirokchilar o'zlarim tanishtirib bo`lgunlariga qadar davom rladi. Ishtirokchilar tanishtirish jarayonida aytilishi mumkin bo’lgan jumlalar: • Men ... fazilatga ega bo’lgan kishilami yaxshi ко aman

• Bolaligimda yaxshi ko’rgan ovqatim (qo’shig’im, kitobim) edi. • Men yoqtiradigan rang (gul yoki meva) Ahillashtiruchi o’yinga misol sifatida “Botqoqlik” o’yinini keltirish mumkin, bu o’yin quyidagicha o’tkaziladi: "Botqoqlik" o’yini Buning uchun kartondan yasalgan o’rtacha kattalikda "likopchalar" kerak bo’ladi. Ularning soni 9 ta bo’lishi kerak. Guruh a'zolari qator bo Tib, birin-ketin tarelkalarga oyoq qo’yib botqoqlikdan o’ta boshlaydilar, atrofda esa (ikkinchi guruh a’zolari) qaroqchi timsohlar yuradi. Timsohlar likopchami olib qo’yishga shay turadilar, maqsad guruhning har bir a’zosi likoblardan oyoq uzmasligi, hech bo lmaganda bir oyoqning uchi bilan ulami bosib turishi kerak. Agar guruh a zolari ittifoq bo’lib harakat qilsalar, mag’lubiyatsiz botqoqlikdan o’tadilar, bironta likopchani timsohga bermaydilar. Ishtirokchilami faollashtiruvchi o’yinlardan biri “Joy almashish’’ bo’lib, u c| iiyidagicha o’tkaziladi: Joy almashish Ishtirokchilar doira atrofida o'tiradilar, trener esa doira o’rtasida turadi. Yo’riqnoma: "Hozir bizda tanishishni davorn ettirish imkomyati bo’ladi. Buni shunday qilamiz: doira markazida turgan kishi (hozircha bu men boiaman) f biror umumiy belgiga ega bo'lgan narsani hammaga taklif etadi va kimda shu j belgi bo’Isa u joyini almashadi. Masalan, men shunday deyman: "Singlisi borlar joyingizni almashtiring" va hamma singlisi borlar joylarini almashtirishlari kerak. Bunda doiraning markazida turgan kishi bo’shagan joylardan bmm egallashga. ulgurishi kerak. Markazda joysiz qolgan ishtirokchi esa o'yinni davorn ettiradi". Ishtirokchilarda sinchkovlikni oshirish maqsadida ularga quyidagi о yinni taklif v etish mumkin: “Hafta kunlari” o’yini Ko'rsatma: trening ishitrokchilari doira bo'lib o'tiradilar, ular hafta kunlarini navbat bilan aytishlari kerak. Shu hafta kunlaridan 2 ta yoki 3 tasini aytish ta’qiqlanadi, masalan, seshanba, payshanba va shanba kunlan. Uning o’rniga

haftaning qaysi kuni bo’lsa 3- kun bo'lsa 3 marta mushuk bo’lib, 6-kun I bo’lsa 6 marta bedana, 2-kun bo’lsa 2 marta xo'roz, it va x. bo'lib ovoz chiqarishi kerak. Agar yanglishsa o'yindan chiqariladi va oxirda 2 nafar ishtirokchi qolguncha davorn etishi mumkin. Ishtirokchilaming diqqatm jamlash maqsadida ham o'yinlar o'tkazish mumkin. Masalan, “Antonimlar” o'yinini o’tkazish: “Antonimlar” o’yini Ko’rsatma: Buning uchun qatnashchilar aylana bo'lib o'tiradilar, ularga quyidagicha ko'rsatma beriladi: “Hozir biz bir-birimizga koptok oshiramiz, uni otishdan awal biron bir holat yoki hissyotni aytib boshqa ishtirokchiga otiladi. Koptokni olgan qatnashchi esa, o'sha hissiyot va holatning antonim variantini aytadi, so'ng u ham boshqasiga koptok otadi va o'yin shunday davorn etadi, masalan: “men qayg u deb, koptokni ...ga otaman, u esa koptokni ilib olib, shu so'zga antonim so z quvonch deb koptokni ...ga ya’ni boshqasiga oshiradi va h.k. o'yin davomida koptokni qayta-qayta bitta qatnashchisiga otmaslikka e’tibor bering. Rolli o’yinlar va ularning o’ziga xosligi Biz o’z hayotimizda o’zimizga bog'liq bo'imagan holda turli ijtimoiy rollarga! duch kelamiz va o’zimiz ham turli xil ijtimoiy rollami bajarishga majbur bo'lamiz, Masalan, er, xotin, ota, o‘g‘il, ona, qiz, yo‘lovchi, xizmatchi, talaba, do’st, boshliq va h.k. Bular bizning faqat inson ekanligimizni anglatuvchi tushunchalargina emas, balki biz bajaradigan muayyan ijtimoiy rollar hamdir. Ulardan har biri о ziga xos ijtimoiy jihatlarga, xuquq va burchlarga, xulq-atvor qoidalariga va normalariga ega. Trening jarayonida qoTlaniladigan rolli o’yinlar hayotiy vaziyatlar va munosabatlar modellashtiriladigan, maxsus tashkil qilinadigan o'yinlar lnsoblanadi. Ularning trening jarayonidagi maqsadi - shaxslararo munosabatlar harakterini anglatish va bu munosabatlami yaxshilash ko’nikmalarini hosil qilishdan iboratdir. Trening jarayonida rolli o’yinlar ko’pincha turli ijtimoiy rollami bajaruvchi kishilar orasidagi munosabatlami muvofiqlashtirish uchun taklif qilinadi.

Rolli o'yinlarda eng asosiysi - muloqot yoki munosabatdir. Bu jarayonda biz o’z pozitsiyamizni o'zgalamikiga moslashtirish jarayonida munosabatlaming yangi usullarini ishlab chiqishimiz mumkin: bunda odatlanilgan xulq-atvoming yaxshi va yomon jihatlari yaxshiroq anglanadi yoki boshqa ishtirokchilar bilan bevosita muloqot jarayonida yangi xulq-atvor ko’rinishlari shakllantiriladi. Rolli о yinlami o’tkazish jarayonida ishtirokchilar o'zlari yoki boshqalar ijro cigan rollar asosida xulosa chiqarish, tajriba to’plash, uni anglash va kundalik hayotga ladbiq etishi juda muhim natijadir. Bundan tashqari rolli O’yinlaming ishtirokchilar crishadigan natijalariga ko’ra quyidagi o'ziga xosligi mavjud: 1. Ishtirokchilarga o'zining yashirin his va hissiyotlarini bildirish, namoyon qilishga yordam beradi. 2. Ishtirokchilarga o'zining shaxsiy muammolarini muhokama qilish imkonini beradi. 3. Ishtirokchilarga atrofdagilaming his-tuyg’ularini chuqur his qilish va ularning motivasiyalarmi tushunish imkonini beradi. 4. Xulq-atvoming turli xil shakllarini mashq qilib ko’rish imkonini beradi. 5. Ishtirokchilaming ustanovkalarini o’zgartirishga sabab bo’lishi mumkin. 6. O’zining his-tuyg’ularini nazorat qilishga o ‘rgatadi. 7. Rolli o’yinlar: ishtirokchilaming ustanovkalari va his-tuyg’ulari bilan ishlashning eng pozitiv va xavfsiz usuldir. Rolli о `yinlar ishtirokchilaming ustanovka va his-tuyg’iilarini namoyon qilisbida pozitiv va xavfsiz holat yaratadi. Pozitivligi - muhokama va tahlil qilishning qonuniy predmeti sifatida tan olinganligi bo’lsa, xavfsizligi - ishtirokchining shaxsiy xulq-atvori emas, balki o’yin jarayoni namoyon etgan xulq-atvori tahlil qilinadi. Trcner tomonidan o’yin jarayonida ishtirokchilaming hech qachon salbiy jihatlariga urg'u berilmasligining ta’kidlanishi hambunga imkoni beradi.

Rolli o'yinlarda an’anaviy metodlardan farqli ravishda tashqi muhit bilan bevosita bogTiq bo'lgan muammolar va vaziyatlar o'ynaladi. Rolli o’yinlarda ishtirok etgan ishtirokchi trening tugaganidan so’ng atrofdagilar bilan munosabatga kirishda imga kerak bo ladigan xulq-atvor usularini rolli o’yin orqali ko’nikma, malaka va tajribalarga ega bo'lish orqali o'zlashtiradi. Rolli o’yinlarni o’tkazish bosqichlari • Rolli о ’yinlar о ’tkazilishi uchun ma’lum bir vaqt belgilanishi kerak, belgilangan vaqt ishtirokchilarga e Ion qilinadi va trener tomonidan nazorat qilib boriladi; • O’yin qoidalarini o ‘yinning mohiyati va mazmunini tushuntirmasdan oldin tanishtirish maqsadga muvofiq va bunda eng yaxshi usul — har bir ishtirokchi qoidalarga rioya qilishini og’zaki tasdiqlashi lozim; • Trener o’yin qoidalaridan so’ng o’yin maqsadini (nima uchun bu o’yinni o ‘tkazayotganligini) tushuntiradi. O’yinning mazmuni o 'q ib beriladi yoki u aks etgan f kartochka ishtirokchilarga tarqatiladi va ularga o'zini tutishi lozim bo’lgan ma’lum bir vaziyat yoki holatlar taklif etiladi; • Rolli o’yin tugaganidan so’ng hosil qilingan tajriba muhokama qilinadi. Trener rolli o’yin qatnashchilariga fikrlarini bayon qilishlari uchun ko’maklashadi. • Fikrlami bayon etish ham qoida asosida — ma’lum tartib va shaklda amalga oshiriladi, bunda har bir qatnashchining o’z kechinmalari va fikrlarini bayon qila olishi juda muhimdir, buning uchun trener o'yin jarayonida qatnashchilarda namoyon boTgan har bir hissiyotning yuzaga chiqishini qo'llab-quvvatlab, rag'batlantirib borishi zarur; • Agar o’yin qatnashchilaridan birortasi o’z kechinmalari bilaq o’rtoqlashishni istamasa, uning bu istagini albatta inobatga olish kerak, lekin o’yindan« keyingi o'tkaziladigan psixogimnastik mashqlarda uning bu holatini yo’qotishga e’tibor berish kerak. Rolli o’yinlarni o'tkazish qoidalari Qoidalar nafaqat o’yinga, shuningdek uning yakunlarini muhokama qilishga ham tegishlidir. О ’yin qoidalari o'yinning mazmunidan kelib chiqqan holda

ishlanadi, bunda o’yindagi o’zaro munosabatlar va tajriba almashishga katta ahamiyat berish zarur. 1. O’yinda qatnashayotganda har bir ishtirokchi o ‘zini samimiy tutishi va o'zgalar bilan ham samimiy munosabatda bo’lishi, shuningdek unga taklif qilingan rolga mas’uliyat bilan yondashishi lozim. 2. Natija va tajribalami o’rtoqlashayotganda ishtirokchilaming likri treneming fikriga mos kelmagan holatlar bo’lganida, trener o’z fikrini o’tkazishga harakat qilmasdan, ulaming nuqtainazarini hurmat qilishi zarur. 3. О ’yin va muhokama jarayonida hamma bir-birining fikrini bo’lmasdan, diqqat bilan eshitib, boshqa ishtirokchilaming o’yin jarayonida nimalami his qilganligini tushunishga harakat qilishi zarur. 4. Muhokamada barcha ishtirokchilar faqatgina o’z kechinma va hissiyotlari liaqida gapirishi, boshqalaming xatti-harakatini taxlil qilmasligi sham Ulaming fikrini, tajribasini o'zidan eshitgan ma’qulroq. Rolli o'yinlar trening jarayonida eng foydali va asosiy usul ekanligi ma’lum. I.ekin shu bilan birga t a ’kidlab o ‘tish lozim, uni o ‘tkazish va o ’zlashtirish ham trener uchun, ham ishtirokchilar uchun qiyinroq kechishi tabiiydir. Quyidagi tavsiyalar bu usulning foydaliligini va samarasini oshirishga yordam beradi: • Treningni dastlabki kunlarida rolli o’yinlarga ko'ngilli, sergap va faol ishtirokchilami tanlab olish lozim; • Treneming o’zi ham bosh rollardan birini ijro etishi maqsadga muvofikdir; • Ishtirokchilarga qaysi yo’nalish bo’yicha harakat qilishlari lozimligini tushuntirish yoki ulaming ishni boshlab olishlari uchun birorta ssenariyni taklif etish kerak; • Ishtirokchilarga instruksiya berishda turli xil "rekvizit"lar — ro'mol, sharf, do’ppi, ismlar yozilgan kartoclikalar, pariklar va h.k. lardan foydalanishlari mumkinligini aytish kerak; • Trener imkoni boTsa, vaziyatni yumor bilan to'ldirishga harakat qilishi lozim;

• Butun guruhni juftliklarga boTib tashlash va har bir juftlik hayotiy vaziyatlardan kelib chiqib, ma’lum bir sahnani (masalan, ota-o’g’il kabi rollar) ijro etishini so’rash kerak. • Shu tarzda butun guruh oldida mavjud bo'lgan xijolatpazlik, bir-bindan uyalish kabilar yo’qoladi. Treningda “Psixodramma” usulidan foydalanish Ijtimoiy-psixologik treningda qo'llaniladigan eng qiziqarli va eng samarali usullardan biri psixodramma hisoblanadi. Psixodramma - bu trener tomonidan ishtirokchilarga biror-bir hayotiy (odatda, nizoli) yoki shartli vaziyatning taqdim etilishi va bu vaziyatlaming 3-4 kishilik guruhlarda o’z rollaridan kelib chiqib ijro etishidir. Psixodramma rolli o’yinlarning murakkabroq shakli hisoblanadi. Ulaming umumiyligi shundaki, har ikkalasida ham rollar ijro etish talab etiladi. Rolli o'yinlardaf rol sifatida turli xil predmetlar (ruchka, chashka, parta), jonzotlar (bo’ri, quyonjning ham ishtiroki mavjud bo Isa, psixodrammada faqat ijtimoiy munosabalar aks etgan' rollar (ota, o’g’il, direktor, psixologjning mavjud bo'lishi talab etiladi. Masalan, psixodrammada oilaviy vaziyatlardan biri sifatida ota-ona va far: (o’g’il yoki qizjlaming dam olish kunini birgalikda o'tkazishi kerakligining 1 muhokamasi o’ynaladi. Bu vaziyatning murakkabligi va muammoliligi shundaki, dam olish kuniga oila har bir a’zosi o'z rejasini belgilab, kimlargadir va’da berib qo’ygan. Ushbu vaziyat muhokamasini tashkil etish psixodramma usulida amalga oshiriladi. Yoki yana bir vaziyat bir guruh insonlaming kimsasiz orolga tushib qolishlari va shu orolda ma’lum muddat hayot kechirishini ko’rsatib berish taklif qilinadi. Ishtirokchilarga guruhning har bir ishtirokchisi orolga tushib qolguniga qadar kemada ma’lum rolni (kapitan, kapitan yordamchisi, dengizchi, yo'lovchi) bajarib kelganligi izoh sifatida aytiladi. Muammoli holatlar, vaziyatlar va ulami qay tartibda ijro etish kabi jihatlar trener tomonidan guruhning tarkibi va ishtirokchilaming hayotiy muommolaridan kelib chiqqan holda tanlanadi.

Psixodrammani o'tkazishning turli xil modifikasiyalari (turlari) mavjud: 1. Rollami almashish - ishtirokchilar rollami o’ynab bo'lganlaridan so’ng ishtirokchilarga rollarini almashinish taklif etiladi. Buning afzalligi shundaki, ma’lumj pozitsiyada rol ijro etgan ishtirokchi o’yin shartlariga ko’ra, keyinroq kontrpozitsr (akspozitsiya)ni egallashga majbur boladi va bunda u bir necha daqiqa avvl o’zi aytgan gap-so’zlari yoki xatti-harakatlarini to’g’ri, noto’g’riligini tushunib oladi. 2. Bitta vaziyatning turlicha talqini - psixodrammaning bu usulida aynan bitta vaziyat ishtirokchilar tomonidan navbatma-navbat va asosiysi boshqacha, turlicha tarzda o ’ynalishi talab etiladi. Natijada inson aynan bir vaziyatda o‘z xarakterining turli tomonlarini namoyon etish hamda o’z xulq-atvoriga ko’p narsa bog’liqligini bilib olishi mumkin. 3. Barcha ishtirokchilaming qatnashuvi - aynan bitta vaziyatda turli ishtirokchilar o‘z xarakter xususiyatlaridan kelib chiqib rol o’ynashlari hisoblanadi. Shundagina inson o’zi o’ynagan rolni boshqalar qanday ijro etishini, aynan shu muommoni boshqalar qay tarzda hal qilayotganligim k о ’radi. Shuningdek, chetdan kuzatganda u yoki bu muloqot usuli qanday ko’rinishim hamda boshqalar uni qanday t/ubul qilishlanni bilib olishi mumkin. Psixodrammaning samarali usul ekanligi yana shunda namoyon bo'ladiki, u orqali ishtirokchilarda real hayotiy vazivatlarda muvaffaqiyatga enshish mumkmhgiga ishonch hosil qilinibgina qolmasdan, shunga mos ko’mkma va malakalami hosil qilishga ham yordam beradi. Shuningdek, shaxsiy maqsadlarga erishishga, garmonik munosabatlar o'rnatishga ko’maklashadi, msonlar bilan muloqotga kirishish uchun maqbul usullami izlashga va topishga undaydi. Psixodramma fimksional treningdan qaysi jihatlari bilan farq qiladi? - degan savolga javob berish lozim. Bu savolga quyidagicha javob berish mumkin: Birinchidan, improvizasiyalanganligi bilan farq qiladi. Funksional treningda trener tomonidan ijtimoiy xulq-atvor ijro etuvchi asosiy shaxs oldiga aniq maqsad qo’yiladiki, bunda qanday yo’l bilan bo'lmasin, albatta natijaga enshish lozim bo'ladi. Qolgan ishtirokchilar esa to'siqlami hosil qilishlan kerak bo’ladi.

Psixodrammada esa qandaydir muammo o’rtaga tashlanadi va barcha ishtirokchilarga nizoli vaziyatni hal etish yo’llarini topish vazifasi beriladi va buning uchun ularga to 'liq imkoniyat beriladi. Har bir ishtirokchi о ‘z shaxsiy tasavvurlari va imkomyatlanga mos holda o’z sherigiga ta’sir etish usullarini tanlash imkoniyatiga ega bo’ladi. Shunga mos holda psixodrammada har bir shaxsning o’ziga xos jihatlari: xarakter xususiyatlari, axloqiy ustanovkalari, hayotiy qadriyatlari keng darajada namoyon boiadi. Psixodrammaning eng ijobiy jihati shuki, ishtirokchi o'zining haqligiga ishonadi va o’z xulqatvorini shu ishonchga muvofiq holda namoyon qiladi, ya’ni о z hayotiy qadriyatlariga tayangan holda o'zini tutadi va buning ijobiy samara berishiga ishonadi. Ammo u qandaydir tushunarsiz sabablarga ko’ra o'zining hulq- atvori atrofdagi insonlar bilan o'zaro munosabatlarni yomonlashtirayotganligini anglaydi. Shuningdek, psixodramma ma’lum bir vaziyatlarda nima qilish kerakligini “umuman bilmay qolganlar uchun ham juda foydali. Bundan tashqari, psixodrammaning oxirida o’tkaziladigan sahnalashtirilgan vaziyatlaming guruhiy muhokamasi ham foydalidir. Bunday muhokama ishtirokchilarga shaxslararo o’zaro munosabatlarga salbiy ta’sir etayotgan о z xarakteridagi kamchiliklami bilib olishga yordam beradi. Muhokama psixodramma metodining ikkinchi muhim tamoyili hisoblanadi. Muhokama jarayoni amalga oshirilgan pozitsiyaga nisbatan boshqa ishtirokchilaming reaksiyalarini chuqur bilib olishga yordam beradi. Odatda, ko'pchilik ishtirokchilar o’z fikrlarida berilgan rolini qoyilmaqom qilib bajargani va eng zo’r natijaga erishganiga ishonib, juda xursand bo'ladi. Ammo muhokama jarayonida ular o'z hulq-atvorining boshqa insonlarda qandaydir yoqimsiz hislar uyg'otganligini bilib hayron qoladilar. O’zaro fikr almashish jarayonida ishtirokchilar o ‘zlarida paydo bo’lgan fikrlar va kechinmalami bilan o’rtoqlashadilar. Bunday muhokama jarayonida ayrim ishtirokchilar ko’pincha, o'zidagi qatiyatlilikni atrofdagilar qo’pollik deb baholab, salbiy munosabat bildirsalar, hayron bo'lishadi, Aksincha bo'lishi ham mumkin: qatiyatsizlikni

psixodrammadagi sheriklar mulozamatlilik deb qabul qilib, ijobiy baholaydilar, bu ham insoimi ajablantiradi. Demak, psixodrammaning afzalligi shuki, ushbu metod ishtirokchiga faqat yangi rollami bajarish imkoninigina bermasdan, balki o’z xarakterini qaytadan baholashga hamda atrofidagi insonlarga munosabatini yangicha tarzda ko’rib chiqishga ham yordam beradi. Buni quyidagicha izohlash mumkin: inson kundalik hayotda bolalami tarbiyasida turli muommolarga duch keladi, bu muommolami bartaraf etishning eng samarali usullaridan biri bolalaming kundalik tarbiyasini “foydali o'yinlar” bilan uyg'unlashtirish hisoblanadi. Masalan, bolani uxlatishdan awai u bilan birgalikda qo’g’irchoqni uxlatish mumkin. Bunda bolaga tarbiyachi yoki ota-ona rolida bo'lib ko'rish imkonini berish kerak. Bu kichik o’yindan so’ng ko'pchilik ota-onalar o'zi ham og'ir-bosiq va muloyim tortib qolganligini qayd etishgan. Kichik maktab yoshidagi bolaning uy vazifasini tekshirayotganda aqlli va mehribon o'qituvchi rolini o'ynab ko'rish yoki bolaning o'zini o'qituvchi qilib qo'yish ham foydali hisoblanadi. O'quvchilar o'mida esa qator terib qo'yilgan o'yinchoqlar tanlanadi. Bola bajonidil ulami doskaga chaqiradi va ulaming o'miga hamma bilganlarini o'zi gapirib beradi. Yoki shifokorga borishdan avval bola bilan “polikiinikaga chiqish” o'yinini o'ynash mumkin. Bu o'yinda bola shifokor o'mida bo'lsa, u mijozni (quyon, ayiq) qo rqmaslikka chaqiradi. Ota yoki ona esa unga mijoz o'zini qanday tutishi kerakligini ko'rsatib beradi. Psixodrammada konkret o'yinli vaziyatlami tanlash trenerning qiziqish va fantaziyasiga hamda mahoratiga bog'liq.

Adabiyotlar: 1. Baratov Sh., Olimov L. Sotsial trening va amaliyot . Toshkent, 20 07 2. Ismoilova N., Abdullaeva D. Trening o’tkazish metodikasi . Toshkent, 2009 3. Ismoilova N . Sotsial psixologik trening Toshkent, 2019 4. Цзен Н., Пахомов Н. Психотренинг: игры и упражнения . Москва, 1999 5. Рудестам К. Групповая психотерапия . Москва, 2013 6. Вебер В. Важные шаги к помогающему диалогу. Введение. Спб .: РАТЭПП, 1998 7. Гиппиус С.В. Тренинг развития креативности . Спб., 2001 8. Анн Л.Ф. Психологический тренинг с подростками. - СПб.: Питер, 2007 9. Марковская И. М. Тренинг взаимодействия родителей с детми. — СПб.: Речь, 2005 10. Стишенок И.В. Сказка в тренинге: коррекция, развитие, личностный рост. СПб.: Речь, 2006 11. Умумий ўрта ва ўрта махсус давлат таълим муассасаларида психологик хизмат фаолиятини ташкил этиш тўғрисида НИЗОМ . Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 12 июлдаги 577-сон қарорининг 1- иловаси. https://lex.uz/docs/4417140

Похожие

Guruhiy psixologik maslahat individual va guruhiy psixokorreksiya

Guruhiy treninglarning uslubiy muammolari

Treningda aqliy hujum va bahs-munozara usuli

Guruhiy treninglarning tashkiliy-uslubiy jihatlari

Guruhiy treninglarda psixogimnastik mashqlarning roli